«رشت» یا همان «هُوسَم»؟!

چکیده

رشت و رودسر از جمله شهرهای قدیمی گیلان هستند که اولی در مرکز گیلان و در غرب رودخانه سپیدرود قرار دارد و دومی در کنار ساحل دریای کاسپین در شرق گیلان و در شرق رودخانه سپیدرود و حدودا هفتاد کیلومتر از هم فاصله دارند.

 

در اکثر منابع مکتوب تاریخی از «رشت» با همین نام و نگارش اخیر نام برده شده[۱] و «رودسر» نیز پیش از آن‌که به نام فعلی خود مشهور باشد، «خُشَم» و «خُوسَم» و «هُوشَم» و «هُوسَم» نام داشته است.[۲] اما در قرن هفدهم میلادی یکی از سیاحان اروپایی در کتابش به اشتباه مدعی می‌شود که «هوسم» نام قدیمی شهر رشت است و در ادامه شرایط به گونه‌ای پیش می‌رود که نویسندگان، جغرافی‌دانان و نقشه‌برداران اروپایی خطای مورد اشاره را به تبعیت از وی، در کتاب‌ها و نقشه‌هایشان انعکاس می‌دهند.

 

از اواسط قرن نوزدهم یعنی نزدیک به دو قرن پس از آن رویداد، پژوهشگران متوجه این اشتباه می‌شوند و از تکرار دوباره‌اش خودداری می‌کنند و بعد از آن است که دیگر اثری از خطای مذکور در منابع به چشم نمی‌خورد.

 

در اکثر منابع مکتوب تاریخی از «رشت» با همین نام و نگارش اخیر نام برده شده و «رودسر» نیز پیش از آن‌که به نام فعلی خود مشهور باشد، «خُشَم» و «خُوسَم» و «هُوشَم» و «هُوسَم» نام داشته است

 

در ادامه‌ی این نوشتار نگارنده به معرفی منابعی که اشتباه مذکور را منعکس کرده‌اند، می‌پردازد با این هدف که نشان دهد در هر کار پژوهشی، صرفا بهره گرفتن از تالیفات نویسندگان و محققان پیشین و کپی‌برداری از نوشته‌های آن‌ها کافی نیست و هر پژوهشگری موظف است به‌طور مستقل اقدام به راستی‌آزمایی و تجزیه و تحلیل داده‌های مربوط به آن پژوهش نماید تا درصورت مشاهده خطاهای احتمالی، مانع از انتشار اطلاعات غلط شود.

نتیجه در عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۳۲ دقیقه یافته ام.»[۱] (اولئاریوس، ۱۶۵۶، ص. ۷۰۱)

 

از دو نقل قول اخیر کاملا مشخص است که اولئاریوس، از «هوشم» یا همان «هوسم» به عنوان اسم قدیمی «رشت» نام برده و این چنین است که موقعیت مکانی رشت و هوسم را نیز یکی دانسته است. اما درباره مختصات جغرافیایی هوسم ذکر این نکته ضروری است که کتاب زیج ایلخانی تالیف خواجه نصیرالدین طوسی[۲]، تنها منبع قدیمی‌ای می‌باشد که در آن طول و عرض جغرافیایی هوشم (هوسم) به‌طور دقیق بیان شده است. (عکس شماره یک)

 

 

حرف ف (عدد ۸۰)، حرف ه (عدد ۵)، حرف ی (عدد ۱۰)، حرف ل (عدد ۳۰)، حرف ز (عدد ۷) و ها (عدد ۰) لذا مختصات شهر هوشم (هوسم) بر اساس معادل‌های عددی بالا چنین می‌باشد: (طول جغرافیایی ۸۵ درجه و ۱۰ دقیقه/ عرض جغرافیایی ۳۷ درجه)[۱]

 

شهر هوشم (Husum) که بومیان آن را رشت می‌نامند، در فاصله دو فرسخی دریای کاسپین و در بالای عرض جغرافیایی ۳۷ درجه قرار دارد. و همچنین وی در هفتمین دفتر سفرنامه‌اش می‌افزاید که: «رشت در دو فرسخی ساحل دریای خزر واقع شده است»

 

پر واضح است که مختصات طوسی دقیقا با مختصات اشاره شده توسط اولئاریوس در بالا یکیست. شباهت مورد اشاره ما را به این نتیجه می‌رساند که به احتمال قوی اولئاریوس نیز به کتاب طوسی دسترسی داشته و مختصات هوسم را از آن منبع استخراج کرده است. البته در صورت عدم دسترسی به منبع اخیر نیز اولئاریوس می‌توانسته با یاری گرفتن از اسطرلاب‌های قدیمی‌ای که نام هوسم در آن‌ها ذکر شده، به مختصات جغرافیایی هوسم دست یابد. (عکس شماره دو)

 

 

