حق‌آبه گیلان؛ زیر سایه‌ی استان‌های بالادستی
گفت و گو با دکتر مریم نوابیان، استاد دانشگاه
بسیاری از تحلیل‌گران و کارشناسان محیط‌زیست، سوژه‌ی بعدی جنگ در جهان را «آب» می‌دانند. سوژه‌ای که می‌تواند گلنگدن تفنگ‌ها را بِکِشد و کشورها را در مقابل هم قرار دهد. فارغ از آنکه انسان مدرن چگونه با منابع آبی کره‌ی زمین برخورد کرده است و نگاه تجاری به زمین و محیط زیست چه بر سر جهانی آورده است که پیش از این هم از جنگ زخمی بود، دقیق‌شدن در اوضاع «آب» در کشور بلاخیزی همچون ایران، ناگواری آینده را بیش از هر جای دیگری در کره‌ی خاکی به ما خواهد نمایاند. کشوری که هنوز برای عبور از درِ سنت و حرکت به‌سوی جهانی‌شدن تردید دارد، با بحران آب سردرگمی‌اش را حادتر خواهد یافت.
در شرایطی که جنگ آب هنوز کاملا فراگیر نشده و تنها در نقاطی خاص از این آب به‌عنوان باروت گلوله عمل می‌کند، اما بحرانی فراگیر در تمام ایران هرگز غیرممکن نیست.
فاجعه‌ی آب که دیروز در کارون و هیرمند و دز رخ داد، امروز سایر رودخانه‌های ایران را تهدید می‌کند و در آینده نیز گیلان را درگیر خواهد کرد.
در این مصاحبه دکتر مریم نوابیان استادیار گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان از آینده‌ی حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ می‌گوید. حوضه‌ای که می‌تواند بحران آب را علاوه بر جنوب و مرکز کشور، در غرب و شمال ایران نیز گسترش دهد.
س/ سرکار خانم نوابیان هم‌اکنون چه استان‌هایی در حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ حضور دارند و آیا آماری از میزان سهم آن‌ها از حق‌آبه وجود دارد؟
ج/ حوضه آبریز سفیدرود بزرگ ۳۴ درصد مساحت حوضه درجه یک حوضه آبریز دریای مازندران را به خود اختصاص داده است. این حوضه شامل استان‌های زنجان و کردستان، آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، قزوین و البرز و بخش‌های اندکی از استان‌های آذربایجان غربی، مازندران و همدان است. آبراهه اصلی حوضه، سفیدرود است که از تلاقی رودهای قزل‌اوزن و شاه‌رود در محل سد سفیدرود تشکیل می‌شود. قزل‌اوزن شاخه اصلی سفیدرود است که از ارتفاعات چهل چشمه در شمال غربی سنندج سرچشمه می‌گیرد و شاه‌رود نیز از تلاقی رودهای الموت و طالقان از کوه‌های البرز مرکزی از جمله علم‌کوه سرچشمه می‌گیرد و در حوالی شیرکوه پدید می‌آید.
استان گیلان به عنوان آخرین استان بهره‌بردار از حوضه آبریز سفیدرود، بیشتر متاثر از تصمیم‌های استان‌های بالادستی شده است و حقابه آن رعایت نمی‌شود. از آنجا که استان گیلان یک استان کشاورزی‌محور است و نقش مهمی در تولید محصول راهبردی برنج دارد، کاهش حقابه‌ی آن قطعا با آثار اجتماعی و اقتصادی همراه خواهد بود.
بر اساس برنامه‌ریزی مهندسین مشاور سوگرا حداقل نیاز آبخور سد سفیدرود ۳۶۴۴ میلیون مترمکعب در هر سال بوده که شامل ۲۶۶۸ میلیون متر مکعب نیاز آبیاری اراضی شالیکاری، ۲۰۰ میلیون متر مکعب نیاز پرورش ماهی، ۳/۱۷۴ میلیون متر مکعب نیاز شهری، ۲۰ میلیون متر مکعب مصارف صنعتی و ۷/۵۸۱ متر مکعب نیاز محیط زیست است.
