سرطان نارواداری

«…بسیاری از شهروندان عادی که از برخی حکومت­های ایدئولوژیک دفاع و ستم­ها و زشتی­های آنان را توجیه می­کنند، مردمانی ساده­دل، کم­اطلاع و تحت سیطرۀ روانی مزمن و گستردۀ بنگاه­های تبلیغاتی حکومت­اند و نه اشراری ستمگر و جانیانی درنده­خو و ددمنش…» به این سطر­های کتاب ­که می­رسم یکی از تصویرهایی که این روزها در شبکه­های اجتماعی بسیار دیده­ام در مقابلم ظاهر می­شود، زنی که خشم تمام وجودش را پر کرده و چشم هایش دارد ازکاسه بیرون می­زند، چشم هایی که دستمایۀ کار گروهی ازکاریکاتوریست­ها، طنزپردازان و منتقدان شده است؛ تصویر، بخشی از یک درگیری است بین چند زن در مترو، اعتراض یک زن به نوع پوشش زنی و در مقابل اعتراض گروهی به شیوه برخورد آمرانه او و تندی و خشمی که مدیریت وکنترلش از دست همۀ آن­ها خارج شده؛ یکی از صدها مقابله­ای که مردم هر روز در محیط­های مختلف شاهد آنند، برخوردهای تندی که گاه در فضاهای مجازی و سایت­های خبری، خیلی ساده انگارانه «دعوای زنان» نام می­گیرد؛ این زن نمونۀ تمام کسانی است که فکر می­کنند الگوی اندیشگانی­شان آن قدر کامل و بی نقص است که باید به دیگران تحمیل شود، کسانی که تاب تحمل تکثر و دگراندیشی را ندارند، کسانی که آنچه آموخته­اند و به آن باور دارند، آنان را به نارواداری و درگیری دعوت می­کند و رفتار بر اساس آن آموزه­ها را تکلیف اجتماعی و شرعی خود می­دانند و تنها با ارجاع به یک ایدئولوژی و قانون­های صادره از آن به خود اجازه می­دهند دیگران را با زور و ارعاب به رنگ خود درآورند بی آن که برای دیگری حق و هویتی قائل باشند و به نقش گفتمان­های صلح­محور و همزیستی مسالمت­جویانه در پیشرفت و توسعۀ همه جانبۀ جامعه آگاه باشند. یکی می­گوید «الان عکست رو می­گیرم می­فرستم برای سپاه که بفهمی زیر پا گذاشتن قانون مملکت یعنی چی» طرف مقابل هم می­گوید « من هم عکس تو رو می­گیرم و پخش می کنم که همه بفهمن شما چه آشغال هایی هستید» آن وسط دستی هم هست که سعی می­کند جلوی دوربین را بگیرد و با صدایی ضعیف بگوید خانم نگیر! خانم بس کن! خانم کوتاه بیا! صدایی ضعیف که میان جیغ­های این خشم و خشونت گم می­شود و احتمالاً آن که زودتر ازهمه کوتاه می­آید صاحب آن صداست. به کوتاه آمدن فکر می کنم که در برخی از لغت نامه­های چندمنیِ فارسی معادل «مدارا» آورده ­شده است، آیا واقعا ً«کوتاه آمدن» «مدارا کردن » است؟ من که با همین نگاه سطحی به مدارا بارها گفته­ام: مدارا تا کی؟ مدارا تا کجا؟ نمی­دانم اگر خود را در چنین موقعیتی ببینم چقدر می­توانم رفتار صبورانه از خود نشان دهم؟! صبر تا کی؟ صبر تا کجا؟ صبوری در مقابل چه چیزی و چه کسی؟

اگر­­چه به نظر می­رسد تمام معانی مدارا نگره­ای مثبت به دست می­دهند اما بی­تفاوتی، انفعال، احساس سرخوردگی و ناکامی و احساس ناتوانی هم از جمله عوامل منفی هستند که روی دیگر مدارا را می­نمایانند؛ همچنین می­توان گفت همه این معانی به کنترل کننده ­های خشونت و زور اشاره دارند