به باور نگارنده با توجه به موارد ذکر شده در بالا، خطای اولئاریوس را می‌توان این چنین توجیه کرد:

اولا این‌که با بررسی توصیفات اولئاریوس از گیلان (اولئاریوس، ۱۳۶۹، ج.۲/ص. ۵۹۲ تا ۵۹۶) متوجه می‌شویم که شناخت وی از گیلان صرفا بر پایه منابع جغرافی‌دانان و مورخان یونانی بوده و با توجه به این‌که در آن دوران بسیاری از کتاب‌های ایرانی و عربی هنوز به زبان‌های اروپایی ترجمه نشده بودند لذا مبرهن است که وی کلا اطلاع چندانی از پیشینه تاریخی شهرهای قدیمی گیلان و به خصوص شرق گیلان از جمله هوسم (رودسر) و لاهیجان نداشته است و حتی احتمالا تصورش بر این بوده که رشت از ابتدا مرکز گیلان بوده است.

 

ثانیا اولئاریوس قطعا نمی‌دانسته که هوسم نام قدیمی شهر رودسر است چرا که این موضوع فقط در دو تالیف ظهیرالدین مرعشی با نام‌های «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» و «تاریخ گیلان و دیلمستان» بیان شده است.[۱] و از آن‌جایی که متن فارسی کتاب «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» برای اولین بار در سال ۱۸۵۰ میلادی توسط برنهارد دورن، خاورشناس آلمانی تبار اهل روسیه در اروپا منتشر شد[۲]-یعنی حدودا دویست سال پس از دورانی که اولئاریوس می‌زیسته پس کاملا واضح است که عملا اولئاریوس نمی‌توانسته از این موضوع مطلع بوده باشد.

 

ثالثا این احتمال وجود دارد که اولئاریوس به نقشه‌های «اصطخری»[۳] جغرافی‌دان ایرانی دسترسی داشته است چرا که در بین نقشه‌های جغرافیایی قدیمی، نام «هوسم» فقط در نقشه‌های اصطخری موجود است. (عکس شماره سه) و با توجه به این‌که در این نقشه‌ها به غیر از هوسم، نام هیچ شهر دیگری از گیل و دیلم به چشم نمی‌خورد و همچنین موقعیت مکانی هوسم نیز در این نقشه‌ها بر اثر خطای اصطخری، در غرب رودخانه سپیدرود و در بیه‌پس (گیلان غربی) ذکر شده است.[۴]

 

شناخت اولئاریوس از گیلان صرفا بر پایه منابع جغرافی‌دانان و مورخان یونانی بوده و با توجه به این‌که در آن دوران بسیاری از کتاب‌های ایرانی و عربی هنوز به زبان‌های اروپایی ترجمه نشده بودند لذا مبرهن است که وی کلا اطلاع چندانی از پیشینه تاریخی شهرهای قدیمی گیلان و به خصوص شرق گیلان از جمله هوسم (رودسر) و لاهیجان نداشته است 

 

لذا احتمال آن می‌رود که اولئاریوس با دیدن نقشه مذکور چنین تصور کرده باشد که چون هوسم تنها شهری است که نامش در نقشه گیل و دیلم آمده پس از این نظر باید آن را به عنوان مرکز گیلان که نقطه ای حائز اهمیت است، برشمرد و چون موقعیت مکانی آن نیز در غرب سپیدرود ترسیم شده پس دیگر شکی باقی نمی‌ماند که هوسم باید همان رشت باشد همان رشتی که از نظر اولئاریوس همیشه مرکز گیلان بوده است و اینگونه است که وی با چنین فرضی آنقدر از یکی بودن دو شهر مورد نظر مطمئن بوده که حتی به خودش زحمت نداده که جزئیات مختصات هوسم را با دقت بررسی کند تا متوجه تفاوت‌های موجود شود و بدین ترتیب به همین سادگی به دلیل نداشتن اطلاعات کافی و تنها با اتکا به یک پیش فرض غلط، چنین اشتباهی را مرتکب شده است.

 

تکرار خطای اولئاریوس و بیان عبارت (Resht ou Husum) در نقشه‌های جغرافیایی 

سفرنامه اولئاریوس در سال ۱۶۴۷ میلادی منتشر شد و آن‌قدر پرفروش بود که پس از آن چندبار دیگر نیز در سال‌های دهه پنجاه و شصت و هفتاد قرن هفدهم میلادی تجدید چاپ شد. پیرو ادعای یکی بودن هوسم و رشت که او برای اولین بار آن را در کتابش مطرح کرده بود، تعدادی از نقشه‌برداران اروپایی در نقشه‌های خود از گیلان، از عبارت (Resht ou Husum)،(Resht or Husum)[1]،[رشت یا هوشم (هوسم)] استفاده کردند و این چنین شد که عبارت اخیر به مرور در بسیاری از نقشه‌های آن دوران انعکاس یافت.

