تعریف و تعبیر یکسان از خانواده، بهمثابه یک گزینش عقیدتی یا نظری است. از آنجا که نظامهای فکری و ارزشی متفاوتی بر گروههای اجتماعی گوناگون حاکم است پس خانواده نیز تعریفهای متفاوتی دارد. خانواده در دوره مدرن تغییراتی را از سر گذرانده و تحول همه جانبه در شکل و محتوا آن را به یکی از مهمترین مسائل جهان معاصر بدل کرده است. روند رو به افزایش تغییرات در خانواده، گاه تا جایی پیش رفته که برخی آن را منتج به تجزیه خانواده تلقی میکنند. لازم به تاکید است که در این یادداشت فقط بهگونهای از خانواده هستهای شهری که در طبقه متوسط رایج است، نقبی خواهیم زد.
در دوره مدرن و تحت تاثیر تحولات خانواده در جهان، برخی از ارزشها در خانواده ایرانی هم از منظر آیینی و هم از نظر شکل و فرم دگرگون شده و سویههای خاصی را دنبال کرده است اما در نگاهی کلی ارزشهای خانوادگی همیشه وجود دارند و فقط با ارزشهای نسلهای پیشین متفاوت هستند.
خانواده در کوچکترین و پذیرفته شدهترین شکل خود «واحدی متشکل از پیوند مورد تایید جامعه و کمابیش ماندگار دو فرد از جنس متفاوت است که زندگی مشترک را تشکیل میدهند». زاد و ولد میکنند و نسل بعدی را به جامعه تحویل میدهند. این شکل از خانواده به عنوان گرایشی غالب و پدیدهای فراگیر در اکثر جوامع وجود دارد. این در حالی است که برخی معتقدند خانواده هستهای نوعی خانواده مرکزگریز، خود ویرانگر و گذرا است و در واقع این خانواده فقط تا هنگامی دوام میآورد که فرزندان هنوز از منظر قابلیت و توانمندیهای اجتماعی ناتوان محسوب میشوند.
در دوره مدرن خانواده به تدریج مهمترین وظایف و نقشهای خود را از دست داده است. از یکسو وظایف مادی (فعالیت تولیدی، نقش اقتصادی، نقش حمایتی) و از سوی دیگر وظایف فرهنگی، عاطفی، اجتماعی (تربیت فرزند، آموزش و پرورش، جامعهپذیری، شکوفایی و آسایش تمام اعضای خانواده) که از اهم این وظایف بودند به نهادهای اجتماعی متعدد و تخصصی سپرده شدهاند.
خانواده در واقع مجموعهای گسترده از ساختارها، شکلها و وظایف را در بر میگیرد که به تبعیت از جغرافیا و فرهنگ متفاوت است. البته در درون هر جامعه واحد نیز، براساس طبقه اجتماعی، سطح فرهنگی و سطح درآمد، با تفاوت و تغییر مواجه است. به همین دلیل خانواده نه به صورت عاملی ایستا و تغییرپذیر بلکه مانند هستهای تحول یابنده به نظر میرسد که انعطافپذیری و انطباق پذیری چشمگیری دارد. خانواده به منزله نهادی است که همواره از دگرگونیهای کل جامعه تاثیر میپذیرد و در عین حال توانایی پایداری در برابر رویدادها و دگرگونیها و به طور حتم اثرگذاری بر آن را نیز دارد.
از میان دگرگونیهای اخیر و متاثر از دوره مدرن، تغییر در نقش و جایگاه مرد و زن است. مرد هنوز هم نقش تعیین کننده و جایگاه محوری خود را حفظ کرده ضمن اینکه از منظر حقوقی نیز صاحب موقعیت برتری نسبت به زن است. اما در این بین آنچه دستخوش تحول و دگرگونی شده نقش و جایگاه زن است.
در دوره مدرن و در پرتو تحولات صورت گرفته پایگاه حقوقی زنان تاحدی دگرگون شده و روابط اجتماعی زن و مرد، تحت تاثیر آموزش و تحولات مدرن با گمانهزنی به تعادل یافتگی نزدیکتر شده است. در میان برخی از گروههای اجتماعی زنان ساکن شهرها، بسیاری به واسطه تحصیلات، اشتغال، قدرت و اهمیت اقتصادی و البته حضور و کنشگری در مسیر تحقق استقلال نسبی قرار گرفتهاند. اما با همه این اوصاف جایگاه مرد به پیروی از سنت و نگرش حاکم بر جامعه، قدرتی پیشران و گاه مطلق است و زن در موقعیت کاملا یکسان با مرد از فرصتهای برابر با او بهرهمند نیست. از همین روی زنان همچنان بهمثابه موجودیتی فرودست نقش اجتماعی درجه دو و فرعی را تجربه میکنند. با این نگرش مذکور زن همچنان نیازمند سرپرستی و تحت قیمومیت محسوب میشود و مرد از قدرت و نفوذ و اعتبار لازم برای فرودست سازی او برخوردار است.
البته بدیهی است الزامات اقتصادی و مالی که ضرورت انجام کار به شیوه سنتی و مسئولیتهای فردی را قوت میبخشید، کاسته شده و زنان را تا حد زیادی از قید و بند نقشهای پیشین آزاد ساخته است. به واسطه گسترش خانواده هستهای نقشهای مردانه و زنانه به شکلی تحول یافته است که ساختارهای همکاری افزایش یافته به شکلی که در برخی از گروههای اجتماعی و سنی خصوصا زوجهای جوان مردان وقت خود را بیش از گذشته صرف کمک به کارهای خانگی و مراقبت از فرزندان میکنند و حالا دیگر «کارخانگی بهمثابه امری زنانه» تلقی نمیشود.
با همه این تغییرات هنوز میان وضعیت حقوقی و حقیقی زنان تضاد وجود دارد. آنان در واقعیت امر هنوز از بهرهمندی کارساز و کامل از حقوق خویش دور هستند و در بهترین حالت در یک دوران گذار به سر میبرند.
در نهایت از همین رهگذر خانواده نیز با همه فراز و نشیبها یک واحد مهم اجتماعی باقی خواهد ماند و جز در موارد خاص، نهاد خانواده به هر شکل و فرمی که بدل شود، هستهای بنیادین محسوب میشود که اجرای برخی از وظایف سنتی و جدید را بر عهده خواهد گرفت.
