اثرات مخرب و زیانبار ناشی از برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز مصالح رودخانه‌ای
(شن و ماسه ) از بستر و حاشیه رودخانه بزرگ سفیدرود در گیلان چیزی نیست که به همین راحتی بتوان از آن گذشت.
اثرات پرمخاطره برداشت‌های غیرمجاز، نامتناسب و بی‌رویه شن و ماسه از بستر و حاشیه رودخانه سفیدرود، بر این رودخانه سایه افکنده است. در استان پرباران و سرسبز گیلان بدلیل فراوانی رودخانه‌های پرآب و سیلابی، منابع قرضه عظیمی ازشن و ماسه در بستر و حاشیه رودخانه‌ها دپو و انباشت می‌شوند. در این راستا آنچه که برای اینجانب حائز اهمیت است آثار بسیار سوء برجای مانده ناشی از بهره‌برداری‌های غیرمجاز و بی‌رویه از شن و ماسه بستر و حاشیه رودخانه‌های استان بویژه در سرتاسر رودخانه بزرگ سفیدرود است.
ناگفته نماند که متاسفانه در چند روز قبل نیز شاهد وقوع حادثه و خبر بسیار ناگوار فوت دو جوان در بازه‌ای از رودخانه سفیدرود بودیم که اتفاقا به شدت با موضوع برداشت شن و ماسه مواجه است. خاطره‌ای تلخ که هرگز از یاد و خاطره ما بیرون نمی‌رود. جای تاسف است که هرساله اینگونه برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه از بستر و حاشیه رودخانه سفیدرود موجب بروز حوادث جانی و مالی و اثرات مخرب زیست محیطی فراوانی در طول مسیر رودخانه بزرگ سفیدرود شده و مسئولان استانی و شهرستانی با کمترین توجه‌ای از کنار آن رد می‌شوند.
نکته قابل توجه اینکه معمولا پیمانکاران مصالح رودخانه‌ای بدلیل سودجویی شخصی و کسب منافع زیاد تلاش می‌کنند تا از محل‌های تعیین شده استخراج مصالح، بشدت و بی حد و حساب برداشت کرده تا علیرغم آسیب‌های شدید زیست‌محیطی به رودخانه و طبیعت منطقه، به سود اقتصادی مورد نظر خود دست یابند.
در حالی‌که بی توجه‌ای به موضوع برداشت های بی رویه ممکن است به رسوبگذاری و ترمیم ذخیره شن و ماسه رودخانه ها آسیب زیادی وارد کند و به گونه ای که تا سالیان مدید قادر به ترمیم خود نباشند. زیرا کاهش در انباشت و ذخیره موجودی شن و ماسه منجر به فرو افتادن بستر رودخانه و خط داغ آب و بزرگ شدن تدریجی محل برداشت شن و ماسه شده (در اثر حفاری و گود برداری) شده و در طول زمان زمینه انحراف بیش از حد مسیر آب و طغیانی شدن آن را فراهم می‌کند که در نتیجه آن تغیرات مور دینامیکی غیرمتعادل و غیرمتعارفی در رودخانه ها پدید می‌آید.
بررسی نحوه برداشت‌ها، حجم و میزان برداشت مصالح شن و ماسه از بستر و حاشیه رودخانه‌های گیلان نشان می‌دهد که این کار مشکلات متعدد و فراوانی به لحاظ تغییرشکل هندسی و طبیعی رودخانه‌ها، افزایش طغیان آب و سیلابی شدن رودخانه‌ها و همچنین خطرات زیست‌محیطی و اکولوژیکی(تخریب زیستگاه پرندگان، جانوران و زایشگاه ماهیان استخوانی و حتی خاویاری در رودخانه‌ها) بوجود خواهد آورد. بعنوان مثال رودخانه بزرگ و معروف سفیدرود گیلان از جمله رودخانههایی محسوب می‌شود که دارای غنیترین مصالح شن و ماسه استان است. به همین منظور کارگاه‌های کوچک و بزرگی فراوانی در طول مسیر این رودخانه مشغول بهره‌برداری از مصالح شن و ماسه بستر و حاشیه آن هستند.
رسوبات انتقالی مخصوصا رسوبات دانه درشت به مصب این رودخانه در نقاط مختلف استان، پتانسیل منابع قرضه این رودخانه را به لحاظ تامین شن و ماسه در طول مسیر خود تا به دریا بسیار افزایش داده و همین موضوع زمینه بهره‌برداری بی‌رویه و غیرمجاز شن و ماسه را برای افراد حقیقی و یا حقوقی بیش از پیش فراهم کرده است.
متاسفانه در حال حاضر بیش از ۳ تا ۴ برابر ظرفیت مجاز تعیین شده برای واحدهای بهره‌برداری از شن و ماسه، برداشت‌ها از بستر رودخانه سفیدرود در گیلان انجام می‌شود که اگر آمار میزان واحدهای بتن آماده را که دارای شن‌شوئی هم هستند به آن اضافه کنیم مشکل چند برابر خواهد شد.