 

فهرست نقشه‌هایی که نگارنده موفق شد عبارت فوق را در آن‌ها بیابد به شرح زیر است :

1. نقشه دریای کاسپین از دلیسله، سال ۱۷۲۳ میلادی[۲]
2. نقشه دریای کاسپین از دلیسله، سال ۱۷۴۲ میلادی[۳]
3. نقشه دریای کاسپین از بووِن و اوربِلیانی، سال ۱۷۴۷ میلادی[۴]
4. نسخه خطی از نقشه دریای کاسپین و اطراف آن، ناشناس، سال ۱۷۵۰ میلادی[۵]
5. نقشه دریای کاسپین از دانویل، سال ۱۷۵۴ میلادی[۶]
6. نقشه ایران (عراق، ایران، افغانستان) از بونه، سال ۱۷۷۱ میلادی[۷]
7. نقشه تاتارستان مستقل از بونه، سال ۱۷۷۱ میلادی[۸]
8. نقشه امپراتوری ایران از سانتینی، سال ۱۷۷۹ میلادی[۹] (عکس شماره چهار)
9. نقشه ایران، گرجستان و تاتارستان مستقل از بونه، سال ۱۷۸۰ میلادی[۱۰]
10. نقشه امپراتوری ایران از کیچین، سال ۱۷۸۲ میلادی[۱۱]
11. نقشه تاتارستان مستقل از بونه، سال ۱۷۹۱ میلادی[۱۲] (عکس شماره پنج)
12. نقشه امپراتوری ایران از دانویل، سال ۱۷۹۴ میلادی[۱۳]
13. نقشه ایران از کاسینی، سال ۱۷۹۷ میلادی، در این نقشه نام «Husum» به تنهایی آمده است.[۱۴] (عکس شماره شش)
14. نقشه تاتارستان مستقل از کاسینی، ۱۷۹۹ میلادی[۱۵]
15. نقشه ایران (عراق، ایران، افغانستان) از کَری، سال ۱۸۰۱ میلادی[۱۶]
16. نقشه ایران از تامسون، سال ۱۸۱۷ میلادی[۱۷]

 

به‌نظر می‌رسد خطای اولئاریوس به غیر از نقشه‌های جغرافیایی به سایر منابع از جمله لغت‌نامه‌ها، کتاب‌های تاریخی، رساله‌های دانشگاهی و غیره نیز ورود کرده باشد. برای مثال نگارنده موفق شد به تصویری از یک صفحه از لغت‌نامه‌ای گمنام[۱] که به زبان فرانسوی تالیف شده بود دسترسی پیدا کند که نام رشت در آن ذکر شده است و در توصیف آن چنین آمده است :

“RESHD, ou HUSUM; nom propre. Ville de Nise, capitale de la province de Ghilan ou Gilen, située près de la mer Caspienne, dans une plaine agréable & environnée de hautes montagnes. L’air y est malsain”

اولئاریوس با دیدن نقشه اصطخری چنین تصور کرده که چون هوسم تنها شهری است که نامش در نقشه گیل و دیلم آمده پس از این نظر باید آن را به‌عنوان مرکز گیلان که نقطه ای حائز اهمیت است، برشمرد و چون موقعیت مکانی آن نیز در غرب سپیدرود ترسیم شده پس دیگر شکی باقی نمی‌ماند که هوسم باید همان رشت باشد

 

« رشت یا هوسم؛ نام خاص. شهر {…}، مرکز استان گیلان، در نزدیکی دریای کاسپین و در دشتی دلپذیر واقع شده که توسط کوه‌های بلند احاطه شده است. هوای آن‌جا ناسالم است. »[۲] در نمونه ای دیگر با عنوان «رساله ای درباره جغرافیای تطبیقی آسیای غربی» اثر جیمز رِنِل که در سال ۱۸۳۱ میلادی تالیف شده، بازهم عبارت مشابه Husum (Reshd)  مشاهده می‌شود. (رِنِل، ۱۸۳۱، ص. ۱۴۲) همچنین به‌نظر می‌رسد که نظریه اولئاریوس مورد تایید همه پژوهشگران نیز نبوده است. برای مثال کریستین مارتین فران شرق‌شناس آلمانی در مقاله سکه‌های ایلخانی تالیف سال ۱۸۳۴ میلادی اظهار کرده است که: «هوسم، شهری در گیلان، که برای جغرافی‌دانان ما کمتر شناخته شده است.» و در ادامه در پاورقی همان صفحه درباره هوسم چنین نقل می‌کند: «اولئاریوس درواقع ادعا می‌کند که هوسم و رشت یکی هستند، اما من واقعا نمی‌دانم وی بر اساس چه معیاری این دو را یکی دانسته است.» (فران, ۱۸۳۴, ص. ۵۳۰)

به‌هرحال این روند اشتباهات و سردرگمی‌های پژوهشگران و نویسندگان درباره یکی‌بودن رشت و هوسم تا اواسط قرن نوزدهم میلادی ادامه می‌یابد و در نهایت با انتشار متن فارسی کتاب «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» توسط برنهارد دورن در سال ۱۸۵۰ میلادی و بیان یکی‌بودن هوسم و رودسر، به مرور از منابع حذف می‌شود.