س/ احداث سدهای بیشتر در بالادست چه تاثیری در میزان آب ورودی به استان گیلان خواهد گذشت؟ همانطور که می‌دانید هم‌اکنون هم آب سفیدرود در مقایسه با وضعیت آن در چند دهه‌ی گذشته بسیار کم شده است، این اتفاق ناشی از چیست؟
ج/ رویکرد برنامه‌ریزی استانی منابع آب به جای رویکرد حوضه‌ای آن باعث مشکلات زیادی می‌شود و امکان سیاست‌گذاری کارا، عادلانه و پایدار را سلب می‌کند. در این رویکرد به جای دیدن منابع و مصارف حوضه آبریز از بالادست تا پایین دست و بررسی شرایط هیدرولوژیکی رودخانه‌ها و تصمیم‌گیری بر اساس تقاضای ذینفعان در ابعاد مختلف، هر استان بر اساس برنامه توسعه و اقتصادی خود عمل کرده و آثار به‌جای گذارده از تصمیم بر بهره‌برداران بالا و به خصوص پایین‌دست دیده نمی‌شود. این مساله آثار محیط زیستی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری به همراه دارد. در این راستا استان گیلان به عنوان آخرین استان بهره‌بردار از حوضه آبریز سفیدرود، بیشتر متاثر از تصمیم‌های استان‌های بالادستی شده است و حقابه آن رعایت نمی‌شود. از آنجا که استان گیلان یک استان کشاورزی‌محور است و نقش مهمی در تولید محصول راهبردی برنج دارد، کاهش حقابه‌ی آن قطعا با آثار اجتماعی و اقتصادی همراه خواهد بود.
تغییرات اقلیمی و خشکسالی از مهم‌ترین عوامل خشک شدن رودخانه قزل‌اوزن به شمار می‌رود. از آنجا که قزل‌اوزن شاخه اصلی رودخانه سفیدرود است، بنابراین هر گونه کاهش دبی و خشکسالی رودخانه بر آورد رودخانه سفیدرود تاثیر مستقیم و مهمی دارد.
در سال‌های اخیر احداث سدهای بالادستی، توسعه‌ی شبکه‌ی آبیاری و زهکشی در استان‌های بالادستی که در راستای توسعه‌ی کشاورزی آن‌ها انجام شده است، همچنین تولید زه‌آب حاوی آلاینده‌های کشاورزی (کود و سموم) از اراضی تحت کشت در بالادست، عدم رعایت الگوی کشت در استان‌های بالادستی مطابق با شرایط اقلیمی، خاک و منابع آب (برای مثال کشت برنج در زنجان در صورتی که در استان گیلان شرایط مناسب‌تری برای کشت آن وجود دارد)، ایجاد ایستگاه‌های پمپاژ و برداشت‌های غیرمجاز در مسیر رودخانه‌های حوضه آبریز سفیدرود و البته تغییرات اقلیمی منجر به کاهش آورد رودخانه‌ی سفیدرود و کاهش حقابه‌ی استان گیلان شده است. لازم به ذکر است کاهش کیفیت آب رودخانه سفیدرود به دلیل افزایش منابع آلودگی و عدم رعایت استانداردهای محیط زیستی شرایط بحرانی حقابه‌ی استان گیلان را بیشتر دچار چالش خواهد کرد.
س/ به‌تازگی خبر رسید که رودخانه‌ی قزل‌اوزن که یکی از سرشاخه‌های اصلی سفیدرود است، خشک شده است. خشک‌شدن قزل اوزن ناشی از چه بود و آیا ممکن است در آینده سفیدرود نیز از این خشکی متاثر شود؟
ج/تغییرات اقلیمی و خشکسالی از مهم‌ترین عوامل خشک شدن رودخانه قزل‌اوزن به شمار می‌رود. از آنجا که قزل‌اوزن شاخه اصلی رودخانه سفیدرود است، بنابراین هر گونه کاهش دبی و خشکسالی رودخانه بر آورد رودخانه سفیدرود تاثیر مستقیم و مهمی دارد.
س/ باتوجه به آنکه کشت برنج علاوه در گیلان، در بسیاری از استان‌های دیگر همچون زنجان و اصفهان نیز متداول شده است، حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ چه آسیبی از این کشت‌های مطالعه‌نشده خواهد دید؟
ج/در یک نگاه درست می‌بایست الگوی کشت هر منطقه متناسب با استعداد خاک، منابع آب و شرایط اقلیمی باشد. برنج گیاهی با نیاز آبی بالا است و بافت سنگین خاک و شرایط آب و هوایی (دما و رطوبت هوا) استان گیلان، باعث شده است تا استان گیلان شرایط مناسب‌تری برای اختصاص به کشت برنج داشته باشد. از سوی دیگر مفاهیم بسیار مهمی همچون آب مجازی و شاخص بهره‌وری وجود دارد که می‌توان با استناد به آن‌ها می‌توان ثابت کرد کشت کدام گیاه خاص در مناطق مختلف مناسب‌تر است.
در رویکرد آب مجازی، آب صرف شده برای تولید یک محصول و در شاخص بهره‌وری محصول تولید شده، به ازای واحد مصرف آب مورد نظر قرار می‌گیرد و با دیدگاه منابع آب و اقتصادی می‌توان تشخیص داد که استان گیلان نسبت به دو استان زنجان و اصفهان اولویت کشت برنج دارد.
یک پژوهش در سال ۱۳۹۴ نشان داد که به ازای هر متر مکعب کاهش آورد آب سفیدرود، ۱۱۰۰ ریال منافع اقتصادی کشاورزی استان کاهش می‌یابد.