این عامل یعنی برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز از مصالح شن و ماسه از بستر و حاشیه رودخانه سفیدرود در گیلان باعث تغییر پذیری مسیر اصلی رودخانه از جمله گود افتادگی زیاد بستر، تخریب کناره‌ها، توسعه پیچ و خم‌ها یا مئاندرها، عریض شدن رودخانه به سمت اراضی حاشیه و تهدید سازه‌های رودخانه‌ای و ابنیه‌های عمرانی ساخته شده مانند دیوارهای سیل بند و سیل برگردان( اپی ها و دایک ها و…) ،پل‌ها، اماکن مسکونی و مزارع و باغات مجاور رودخانه شده است.
بنابراین بسیار ضروری و واجب است که هرچه سریع‌تر اقدامات اساسی و فنی جهت اصلاح نظام بهره‌برداری از شن و ماسه رودخانه‌های استان به ویژه رودخانه بزرگ سفیدرود در گیلان صورت بگیرد. جلوگیری از ادامه فعالیت برداشت شن و ماسه از بستر و حاشیه سفیدرود توسط کارگاه‌ها و پیمانکاران غیرمجاز و پیمانکاران متخلف به قوانین و تعهدات معادن شن و ماسه، رعایت نکات فنی و مهندسی در برداشت‌ها، توجه به دبی جریان آب و رسوبات رودخانه‌ها و به طور کلی شناخت مرفولوژی رودخانه‌ها، مهم‌ترین رکن نظام بهره‌برداری از مصالح آن است.
روند منطقی و ضروری انجام مطالعات رودخانه‌ای و جمع‌آوری اطلاعات پایه از وضعیت جریان آب و رسوبات در طول رودخانه بزرگ سفیدرود ، نقش این عوامل در ریخت شناسی رودخانه و توجه به اثرات و تبعات طبیعی و غیرطبیعی برداشت بی‌رویه و غیرمجاز مصالح از رودخانه سفیدرود از جمله اهداف دراز مدت یک نظام اصولی و صحیح بهره‌برداری از مصالح رودخانه‌ای در بستر و حاشیه این رودخانه معروف است که مسئولان دست اندرکار استانی می‌بایست توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند.
یکی از راهکارهای اصلی برای حل این مشکل و معضل بزرگ در سطح رودخانه سفیدرود این است که فشار بهره‌برداری را از بستر و حاشیه رودخانه کم کرده و بهره‌برداران مصالح رودخانه‌ای را به سمت منابع کوهی( مصالح سنگ کوهی شنی و سنگ کوهی ماسه‌ای که اغلب به فراوانی در حاشیه دامنه‌ای روستای توتکابن نزدیک شهرستان رودبار وجود داشته و قابل برداشت است)که دارای پتانسیل‌های خوبی جهت تامین مصالح مورد نیاز استان است هدایت کرد. ضمن اینکه با تاکیدات مقامات مسئول استان(شورای حفظ بیت‌المال)در زمینه مجوزهای بهره‌برداری از شن و ماسه رودخانه‌ای، باید نرخ متوسط برداشت ماهانه و سالانه از رودخانه سفیدرود، به اندازه‌ای باشد که عملیات برداشت بر شکل هندسی رودخانه، مورفولوژی و رژیم رودخانه تعییرات فاحش ایجاد نکند.
گودی‌ها و چاله‌های ایجاد شده ناشی از برداشت شن و ماسه باید به اندازه‌ای باشد که بر نیمرخ سطح تراز آب رودخانه و مسیر جریان آب اثر سوء نگذارد زیرا با عمیق‌تر شدن گودی‌ها و چاله‌ها، سطح تراز آب دچار افت شدید شده و سرعت جریان آب در بالادست بیشتر می‌شود که این امر خود بسترساز افزایش فرسایش بستر و حاشیه رودخانه سفیدرود در بازه‌های بالادست است.
هر چند نباید این نکته را از یاد ببریم که این موضوع یقینا موجبات تخریب و فرسایش ابنیه و پایه‌های پل‌ها و سازه‌های رودخانه‌ای را نیز فراهم می‌کند. تولید شن و ماسه به روش شست‌وشو مصالح رودخانه‌ای باعث آلودگی زیست‌محیطی و برهم خوردن تعادل آب در لایه‌های سطحی و معکوس شدن شیب هیدرولیکی جریان زیرسطحی آب از سمت اراضی کشاورزی حاشیه رودخانه به سمت کانال رودخانه شده و از اینرو در فصل زراعی در اراضی شالیکاری علیرغم آبیاری، مقایر زیادی از آب کرت‌ها به سمت رودخانه تخلیه و زهکشی معکوس می‌شوند. در واقع به همین دلیل است که کمبود آب و سوختگی محصول در اراضی شالیکاری اتفاق می‌افتد.
در بحث دیگر اثرات مخرب برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه در بستر رودخانه سفیدرود، می‌توان به تعلیق مواد رسوبی و آثار زیانبار آن بر ماهیان و آبزیان در داخل رودخانه اشاره کرد. روان آب‌هایی که پس از برداشت در اثر آب شویی شن و ماسه وارد رودخانه می‌شوند دارای تراکم زیادی از ذرات ریز دانه بوده که موجب کاهش نفوذ نور به داخل محیط آب شده و مشکلات زیست محیطی فراوانی را برای حیات آبزیان و ماهیان داخل رودخانه بوجود می‌آورند ضمن اینکه این ذرات ریز در فواصلی دورتر نیز ته نشین و رسوب کرده و دانه‌بندی بستر رودخانه را نامتعادل می‌کنند.