 

 

پاورقی:

[۱]. کتاب «التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه» نوشته ابواسحاق ابراهیم بن هلال بن زهرون حرّانی ملقب به الصابی از کاتبان آل بویه (تالیف بین سال‌های ۳۵۷ تا ۳۷۲ ه.ق.) و کتاب «حدود العالم» از نویسنده گمنام (تالیف سال ۳۷۲ ه.ق.) مربوط به قرن چهارم هجری قمری قدیمی‌ترین منابعی هستند که در آن‌ها از «رشت» با همین نگارش اخیر یاد شده است (مادلونگ، ۱۹۸۷، ص. ۱۴) و (حدود العالم، ۱۳۶۲، ۱۴۹) مقدسی جغرافی‌دان معروف نیز در کتاب «أحسَن التقاسیم فی مَعرفه الأقالیم» تالیف سال ۳۷۵ ه.ق. از آن با عنوان «الرصد» نام می‌برد. (مقدسی، ۱۳۶۱، ج. ۲/ ص. ۵۲۸) (به نظر علامه محمد قزوینی پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران، قریه الرصد (الرصد = الرشد = الرشت) همان رشت می باشد.) (جوینی، ۱۳۹۱، ص. ۹۱۶) مروزی ازورقانی از نسب‌شناسان مشهور قرون ششم و هفتم ه.ق. مولف کتاب «الفخری فی انساب الطالبین» از آن با عنوان «الرست» نام برده است. (ازورقانی، ۱۴۰۹، ص. ۱۴۰)

[۲]. اصطخری جغرافی‌دان قرن چهارم ه.ق. در دو نقشه گیل و دیلم خود از «هوسم» به عنوان تنها شهر گیل و دیلم نام برده است. وی این دو نقشه را در دو کتاب متفاوت با عناوین «الاقالیم» (تالیف بین سال‌های ۳۰۳ و ۳۰۷ یا ۳۰۹  ه.ق.) و «مسالک الممالک» (تالیف بین سال‌های ۳۲۰ الی ۳۳۱ ه. ق.) ترسیم کرده است. (اصطخری، ۱۸۳۹، ص. ۹۴) و(اصطخری، ۱۳۴۰، ص. ۱۶۸ و ۱۶۹) هر دو کتاب فوق که در اوایل قرن چهارم هجری قمری تالیف شده‌اند، قدیمی‌ترین منابعی هستند که در آن‌ها از جاینام «هوسَم» نام برده شده است. (صالحی گیلانی، ۱۴۰۴، ص. ۳۳ تا ۵۲) نام «هوسَم» با همین نگارش اخیر، در بسیاری از منابع قرون چهارم تا نهم ه.ق. تکرار شده است. مقدسی جغرافی‌دان معروف نیز در کتاب «أحسَن التقاسیم فی مَعرفه الأقالیم» تالیف سال ۳۷۵ ه.ق. از آن با عنوان «خُشَم» نام می‌برد. (مقدسی، ۱۳۶۱، ج. ۲/ ص. ۵۲۰ و ۵۲۸) ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی در کتاب «القانون المسعودی» تالیف قرن پنجم ه. ق. آن را «خوسم» می‌نامد. (بیرونی، ۵۰۱، پاریس، ص. ۸۳) خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند ایرانی در کتاب «زیج ایلخانی» تالیف سال ۶۷۰ ه. ق. و کاشانی در کتاب «تاریخ اولجایتو» تالیف قرن هشتم ه.ق. از آن با عنوان «هوشَم» نام می‌برند. (طوسی، پاریس، ص. ۶۱a) و (کاشانی، ۷۵۲، ایاصوفیه استانبول، ص. ۱۶۱a) در خصوص نام‌های قدیمی رودسر و ارتباط آن‌ها با هم رجوع شود به مقاله «خُشَم کهن ترین نام رودسر، از خُشَم (خوشَم) به هوسَم» (صالحی گیلانی، ۱۴۰۴، ص. ۳۳ تا ۵۲)

[۳]. یکی از شانزده ایالت آلمان که امروزه شلسویگ-هولشتاین نامیده می‌شود و مرکز آن شهر کیِل است که در گذشته میراث دار دوک‌نشین‌های هولشتاین و شلسویک بوده است.

[۴]. سفرنامه اولئاریوس در سال ۱۶۴۷ م. منتشر شد و در هفت دفتر تنظیم شده است که دفتر پنجم تا هفتم آن به سفر ایران اختصاص دارد.