در یک مطالعه که بر روی آب مجازی بین استانی (استان‌های زنجان و گیلان) انجام شد، نتایج نشان داد که مقادیر آب مجازی برنج ۴.۰۶-۳.۲۸ متر مکعب بر کیلوگرم در سال‌های ۱۴۰۴-۱۳۹۴ در استان زنجان است در صورتی که کشت برنج در استان گیلان با مقدار آب مجازی کمتر از ۲/۳ متر مکعب بر کیلوگرم امکان پذیر است. اصرار بر کشت گیاه برنج در استان‌های بالادستی علاوه‌بر از دست دادن منابع آب و خاک منجر به تولید زه‌آب با حجم زیاد (به دلیل شیوه آبیاری غرقاب و تلفات زیاد آب در این روش) که متاسفانه کیفیت مناسبی (مدیریت نادرست کود و سموم در کنار شیوه آبیاری و زهکشی غیراصولی این اراضی) هم ندارد، باعث می‌شود عامل آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و محیط زیست از همین فرآیند اتفاق بیفتد.
س/کم‌شدن یا خشک‌شدن حوضه‌ی آبریز سفیدرود چه تاثیراتی بر روی کشاورزی استان گیلان خواهد گذاشت؟ آیا ممکن است در آینده دیگر نتوانیم در گیلان برنج کشت کنیم؟
ج/رودخانه سفیدرود و سد مخزنی سفیدرود از منابع اصلی تامین آب استان گیلان هستند. پتانسیل آب سالیانه استان گیلان نزدیک به ۸/۱۰ میلیارد متر مکعب است که از این مقدار ۹/۹ میلیارد متر مکعب آب سطحی است که حدود ۵/۴ میلیارد متر مکعب مربوط به آورد رودخانه سفیدرود و بقیه مربوط به رودخانه‌های داخلی استان است. کاهش آب ورودی به سد سفیدرود و عرضه نابهنگام و نامناسب به لحاظ کمی و کیفی بر روی کشت برنج استان تاثیر منفی دارد و معیشت حدود ۲/۱ میلیون نفر را با مشکل مواجه می‌کند. یک پژوهش در سال ۱۳۹۴ نشان داد که به ازای هر متر مکعب کاهش آورد آب سفیدرود، ۱۱۰۰ ریال منافع اقتصادی کشاورزی استان کاهش می‌یابد. در چند سال خشکسالی روی داده در استان گیلان، بهره‌برداری از آب سد سفیدرود و برنامه‌ریزی آبیاری دچار چالش‌های زیادی شده است و تغییر تاریخ کشت، آبیاری تناوبی و البته باران تیر ماه به کمک بحران‌های آبی استان آمده است اما کشاورزان زیادی تحت تاثیر معضلات شبکه آبیاری سفیدرود در شرایط کم آبی قرار گرفته‌اند و کاهش محصول، اختلاف بین ذینفعان، حفر چاه‌های غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی شالیزاری برخی از پیامدهای آن بوده است. مدیریت نادرست منابع آب در کشور و در حوضه آبریز سفیدرود می‌تواند کمیت و کیفیت سفیدرود را بیشتر از پیش دچار مشکل کند که این مسئله امکان کشت اراضی شالیزاری را در بلند مدت دچار اشکال خواهد کرد.
س/ چگونه می‌توان با مدیریت آب‌های سطحی سفیدرود، از بروز اتفاقات جبران‌ناپذیر اقتصادی – اجتماعی جلوگیری کرد؛ به‌عبارت دیگر چه اقدامات غیرکارشناسانه‌ای در حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ در حال انجام است که حیات این حوضه را تهدید می‌کند؟
ج/ مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب با رویکرد دستیابی به منافع ملی، انجام آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی توسعه کشور بر اساس استعدادهای مناطق، برآورد تقاضا و عرضه منابع آب و پیش‌بینی تغییرات اقلیم و شاخص‌های محیط زیستی و انسانی بر برآورد منابع آب بخصوص در سال‌های بحرانی خشکسالی، استفاده از روش‌های نوین برنامه‌ریزی تخصیص منابع آب، بهینه‌سازی شبکه‌های آبیاری و زهکش، تعیین الگوی کشت اصولی و ایجاد انگیزه برای کشاورزان در اجرای آن، بهره‌گیری از اصول آبیاری و زهکشی اصولی، کاهش تلفات آب، مدیریت صحیح کود و سموم، اجرای حریم کیفی منابع آب و کاهش و کنترل منابع آلاینده آن بخشی از راهکارهای نجات حوضه آبریز سفیدرود است که با اجرای این حلقه‌های مختلف می‌توان به حیات این حوضه و اثرگذاری آن بر زندگی انسان و محیط زیست امیدوار بود.
