در یادداشت قبلی که با همین عنوان در «پایگاه تحلیل-خبری مرور» منتشر شد به بخشی از مشکلات و معضلات انتقال آب کاسپین پرداختم. حال ادامه، موافقین انتقال آب کاسپین به کویر مرکزی، تخریب جنگل های هیرکانی را بسیار کم اهمیت جلوه داده و بعضا مخالفین را به سخره می گیرند، آنها گاهی با طرح این موضوع که خط قرار است در مجاورت خط انتقال گاز شهر ری به نکا اجرا شود مدعی می شوند که هیچ آسیبی به جنگل نمی رسد و بعد که متوجه می شوند طرف مقابل اگر اطلاعی بیش از آنها در خصوص لوله گذاری دو خط موازی بطور عام و ایمنی و حریم خطوط انتقال گاز بطور خاص نداشته باشد به اندازه آنها مطلع است می پذیرند که بله این لوله گذاری به چهل هکتار جنگل آسیب می زند ( اعلام رسمی معاون سازمان حفاظت محیط زیست) و البته چهل هکتار را چنان به زبان می آورند گویی از حیاط خلوت خانه ای محقر در محله ای زورآبادی در حاشیه شهر صحبت می کنند.
اگر این دسته از موافقین را دارای منافع مشخص ندانیم ناچاریم ایشان را در زمینه ارزش های جنگل فاقد اطلاعات دانسته و برای آشنا شدن ایشان با مزایای جنگل آن هم از نوع هیرکانی اش مواردی چند به استحضار برسانیم.
جنگل به گستره قابل توجهی پوشیده از درختان گفته می شود که در آن گیاهان بسیار کوچک از جمله انواع گل ها و بوته ها نیز می رویند و البته محل زیست انواع جانوران و میکرو ارگانیسم ها نیز هستند، عمده جنگل ها بطور طبیعی ایجاد شده وبرخی هنوز بکر باقی مانده و در برخی انسان ورود کرده و به بهره برداری از آن مشغول است.
البته در دهه های گذشته انسان ها درختانی کاشته اند و به عنوان جایگزین جنگل هایی که تراشیده اند جنگل هایی ایجاد کرده اند که بعضا به جنگل های دست کاشت معروف هستند.
جنگل ها در اقلیم های متفاوت وجود دارند و تفاوتها و شباهتهایی با هم دارند ، از جمله ویژگی های مشترک جنگل ها که اهمیت بالایی دارند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
وجود جنگل به دلیل تعرق باعث بالاتر رفتن میزان رطوبت نسبت به نقاط هم تراز و مشابه می شود.
جنگلها به لحاظ حضور زیست مندان از تنوع بالایی برخوردار هستند و انواع مختلف موجودات زنده اعم از پرندگان ، خزندگان ، جوندگان ، پستانداران ، حشرات وسایر گیاهان و قارچ ها در جنگل ها چرخه زیستی را غنا می بخشند. بعنوان مثال در جنگل درختان بلوط یک درخت به تنهایی قادر است ۴۰۰ گونه جانوری اعم از حشرات ، پرندگان و سنجاب را در خود جای دهد. بنابراین جنگل ها از بزرگترین عوامل حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی و جانوری و تنوع زیستی هستند.
جنگل ها بزرگترین عامل آزاد کردن اکسیژن از گاز کربنیک هستند و به عبارتی فرآیندی عکس شش های انسان انجام می دهند و از این جهت از اهمیت بالایی برای زمین و موجودات زنده برخوردارند. البته دی اکسید کربن تنها گاز مضر و سمی جذب شده توسط درختان نیست و جنگل ها موجب کاهش گازهای مضر دیگرمتشکل از نیتروژن ، کربن و گوگرد نیز می گردند.
جنگل ها از بزرگترین عوامل حفظ و تولید خاک مناسب برای رشد گیاهان و حفظ چرخه زیست گیاهی هستند.
جنگل ها یک آبخیزدار به معنای واقعی بوده و از فرسایش خاک در مناطق مرتفع جلوگیری می کنند .
جنگل ها از دیواره رودها و رودخانه ها محافظت می کنند.
جنگل ها عامل کاهش سرعت آب باران جاری در کوه ها و افزایش نفوذ آن ها در آبخوان ها و تقویت آب های زیر زمینی هستند.
جنگل ها عامل کاهش و تاخیر در حرکت روان آبها شده و مهمترین عامل طبیعی جلوگیری از سیلابها هستند.
جنگل ها از جمله عوامل موثر در اعتدال هوا و بویژه عامل جلوگیری از گرم شدن زمین هستند.