[۵]. رجوع شود به پاورقی شماره ۲

[۶]. متن آلمانی این نقل قول چنین است:

“die Stadt Husum (welche die Einwohner Recht nennen vnd mir zwo fleine Meilen von der Caspischen See lieget) onter dem 37. Grad” (Olearius, 1656, p. 538,539)

این نقل قول اولئاریوس در دو ترجمه فارسی از کتاب وی که توسط احمد بهپور و حسین کردبچه انجام شده، موجود نمی‌باشد و مترجمان ترجیح داده‌اند نقل قول اخیر را از متن ترجمه شده حذف بنمایند. (اولئاریوس، ۱۳۶۹، ج.۲/ص. ۵۸۸)،(اولئاریوس، ۱۳۶۳، ص. ۲۳۴) نگارنده نقل قول اولئاریوس را با مراجعه به کتاب اصلی که به زبان آلمانی می‌باشد، استخراج نموده است. (اولئاریوس، ۱۶۵۶، ص. ۵۳۸ و ۵۳۹) شایان ذکر است این نقل قول توسط نگارنده ترجمه شده است.

[۷]. متن آلمانی این نقل قول چنین است:

“Lieget zwo Meilen vom Cáspischen Strande/Die Araber nennen sie in ihrem Catalogo Urbium, Husum, wie obgedacht / und setzen sie secundum Longitudinem 85. grad 10. min. Latitud. 37. grad. Diese aber habe ich durch genawe observirmng [sic] 32. min. höher / und also 37. grad 32. min. befunden” (Olearius, 1656, p. 701)

این نقل قول اولئاریوس در دو ترجمه فارسی از کتاب وی که توسط احمد بهپور و حسین کردبچه انجام شده، موجود نمی‌باشد و مترجمان ترجیح داده‌اند نقل قول اخیر را از متن ترجمه شده حذف بنمایند. (اولئاریوس، ۱۳۶۹، ج.۲/ص. ۷۸۸)،(اولئاریوس، ۱۳۶۳، ص. ۳۴۹) نگارنده نقل قول اولئاریوس را با مراجعه به کتاب اصلی که به زبان آلمانی می‌باشد، استخراج نموده است. (اولئاریوس، ۱۶۵۶، ص. ۷۰۱) شایان ذکر است این نقل قول توسط نگارنده ترجمه شده است.

[۸]. زیج ایلخانی یکی از آثار معروف خواجه نصیرالدین طوسی است که به زبان فارسی نوشته شده و به موضوع نجوم می‌پردازد. نسخه‌های این کتاب در کتابخانه‌های برلین، پاریس و نیز در کتابخانه مجلس در تهران و کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم موجود است.

[۹]. شایان ذکر است عرض جغرافیایی امروزی رودسر حدودا ۳۷ درجه می‌باشد اما طول جغرافیایی آن در محدوده ۵۰ درجه قرار دارد که با طول جغرافیایی محاسبه شده توسط طوسی که در محدوده ۸۵ درجه قرار دارد متفاوت است. دلیل اختلاف اخیر بر می‌گردد به این‌که در طول تاریخ مبداهای زمانی گوناگونی برای «نصف‌النهار اصلی» استفاده می‌شده‌ است برای مثال یکی از معروف‌ترین آن‌ها، جزایر خالدات (جزایر کاناری/ قناری امروزی) بوده که مبنای طول جغرافیایی بلاد به‌شمار می‌رفت تا این‌که در سال ۱۸۸۴ م. قرار گذاشته‌ شد تا بعد از آن تنها از رصدخانه گرینویچ به‌عنوان مبدا طول جغرافیایی استفاده گردد. لذا دلیل تفاوت طول جغرافیایی قدیم رودسر(هوسم) با طول جغرافیایی امروز آن همین تفاوت مبداهای زمانی است.

[۱۰]. این اسطرلاب که نام هوسم در آن ذکر شده، در سال ۱۰۱۳ ه.ق. (۱۶۰۴-۰۵ م.) توسط شخصی به نام عیسی پسر الله‌داد اهل لاهور ساخته شده است. (سارما، ۲۰۱۸، ص. ۲۰۲)

[۱۱]. عکس شماره ۲، برشی از عکس کامل و اصلی است توسط نگارنده جهت بهتر دیده شدن نام هوسم صورت گرفته است.

منبع عکس اسطرلاب (سارما، ۲۰۱۸، ص. ۱۹۶)، نام عکاس اسطرلاب : Photograph by Stephen Pitkin, Pitkin Studio. Image © Adler Planetarium, Chicago, IL.