فهم چیستی مدارا به عنوان یکی از الزامات و اقتضائات دنیای امروز و فرایند و منطق شکل­گیری آن فراتر از آشنایی با گروه پیوستاری واژه­هایی است که بر مدارا دلالت دارند: رواداری، رعایت کردن، صلح و آشتی، سلوک، مداهنه، لین، ملایمت، آرامی، تسامح، تحمل، آهستگی، نرمی، رفق، مماشات، همکاری، همراهی، همزیستی با دیگران، تساهل، ملاطفت و حسن خلق، آسان­گرفتن، با همدیگر آسانی کردن، به یکدیگر آسان گرفتن، اغماض وچشم پوشی، نرمی و ملایمت به پاس خاطر کسی، جوانمردی کردن و سر کردن و… برخی از معناهایی که برای واژه های این طیف معنایی آورده­اند در واقع ناظر بر ویژگی­های اخلاقی و انسانی­ای است که متضمن و پیش شرط مدارا است: تاب­آوردن، خم به ابرو نیاوردن، تحمل کردن، بردباری، شکیبایی، برتافتن، مهربانی کردن، ملاطفت، سازش حتی بخشش و بزرگواری و… می­توان گفت همه این معانی اشاره به ظرفیت­ها و حد تحمل انسان­ها دارد و آنچه این ظرفیت ها و میزان تحمل را ـ علاوه بر ویژگی­های شخصیتی و فردی ـ تعیین می­کند انگیزه و دلایل مداراست؛ خردورزی و مهرورزی دوعامل مؤثر برافزایش آستانه تحمل و سازش­کاری هستند، اگر­­چه به نظر می­رسد تمام معانی مدارا نگره­ای مثبت به دست می­دهند اما بی­تفاوتی، انفعال، احساس سرخوردگی و ناکامی و احساس ناتوانی هم از جمله عوامل منفی هستند که روی دیگر مدارا را می­نمایانند؛ همچنین می­توان گفت همه این معانی به کنترل کننده­های خشونت و زور اشاره دارند و مهم تر آن که موضع گیری ذهنی و عملی فرد نسبت به «دیگری» را در بر دارند. «دیگری» و«صلح» دو مرکز ثقل همه این مفاهیم است.

به طور کلی می توان گفت در معنای سنتی، مدارا یک ارزش، فضیلت، روش و منش فردی محسوب می­شود، که بر کیفیت رفتار و برخورد انسان با دیگری نظر دارد، در این معنا مدارا تا نهادینه شدن آن در روابط اجتماعی و نظام حقوقی جامعه و حقوق شهروندی وبه طور کلی حقوق بشر فاصله دارد؛ اما در معنای امروزی مدارا یکی از مؤلفه های شکل گیری جامعه مدنی و یک ارزش، روش و باور سیاسی، فرهنگی و اجتماعی محسوب می شود.

رواداری و مدارا مفهومی چند ساحتی است که اندیشمندان حوزه های مختلف فلسفه، روان­شناسی و علوم اجتماعی و علوم سیاسی و… در پروردن آن نقش داشته­اند؛ اولین اندیشمندان در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی در اروپا این مفهوم را به عنوان آزادی انتخاب مذهب به کار برده­اند همان­جا که شواهد تاریخی نشان می­دهد اختلافات مذهبی، همبستگی اجتماعی و همزیستی انسان­ها را به مخاطره انداخته است؛ اما به تدریج قلمرو مدارا گسترده شد و به عنوان یک عنصر ضروری برای شکل­گیری و دوام جامعه و فرهنگ دموکراتیک مطرح شد. در جامعه جهانی معاصر مدارا نوعی توانایی و تعهد به شناخت، احترام، مشارکت کردن، گفتگو و توافق با کسانی است که متفاوت هستند و با توجه به این که دامنۀ این تفاوت­ها بسیار گسترده است و روابط بین انسان­ها نیز گسترده­تر شده ­است و شهروندان جهان کنونی ناگزیر از رابطه و تعامل با دیگرانِ متفاوت­اند، ضرورت پرداختن به مدارا و شناخت ریشه­های نارواداری بیشتر از قبل موضوعیت پیدا کرده است، چرا که مدیریت تکثر و مواجهه منطقی با «دگراندیشان» و «دگرباشان» محیط­های اجتماعی سالم و امن­تری ایجاد می­کند وصد البته که تحقق این آسان، آسان نیست؛ و بسیارند عوامل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی که مانع رشد روحیه نقادی، اعتماد اجتماعی و روابط سالم انسانی فارغ از قطب بندی های ایدئولوژیک می­شوند.