پدیده تعرق در جنگل های کوهستانی و هنگام صعود جریان هوای مرطوب امکان بارش را افزایش می دهد.
جنگل ها منبع بزرگی برای تامین برخی مواد اولیه مورد نیاز داروها هستند.
هزاران فرآورده چوبی و سلولزی، صنعتی، شیمیایی و ساختمانی از جنگلها به دست می‌آید.
جنگل ها با کاهش دمای هوای پیرامون موجبات اشباع سریعتر و بالا رفتن امکان بارش را فراهم می آورند.
جنگل ها با ایستادگی در مقابل بادهای سخت از تندی و نیروی آنها می کاهند.
بدیهی است درخت هر چه بزرگتر باشد و جنگل هر چه انبوه تر باشد تاثیرش در موارد فوق الذکر بیشتر است. در واقع با کشت یک نهال به جای یک درخت قطور چند ده و گاه چند صد ساله نمی توان تاثیرات اکولوژیک آن را احیا نمود و در صورت از بین نرفتن آن نهال توسط انواع آفات و از جمله انسان ده ها سال زمان نیاز است تا نهال کاشته شده قابل مقایسه با درخت قطع شده گردد.
حال بد نیست آگاه شویم که وضع برخورداری ایران از این زیست بوم ارزشمند جهانی چگونه است ؟ اگر به نقشه خشکی های زمین دقت کنید ، دو سوم از جنگلهای جهان در بین ۱۰ کشور توزیع شده که ایران در میان آنها نیست و کشور ما در بخشی از جهان است که پوشش جنگلی آن بسیار کم است.
همانگونه که در نقشه دیده می شود ایران در منطقه با تراکم بالای جنگل قرار ندارد ، سرانه جنگل در ایران حدود ۰.۱۵ هکتار بوده، در حالیکه سرانه جهانی جنگل ۰.۶۲ هکتار است. مقایسه این آمار ضرورت توجه به حفظ ، احیاء و توسعه جنگلهای کشور را نشان می دهد.
ایران به لحاظ نواحی رویشی به پنج ناحیه زیر تقسیم می شود:
ناحیه هیرکانی (خزری) که نوار سبز شمال کشور را تشکیل می‌دهد.
ناحیه ایران و تورانی که بطور عمده در مرکز ایران پراکنده شده‌اند.
ناحیه زاگرس که به طور عمده جنگلهای بلوط غرب کشور را تشکیل می‌دهند.
ناحیه خلیج فارس (جنگل حرا) که در نوار ساحلی جنوب پراکنده می‌باشند.
ناحیه ارسبارانی که متشکل از گونه‌های نادر و منحصر به فرد می‌باشند.
ناحیه مورد نظر این نوشتار همان ناحیه هیرکانی یا خزری است که جنگل های هیرکانی در این ناحیه قرار دارند. این جنگل ها با قدمت ۴۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل های جهان به شمار می‌آیند و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود و عده ای از اکولوژیست ها معتقدند ارزش برخی درختان این جنگل معادل ارزش یک دایناسور زنده است چیزی که اساسا قابل ارزش گذاری نیست.
نکته قابل توجه اینکه میزان بارش سالیانه این بخش از سرزمین ایران بین ۵۵۰ تا ۲۲۰۰ میلیمتر است.
متاسفانه تا کنون تقریبا ۵۱ درصد این جنگل ازبین رفته و منقرض شده است و ظاهرا حدود ۱۰ درصد این جنگل تحت حفاظت است که در این مناطق گونه های زیستی تهدید شده و در خطر انقراض وجود دارند.
از عوامل اصلی این نابودی ها گسترش بی رویه صنایع چوب و کاغذ و تغییر کاربری این جنگل ها است. علت مهم دیگر پروژه های عمرانی مثل ساخت سد بدون انجام تحقیقات کافی است و یکی از آن ها سد گلورد استان مازندران است که بیش از سی هزار درخت در این پروژه قطع شد. از دیگر عوامل آن می‌توان چرای بی رویه و متراکم دام ها را ذکر کرد و همچنین در گذشته ای نه چندان دور، چندین میلیون متر مکعب برای تولید ذغال از بین می رفت که خوشبختانه این عامل امروزه بسیار ناچیز شده است.
بیشتر ایرانیان ارزش اقتصادی جنگل را به چوب درختانش می‌شناسند؛ اما نه کارشناسان اقتصادی با این تعریف موافق هستند و نه متخصصان محیط زیست.