[12]. هر درجه برابر با ۶۰ دقیقه و نیز معادل ۱۱۱ کیلومتر می‌باشد. لذا با توجه به فاصله ۷۰ کیلومتری رودسر از رشت و با در نظر گرفتن این‌که رشت در شمال غرب رودسر واقع شده پس در نتیجه رشت حدودا ۳۷ دقیقه در مغرب هوسم قرار دارد لذا به همین نسبت با علم به اینکه طول جغرافیایی رودسر ۸۵ درجه و ۱۰ دقیقه است، پس طول جغرافیایی رشت نیز ۳۷ دقیقه عقب تر یعنی حدودا  ۸۴ درجه و ۳۳ دقیقه خواهد بود.

[۱۳]. کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» تالیف ظهیرالدین مرعشی مربوط به قرن نهم هجری قمری است. مرعشی که از جمله مورخین سرشناس خاندان کیائیان محسوب می‌شود، در این کتاب درباره وقایع مربوط به سال ۸۲۰ هجری قمری و پس از آن چنین نقل کرده است : «و بعد از آن در تعمیر فُرضه ی هوسم‌ که اکنون مشهور است به رودسر اقدام نمودند.» (مرعشی، ۱۳۶۴،ص. ۱۴۳) در کتاب «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران» تالیف ظهیرالدین مرعشی مربوط به  قرن نهم هجری قمری. جملات زیر از کتاب مذکور می‌باشد :الف) در طبرستان مقام ساخت و حدود آن معین گردانید از طرف شرقی دنیاره جاری و غربی قریه ملاط که آن قریه ی شهر هوسم اکنون بفرضه روده سر اشتهار دارد. ب) چون سید نصیرالدین به کنار پلورود سیدحضرت سیادت قبابی استقبال نمود و همچنین در صحبت همدیگر بوده تا رودسر که قبل از این به شهر هوسم مشهور بود آمده فرود آوردند.(مرعشی، ۱۳۳۳، ص. ۱۳ و ۳۴۶) لذا از جملات بالا معلوم می شود که هوسم همان رودسر است.

[۱۴]. شایان ذکر است متن فارسی کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» نیز به کوشش رابینو – محقق و نایب کنسول و سپس کنسول انگلیس در گیلان – در سال ۱۹۱۲ میلادی (۱۲۹۱ خورشیدی) در شهر رشت به چاپ رسید.

[۱۵]. درباره نقشه‌های اصطخری رجوع شود به پاورقی شماره ۲. همچنین شایان ذکر است کتاب «مسالک الممالک» اصطخری توسط میخائیل یان دخویه خاورشناس هلندی در سلسله ی متون عربی جغرافیایی در سال ۱۸۷۰ م. در اروپا انتشار یافت (اصطخری، ۱۳۴۰، مقدمه، ص. ۱۲) و نیز کتاب «الاقالیم» اصطخری برای اولین بار در سال ۱۸۳۹ م. توسط دکتر یوهان هاینریش مولر در مرکز تحقیقاتی گوتا در دانشگاه اِرفورت آلمان به زبان عربی به همراه تفسیری از آن به زبان لاتین به همراه نقشه‌هایی با چاپ سنگی منتشر شد و بعدها به چند زبان دیگر نیز ترجمه شد. (صالحی گیلانی، ۱۴۰۴، ص. ۳۳ تا ۵۲) لذا این امر نشان می‌دهد که کتاب‌های مورد اشاره حدودا دویست سال بعد از دورانی که اولئاریوس می‌زیسته در اروپا چاپ شده اند اما احتمالا اولئاریوس باید به نسخه‌هایی از این کتاب‌ها دست یافته باشد چرا که بدون دسترسی به نقشه‌های اصطخری و بدون اطلاع از جانمایی هوسم در غرب رودخانه سپیدرود که در اثر خطای اصطخری رخ داده، منطقی به نظر نمی‌رسد که اولئاریوس بی‌دلیل و تنها بر پایه حدسیات، رشت و هوسم را یکی دانسته باشد.

[۱۶]. درباره خطای اصطخری رجوع شود به مقاله «خُشَم کهن ترین نام رودسر، از خُشَم (خوشَم) به هوسَم» (صالحی گیلانی، ۱۴۰۴، ص. ۳۳ تا ۵۲)

[۱۷]. عبارت اول فرانسوی و عبارت دوم انگلیسی می‌باشد. واژه فرانسوی «Ou» و واژه انگلیسی «Or» هر دو به معنای «یا» می‌باشند. شایان ذکر است اروپاییان نگارش لاتین رشت را به غیر از فرم معمول آن یعنی Rasht به گونه‌های مختلف دیگری چون Resht و Reshd و Rashd و … ذکر کرده‌اند که این موارد اخیر به احتمال زیاد بر اساس تلفظی که مردم گیلک زبان از نام رشت داشته‌اند، شکل گرفته که در نهایت موجب خلق چنین نگارش‌های مشابهی در متون لاتین شده است.