ضرورت و اهمیت مدارا باعث شده است این مفهوم در مدل نظری اندیشمندان و نظریه پردازان بسیاری جای خود را باز کند و پس از تعریف و توجیه چرایی مدارا، برای آن انواع و صورت هایی را برشمارند؛ مانند مدارای سیاسی، اخلاقی، اجتماعی (وگت) مدارای سیاسی، عقیدتی، هویتی (دینی وقومی) ورفتاری (مدارای با مجرمان و مدارای جنسیتی) (کینگ ) مدارای فعال و منفعل (گلداشمیت)، که مخرج مشترک همۀ آن­ها «پذیرش دیگری» است.

کتاب رواداری (پژوهشی درباره حق بر ناحق بودن) نوشتۀ «محمدامیر قدوسی» یکی از کتاب­هایی است که در چندماه اخیردر تبیین معنا و ابعاد و مؤلفه­های رواداری از سوی نشر نگاه معاصر منتشر شده است، نویسنده در این کتاب با تأکید بر فارسی بودن واژه «رواداری» به کار گیری آن را به جای واژه «مدارا» مناسب­تر دانسته است و با تکیه بر مطالعات وسیع و بهره­گیری از منابع موجود در تعریف رواداری تعاریف متعددی ارائه نموده است ازجمله: « ۱- رواداری تصمیمی عمدی است برای برخورداری از ممنوع کردن، مانع شدن یا دخالت قهرآمیز در رفتارهایی که فرد مخالف آن­هاست؛ گرچه فرد قدرت ممنوع کردن، مانع شدن یا دخالت قهرآمیز را دارد . ۲- اقدام به رواداری، خودداری عمدی و اصولی یک فرد از منع اشخاص مخالف، در شرایط تنوع است. زمانی که فرد باور دارد که دارای قدرت منع است. ۳- رواداری یعنی تلاش نکردن برای تغییر رفتاردیگران، در حالی که رفتار دیگران برای ما عمیقاً ناپسند است». همچنین در مصادیق رواداری علاوه بر «شهروندان روادار» یعنی شهروندانی که «حق دیگران مبنی بر مطابق میلِ ما نبودن» را به رسمیت می­شناسند، حکومت «بی طرف» را هم از مصادیق رواداری می­داند به معنی شناسایی حق شهروندانِ «کاملاً برابر» در تدبیر عمومی (دموکراسی ) و احترام به حقوق انسان ازآن رو که انسان است (حقوق بشر) و حاکمیت بر مبنای قانون. این کتاب در ۱۹۲ صفحه و ۳ فصل به چاپ رسیده است و دو دیباچۀ روشنگرانه به قلم ابوالقاسم فنایی و علی اکبر گرجی ازندریانی اشتیاق خواننده برای مطالعه کتاب این نویسنده و پژوهشگر جوان را بیشتر می­کند و این دو دیباچه با هدف توجیه چرایی پرداختن به موضوع رواداری در واقع بخشی از بدنۀ اصلی کتاب به حساب می آیند؛ پس از مقدمۀ کوتاه نویسنده، فصل اول در تبیین مفهومی رواداری نوشته شده است و فصل دوم مبانی توجیهی رواداری را برشمرده است و در آن چهار دلیل مستقل به سود مدارا و رواداری در جامعه معاصر اقامه می­شود.؛ در فصل سوم نویسنده به رواداری در فرهنگ مسلمانان پرداخته است و با ارجاع به متون مقدس، میراث فقهی و میراث عرفانی، شواهد و نشانه­هایی از رواداری در فرهنگ اسلامی را آورده ­است؛ که به نظر می رسد این بخش تا حدودی مستقل از مباحث نظری کتاب است.

