خدمات و زیرساخت شهری متناسب توزیع شود

در جهان معاصر، شهرها به‌عنوان مراکز تجمع انسانی و فعالیت‌های حیاتی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بیش از گذشته در معرض تهدیدهای گوناگون از جمله جنگ‌های نظامی، حملات تروریستی و بلایای ساخت بشر قرار گرفته‌اند.

 

در چنین شرایطی، طراحی فضاهای شهری نقشی اساسی در کاهش آسیب‌پذیری، ارتقا امنیت و ایمنی، و افزایش تاب‌آوری ایفا می‌کند. پدافند غیرعامل، مجموعه‌ای از تدابیر و اصولی است که بدون‌دسترسی به جنگ افزار به کاهش آسیب‌ها و افزایش ایمنی زیرساخت‌ها و امنیت روانی شهروندان می‌پردازد‌.

 

طراحی فضای شهری در شرایط جنگ و بحران توسط نظریات متعددی مطرح و هدایت می‌شود که هرکدام بر جنبه‌ای خاص تأکید دارند:

بر اساس نظریه تاب‌آوری شهر (urban resilience theory)، بر توانایی یک شهر در بازسازی سریع پس از بحران تأکید دارد و طراحی فضاهای انعطاف‌پذیر و چندمنظوره را توصیه می‌کند.

 

نظریه پدافند شهری (urban defense theory ) بر دفاع فعال و غیرفعال از شهرها با بهره‌گیری از زیرساخت‌ها، معماری دفاعی و کنترل دسترسی‌ها تأکید دارد.

 

و نظریه مدیریت ریسک و بحران شهری ( urban risk management): که بر کاهش ریسک از طریق برنامه‌ریزی، آموزش و تجهیز شهروندان به ابزارهای مقابله با بحران تمرکز دارد.

 

از این مروری بر ادبیات معیارهای شهر ایمن و تاب‌آور در شرایط بحران ضروری است.
نخستین ویژگی یک فضای شهری ایمن، توزیع مناسب خدمات‌ها و زیرساخت‌های شهری است.

 

تمرکز بیش از حد تاسیسات حیاتی مانند بیمارستان‌ها، مراکز انتظامی، منابع انرژی و آب در یک نقطه از شهر، امکان خطرپذیری را افزایش می‌دهد. توزیع پراکنده و هدفمند این مراکز، مطابق با اصول پدافند غیرعامل یکی از راهکارهای مؤثر در کاهش آسیب‌ها در شرایط بحرانی است.

 

طراحی میادین، پارک‌ها و فضاهای باز می‌تواند در زمان‌های عادی برای رفاه عمومی و در زمان بحران به عنوان محل تجمع و اسکان اضطراری یا فرار از خطر مورد استفاده قرارگیرد. بدین ترتیب ایجاد فضاهای باز و چندمنظوره در کاهش آسیب‌پذیری شهر مؤثر است.

 

ایجاد مسیرهای دسترسی ایمن و اضطراری نیز از دیگر ویژگی‌هایی است که در زمان بحران نقش اساسی دارد.

طراحی خیابان‌ها، راه‌های فرعی و شریان‌های حیاتی باید به گونه‌ای باشد که در صورت انسداد یک مسیر، امکان خروج و امدادرسانی از مسیرهای جایگزین وجود داشته باشد.

 

با توجه به سه ویژگی که تأکید بر ساختار کالبدی فضایی شهر دارند، نمونه‌ای از تجارب جهانی را با هم مرور می‌کنیم:

– آمستردام که همه ساختار شبکه‌ای خیابان‌های آن را می‌شناسیم. آمستردام به دلیل ساختار شبکه‌ای خیابان‌ها و کانال‌های متعدد، امکان تغییر سریع مسیرهای تردد و تخلیه اضطراری را داراست. این شبکه‌بندی معابر و دسترسی‌های متنوع یکی از نمونه‌های موفق در کاهش تراکم جمعیتی و افزایش ایمنی در شرایط بحران است.

 

– نیویورک و تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی آن پس از حادثه ۱۱ سپتامبر نیز بر کسی پوشیده نیست. و در واقع این حادثه، نگرش نیویورک به طراحی و بازسازی شهری را تغییر داد. تمرکز بر پراکندگی مراکز فرماندهی، مقاوم سازی پل‌ها و ساختمان‌ها، ایجاد مسیرهای جایگزین برای تردد و به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته در پایش امنیتی از نتایج این رویکرد است.

 

– بازسازی پس از جنگ جهانی دوم در آلمان نیز بر اصول پدافند غیرعامل استوار بود. توزیع مراکز حیاتی، استفاده از زیرزمین‌ها برای پناهگاه و طراحی شهری با درنظرگرفتن کاهش آسیب‌پذیری از جمله مواردی بودند که این کشورها را در برابر بحران مقاوم‌تر ساخت.

 

– سوییس نیز با داشتن پیشرفته‌ترین شبکه‌های پناهگاه‌های زیرزمینی در دنیا، به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی پدافند غیرعامل شناخته می‌شود. این پناهگاه‌ها نه تنها در برابر تهدیدات نظامی بلکه در برابر حوادث شیمیایی و بیولوژیکی نیز مقاومند.

 

– ژاپن نیز در برابر بلایای طبیعی و حتی در مواجهه با تهدیدات انسانی، طراحی شهری مقاوم و آموزش گسترده عمومی را اولویت داده است. پارک‌ها و فضاهای باز با قابلیت تغییرکاربری سریع، سیستم‌های هشدار زودهنگام و تکنولوژی‌های نوین مدیریت بحران همگی بخشی از رویکرد جامع تاب‌آوری ژاپن هستند.

 

طراحی فضاهای شهری و توجه به معیارهای پدافند غیرعامل، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در عصر تهدیدهای ترکیبی و نامتقارن است.

 

شهرهایی که نه تنها صرفا با نگاه زیباشناسانه، بلکه به معیارهایی چون انعطاف‌پذیری، امنیت و مقاومت در ساختار فضایی خود و دسترسی‌هایشان لحاظ کرده‌اند نه تنها در برابر جنگ بلکه در برابر هر نوع بحران، تاب‌آور و ماندگار باقی خواهند ماند.

 

ضمن این‌که تاثیر طراحی در جزئیات شهری، در کاهش آسیب‌های روانی از طریق نور و رنگ و امکان تعامل اجتماعی نیز موجب تاب‌آوری روحیه و تاب‌آوری روانی جامعه می‌شود یا توجه به پدافند غیرعامل سبز که علاوه بر زیبایی، نقش حفاظتی در مقابل حملات شیمیایی و بیولوژیکی دارند و موجب کاهش آلاینده‌های محیطی می‌شوند.

 

فناوری‌های هوشمند و مدیریت داده مانند استفاده از داده‌های لحظه ای، سنسورها و هوش مصنوعی نیز برای پیش‌بینی و مدیریت بحران، رویکردهای نوین است که در شهرهای پیشرفته به‌کار گرفته می‌شود.

 

طراحی شهری با رویکرد پدافند غیرعامل و بهره‌گیری از تجارب موفق جهانی، نقش محوری در ایجاد شهرهای تاب‌آور، امن و مقاوم در برابر تهدیدات جنگی و بحران‌های گوناگون دارد. شهرهای فردا باید نه تنها زیبا و کارآمد باشند بلکه در مواجهه با بحران‌ها، بازسازی سریع و حفاظت حداکثری از شهروندان را تضمین کنند.