[۱۸]. Carte des Pays voisins de la Mer Caspiene, From Guillaume de Lisle, 1723,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Lisle,_Guillaume_de.1723._Carte_des_Pays_voisins_de_la_Mer_Caspiene,_dressee_pour_l%27usage_du_Roy_(A).jpg#mw-jump-to-license

[19]. Carte des Pays voisins de la Mer Caspiene, From Guillaume de Lisle, 1742,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Lisle,_Guillaume_de.1742._Carte_des_Pays_voisins_de_la_Mer_Caspiene,_dressee_pour_l%27usage_du_Roy_(R).jpg#mw-jump-to-license

[20]. A new and accurate map of the Caspian Sea, From Emanuel Bowen, Sulxan-Saba Orbeliani, 1747,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Bowen,_Emanuel%3B_Orbeliani,_Sulxan-Saba._A_new_and_accurate_map_of_the_Caspian_Sea._1747._(A).jpg#mw-jump-to-license

[21].mauscript map of the Caspian Sea and the surroundings, Anonymous, 1750,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Ca._1750_manuscript_map_of_the_Caspian_Sea_and_the_surroundings.jpg#mw-jump-to-license

[22]. Essai d’une nouvelle carte de la Mer Caspienne, From Jean Baptiste Bourguignon D’ Anville, 1754,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Map_-_Special_Collections_University_of_Amsterdam_-_OTM-_HB-KZL_31-08-30.tif#mw-jump-to-license

[23]. Map of Persia ( Iran, Iraq, Afghanistan ) – Geographicus – Persia, From Rigobert bonne, 1771,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:1771_Bonne_Map_of_Persia_(_Iran,_Iraq,_Afghanistan_)_-_Geographicus_-_Persia-bonne-1771.jpg#mw-jump-to-license

[24]. Carte de la Tartarie Indépendante qui comprend le Pays des Calmuks, celui des Usbeks, et le Turkestan, avec leurs dépendances, From Rigobert bonne, 1771,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Carte_de_la_Tartarie_Ind%C3%A9pendante_qui_comprend_le_Pays_des_Calmuks,_celui_des_Usbeks,_et_le_Turkestan,_avec_leurs_d%C3%A9pendances.jpg#mw-jump-to-license

[25]. (Persian Empire) Carte de L’Empire De Perse, From Paolo Santini, 1779,

https://www.vintage-maps.com/en/antique-maps/asia/middle-east/kitchin-middle-east-persian-gulf-gulf-of-oman-persia-iran::11890

[26]. Carte De La Perse, De La Georgie, Et De La Tartarie Independante, From Rigobert Bonne, 1780,

https://www.raremaps.com/gallery/detail/2366/carte-de-la-perse-de-la-georgie-et-de-la-tartarie-independ-bonne

[27]. A New Map Of The Empire Of Persia, From Thomas Kitchin, Printed in London By Alexander Hogg in 1782,

https://www.vintage-maps.com/en/antique-maps/asia/middle-east/kitchin-middle-east-persian-gulf-gulf-of-oman-persia-iran::11890

[28]. Tartarie Independante, From Rigobert Bonne, 1791,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Bonne,_Rigobert._Tartarie_Independante._1791_C.jpg#mw-jump-to-license

[29]. A New Map Of The Empire Of Persia, From Jean Baptiste Bourguignon D’ Anville, 1794, https://collections.lib.uwm.edu/digital/collection/agdm/id/19505

[30]. La Persia, From Giovanni Maria Cassini, 1797,

https://www.davidrumsey.com/ll/thumbnailView.html?startUrl=%2F%2Fwww.davidrumsey.com%2Fluna%2Fservlet%2Fas%2Fsearch%3Fos%3D0%26lc%3DRUMSEY~8~1%26q%3Dwhere%3D%22Iran%22%26bs%3D10#?c=0&m=0&s=0&cv=0&r=0&xywh=4257%2C2936%2C565%2C987

[31].    La Tartaria Indipendente, From Giovanni Maria Cassini, 1799, https://www.raremaps.com/gallery/detail/74905/la-tartaria-indipendente-1799-cassini

[32]. Map of Persia ( Iran, Iraq, Afghanistan ) – Geographicus – Persia, From John Cary, 1801,

https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:1801_Cary_Map_of_Persia_(_Iran,_Iraq,_Afghanistan_)_-_Geographicus_-_Persia-cary-1801.jpg#mw-jump-to-license

[33]. Persia (Shows Armenia), From John Thomson, 1817, https://www.raremaps.com/gallery/detail/72526/persia-shows-armenia-thomson

[34]. نگارنده موفق نشد اسم و عنوانی از لغت‌نامه‌ی مورد اشاره بیابد.

[۳۵]. متن مورد اشاره توسط نگارنده ترجمه شده است.