تاثیر منفی برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز شن و ماسه از رودخانه سفیدرود درکاهش پتانسیل جذب گردشگری و اکوتوریسم که به حاشیه رودخانه و به دل طبیعت گیلان مسافرت می‌کنند تا از نعمات این مواهب طبیعی بهره‌مند شوند، هم اثرگذار است. راه حل اساسی و کمکی در این مقوله این است که از مصالح کوهی مناطق نسبتا بالادست رودخانه بعنوان منابع قرضه کمک بگیریم. مصالح کوهی اعم از شنی، ماسه‌ای و سنگی شکسته شده دارای ویژگی‌های خاصی هستند که ارزش و اهمیت آن‌ها را برای بهره‌برداران مصالح دو چندان می‌کند.
این مصالح و دانه‌های شکسته شده دارای زاویه اصطحکاک داخلی زیاد بوده و تیز گوشه بودن و عدم لغزیدن آن‌ها بروی هم در عملیات راهسازی و روسازی بسیار مناسب و قابل استفاده است. این مصالح براحتی زیر فشار چرخ‌های اتومبیل‌ها و کامیون‌ها مقاومت می‌کنند و دیرتر فتیله شده و جاده ساخته شده از این مصالح دیرتر موج بر می‌دارد. ضمن اینکه بایستی توجه داشت که بتن‌های تهیه شده از مصالح شکسته شده کوهی یکنواخت‌تر و همگن‌تر از شن و ماسه طبیعی هستند زیرا با الک‌های مخصوصی براحتی قابل تنظیم دانه‌بندی‌اند.
البته در بهره‌برداری از مصالح کوهی باید به فاصله محل برداشت و استقرار سنگ شکن‌ها از مکان مصرف و مالکیت معادن توجه کرد تا با مشکلات حقوقی و یا افزایش هزینه‌ها مواجه نشد و از طرفی دیگر باید دقت داشت که هرچقدر تراکم و وزن مخصوص سنگ معدن زیادتر بوده و یکنواخت‌تر و بدون رگه‌های خاکی بوده باشند برای عملیات راهسازی بسیار مناسب‌تر هستند.
در موضوع جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه از بستر رودخانه سفیدرود، اقدام موثر دیگر این است که در مناطق و بازه‌های حساس و بحرانی این رودخانه به هیچ وجه اجازه برداشت شن و ماسه به پیمانکاران و بهره‌برداران محلی داده نشود تا این رودخانه فرصت بازسازی و رسوبگذاری مجدد در مناطق حفرشده را داشته باشد. همچنین برای بازه‌های نسبتا حساس نیز با رعایت الزامات فنی و زیست محیطی اجازه برداشت صادر شود.
از طرفی تعیین دقیق میزان و حجم برداشت مجاز شن و ماسه بر اساس وضعیت رودخانه و حجم منابع و رسوبات قرضه موجود و قابل برداشت در بازه‌های مورد نظر بهره‌برداری راهکار دیگری است که به حفظ محیط‌زیست و حیات رودخانه سفیدرود کمک می‌کند. حل مشکل فرسایش کناره‌ای و آب بردگی اراضی حاشیه و جلوگیری از آسیب‌پذیری سازه‌ها و پل‌ها در بازه‌های میانی از طریق احداث اپی‌ها، دایک‌ها، گوره‌ها، احداث سدهای کنترلی و انحرافی و عملیات دیواره‌سازی گابیونی،rip- rap و اسکله‌ریزی در حاشیه رودخانه سفیدرود در استان گیلان هم از روش‌های دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد.
اصلاح مسیر رودخانه شدیدا بهره‌برداری شده سفیدرود از طریق اصلاح شیب بستر و کناره‌ها و کنترل تجاوزات به اراضی حاشیه بستر سیلابی آن‌ها، تعیین دقیق حریم اطمینانی و حریم اضطراری رودخانه سفیدرود در بازه‌های پرمخاطره سیلابی، تعیین دقیق شاخص‌های تغییر مکان مسیر مناسب رودخانه با استفاده از سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی(GIS). ، محاسبه شاخص‌های رسوبگذاری در دلتا و مصب رودخانه سفیدرود در گیلان، جلوگیری قانونمند از روند خرید و فروش لجام گسیخته اراضی متصرفه حاشیه رودخانه و مهم‌تر از همه جلوگیری از تغییرکاربری اراضی کشاورزی در حاشیه رودخانه با رعایت حریم اطمینانی رودخانه سفیدرود از دیگر اقدامات مهمی است که برای جلوگیری از آسیب‌های زیانبار برداشت‌های غیرمجاز مصالح رودخانه‌ای باید مدنظر قرار گیرند. یادمان باشد که آشتی با طبیعت، نعمت را افزون و قهر با طبیعت نعمت را از کف برون کند.