ارزش اقتصادی جنگل را نباید تنها با مقدار چوب سنجید بلکه در این خصوص باید موضوعی با عنوان اقتصاد منابع طبیعی را مد نظر قرار داد.
اقتصاد منابع طبیعی به عرضه، تقاضا و تخصیص منابع می پردازد. در واقع زیر شاخه ای از اقتصاد است که به بحث استخراج منابع می پردازد. هدف اصلی از اقتصاد منابع طبیعی شناخت نقش منابع در اقتصاد و بهره برداری بهینه از منابع در جهت توسعه پایدار است تا این منابع برای نسل‌های بعدی هم باقی بماند. توسعه پایدار، الگویی برای بهره برداری از منابع است، به طوری که علاوه بر بهره برداری از منابع، حفاظت از منابع را هم بر عهده دارد تا حفظ این منابع برای نسل‌های آینده تضمین شود.
این علم به اثرات متقابل اقتصاد انسانی و اکوسیستم می‌پردازد. در زمینه همین علم است که کارشناسان می‌گویند چنانچه سطح جنگلهای کشور کمتر از ۲۵ درصد خاک آن باشد، از نظر محیط‌زیست انسانی وضعیت بحرانی در آن کشور حاکم می‌شود که در حال حاضر سطح پوشش جنگل در ایران حدود ۷.۵ درصد مساحت کشور است و به عبارتی ایران هم اکنون نیز در وضعیت بحرانی قرار دارد و هر گونه بی توجهی و تخریب، جفا به این سرزمین و تضییع حقوق آیندگان است.
اگرچه انسان مادی گرا و پول محورعادت کرده که هر چیز حتی موضوعات اجتماعی را نیز ارزش گذاری مالی کند اما حقیقت این است برخی موارد از اساس قابل ارزش گذاری نیستند که جنگل و درخت و بویژه درختان ارزشمند جنگل های هیرکانی از این دسته اند.
برای تفهیم بهتر موضوع این مثال خالی از لطف نیست .
مطابق قانون برای هر انسان دیه ای در نظر گرفته شده است که به وراث تعلق می گیرد اما حقیقت این است که از دست دادن مادر برای یک کودک خردسال آسیبی است که قابل رفع و جبران با هیچ پول و هزینه ای نیست .
میراث طبیعی و فرهنگی نیز از جمله مواردی هستند که قابل ارزش گذاری نیستند.
از همین رو به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشوربرخی از درختان موجود در جنگل های هیرکانی ممنوع القطع هستند که از جمله می توان به درختان اورس (اُرس) اشاره کرد و شوربختانه اینکه پیش بینی می شود در میان بیش از پنجاه هزار درخت جنگلی چهار هزار پایه درخت اورس نیز قطع خواهد شد.
بنا براین به زعم نگارنده نه تنها آسیب وارده به جنگل های هیرکانی بی اهمیت نیست بلکه یکی از مهمترین و اساسی ترین ایرادات وارده بر طرح بوده و اساسا قابل ارزش گذاری نیست و اشتباه مردم و کنشگران محیط زیست در مقابل طرح ها و پروژه های مخرب و آسیب زننده غیر ضروری قبلی مانند سدها و بزرگراه ها نه تنها توجیه مناسبی برای رسمیت و مشروعیت بخشیدن به پروژه های جدید نیست بلکه با توجه به کاهش جنگل و سرانه آن ضرورت سخت گیری را بیشتر می نماید.
بنابراین در صورت اجرای این طرح در منطقه آسیبهایی که فقط از ناحیه جنگل تراشی به منطقه وارد می شود عبارتند از :
آسیب به چرخه زیستی و گیاهی جانوری و تسریع در از بین رفتن گونه های در معرض خطر
کاهش بارش در منطقه
کاهش ذخیره آبهای زیرزمینی
از بین رفتن خاکهای حاصلخیز
بالا رفتن امکان وقوع سیل ( که بارشهای اسفند ۹۷ و بهار ۹۸ و حتی بارش های یکی دو هفته اخیر نشان داد که جنگل تراشی های قبلی متاسفانه تا چه میزان در این خصوص موثر بوده اند. )
آسیب به اکوسیستم های پایین دست
افزایش میزان آلودگی هوا
کاهش مقاومت منطقه در مقابل گرم شدن و تغییر اقلیم
و سخن آخر اینکه همانگونه که با هیچ دیه ای نمی توان مهر مادری از دست رفته را به فرزندانش باز گرداند جایگزینی و از بین بردن آثار سوء تخریب جنگل آن هم برای یک پروژه غیر ضروری غیر ممکن و فاقد منطق است.