 

منابع

1. ازورقانی، مروزی (۱۴۰۹ ه.ق.). الفخری فی انساب الطالبین. ((نسخه عربی)). قم : کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
2. اولئاریوس، آدام (۱۶۵۶ م.). شرحی جدید و اضافه شده از سفر به مسکوی و ایران. ((نسخه آلمانی)). به کوشش یوهان هولوِین. چاپ دوم. شلسویگ : انتشارات فورستل

Adam Olearius (1656). Vermehrte Newe Beschreibung Der Muscowitischen und Persischen Reyse. Durch Johan Holwein. Schleswig : Gedruckt in der Fürstl. Druckerey

3. ………………………. (1363 ه.ش.). سفرنامه آدام اولئاریوس. بخش ایران. مترجم احمد بهپور. تهران : سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار
4. ………………………. (۱۳۶۹ ه.ش.). سفرنامه اولئاریوس. اصفهان خونین شاه صفی. مترجم حسین کردبچه. جلد دوم. تهران : شرکت کتاب برای همه
6. جوینی، عطا ملک (۱۳۹۱ ه.ش.). تاریخ جهانگشای جوینی. به تصحیح محمد قزوینی. در یک مجلد. تهران : موسسه انتشارات نگاه
7. حدود العالم من المشرق الی المغرب (۱۳۶۲ ه.ش.). به کوشش دکتر منوچهر ستوده. تهران : کتابخانه طهوری
8. دورن، برنهارد (۱۸۵۰ م.). منابع اسلامی درباره تاریخ کرانه‌های جنوبی دریای کاسپین. ((نسخه فارسی و به همراه تعلیقات و تحقیقات به زبان آلمانی)). جلد ۱. تاریخ طبرستان و رویان و مازندران از ظهیرالدین مرعشی. سنت پترزبورگ : انتشارات آکادمی سلطنتی علوم

Dorn, Bernhard (1850). MUHAMMEDANISCHE QUELLEN ZUR GESCHICHTE DER SÜDLICHEN KÜSTENLÄNDER DES KASPISCHEN MEERES. 1 Theil.

SEHIR-EDDIN’S GESCHICHTE VON TABARISTAN, RUJAN UND MÁSANDERAN. Persischer Text.

St. Petersburg : Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften

8. رِنِل، جیمز (۱۸۳۱ م.). رساله ای درباره جغرافیای تطبیقی آسیای غربی. ((نسخه انگلیسی)). جلد اول. لندن: نشر گیلبرت و ریوینگتون

Major James Rennell (1831). A Treatise On the Comparative Geography of Western Asia. Vol.1 . London : Gilbert and Rivington, Printers

9. سارما، سریرامولا راجسوارا (۲۰۱۸ م.). کاتالوگ توصیفی ابزارهای نجومی هندی، ((نسخه انگلیسی)). چاپ دوسلدورف

Sarma, Sreeramula Rajeswara (2018).A Descriptive Catalogue of Indian Astronomical Instruments.Published in Duesseldorf

10. صالحی گیلانی، پیمان (۱۴۰۴ ه.ش.). مقاله «خُشَم کهن ترین نام رودسر، از خُشَم (خوشَم) به هوسَم». فصلنامه آوای املش. سال سیزدهم. پاییز ۱۴۰۴. شماره ۴۸. ص. ۳۳-۵۲
11. طوسی، خواجه نصیرالدین (تاریخ کتابت نامشخص). زیج ایلخانی. نسخه کتابخانه ملی پاریس، Persan 163-1513 iv، شماره ۷۸۲ از فهرست بلوشه
12. فران، کریستین مارتین (۱۸۳۴ م.). مقاله سکه‌های ایلخانی. یادبود آکادمی علوم سلطنتی سنت پترزبورگ. ((نسخه لاتین)). جلد ششم. بخش دوم. سنت پترزبورگ : انتشارات آکادمی سلطنتی علوم

Frähn, Christian Martin (1834). De Ilchanorum seu Chulaguidarum numis .in Mémoires L’ Académi Impériale Sciences De St. Pétersbourg. 6th serie. Tome ii. St. Pétersbourg : De L’Imprimerie De L’ Académi Impériale Des Sciences

13. مادلونگ، ویلفرد (۱۹۸۷ م.). أخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان. ((نسخه عربی)). بیروت : دارالنشر فرانتس شتاینر
14. مرعشی، ظهیرالدین (۱۳۳۳ ه.ش.) به تصحیح و اهتمام عباس شایان، تهران : چاپخانه فردوسی
15. ………………….. (۱۳۶۴ ه.ش.) با تصحیح و تحشیه دکتر منوچهر ستوده. تهران : انتشارت اطلاعات
16. مقدسی (۱۳۶۱ ه.ش.) أحسَن التقاسیم فی مَعرفه الأقالیم. ترجمه دکتر علینقی منزوی. جلد ۲. تهران : شرکت مولفان و مترجمان ایران. چاپ کاویان