تعاملات بینافرهنگی هم اکسیری است که از تنگ­نظری انسان­ها می­کاهد و «یخ سرد تعصب و خودبرترپنداری را به گرمای مهرانسانی آب می­کند » و از همه مهم­تر این که «توهم توطئه» را که در فرهنگ جوامع کمترتوسعه یافته ریشه دارد و ابزاری برای سرکوب هر گونه تعامل فراملی است را کم اثر و به تدریج بی اثر می­کند.

در بخشی از این کتاب «آزادی بیان» به عنوان یکی از حقوق شهروندان، از جلوه های بی­طرفی دولت ذکر شده است؛ «روشن است که هر شهروند، ترجیحات و انتخاب­هایی دربارۀ دین، اخلاق و سبک زندگی دارد و محق است در چارچوب ترجیحات خود زندگی کند و نیز مجاز است به دور از تحمیل و اجبار، دیگران را به نظام خیرِ برگزیدۀ خود دعوت­کند. کاری که هر شهروند در یک دولت مشروطه از آن منع می­شود، تحمیل سخت یا نرم ترجیحات خود به دیگران است…» شهروند روادار دیگر شهروندان را موظف نمی­داند که با عینک او به جهان نگاه کنند و بر این باور نیست که شهروندانی که چون او فکر و زیست نمی­کنند، احمق، مزدور و… اند و از حقوق اجتماعی کمتری برخوردارند. دولت های بی­طرف مانع انتقاد و اعتراض شهروندان نمی­شوند زیرا هر نظر و باور سرکوب شده می تواند در بردارندۀ بخشی از حقیقت باشد.

نویسنده در بخش دیگری از کتاب به نقش «هنر» و « تعاملات بینافرهنگی» در گسترش رواداری پرداخته است. هنر قوۀ تخیل انسان­ها را برمی­انگیزد و آنان را از قفس تنگ یگانه تجربۀ زیستۀ خود آزاد می­کند … فقدان تخیل ناتوانی از گذاشتن خود به جای دیگران را در پی دارد و اطاعت کورکورانه از آتوریته­ های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اجتماعی که به «ابتذال شر» دامن می­زند و به قول هانا آرنت از انسان­های معمولی هیولاهایی می­سازد که قادرند همنوعانشان را در کوره­های آدم­سوزی جزغاله کنند.

تعاملات بینافرهنگی هم اکسیری است که از تنگ­نظری انسان­ها می­کاهد و «یخ سرد تعصب و خودبرترپنداری را به گرمای مهرانسانی آب می­کند » و از همه مهم­تر این که «توهم توطئه» را که در فرهنگ جوامع کمترتوسعه یافته ریشه دارد و ابزاری برای سرکوب هر گونه تعامل فراملی است را کم اثر و به تدریج بی اثر می­کند.

از مصادیق رواداری آورده شده در این کتاب «رواداری با نوابغ » و «رواداری با اشخاص دارای معلولیت» و «رواداری با سنخ­های گوناگون روانی» است؛ «تاریخ سرشار از نخبه­کشی­های ناشی از عدم درک پدیدۀ نبوغ و استلزامات آن بوده است… جامعه­ای که در برابر نوابغ خود رواداری پیشه می­کند، یعنی حق متفاوت بودن آنان را به رسمیت می­شناسد و نمی­کوشد به هر قیمتی که شده آنان را در قالب­های ذهنی متعارف خود بگنجاند و خلاقیت آنان را سرکوب کند، سرمایه گذاری عظیمی برای مصالح بلندمدت خود انجام داده است…بسیار مهم است که با نوابغ به مثابه شخص برخورد شود نه «سرباز» یا «وسیله» برای پیشبرد جنگ فکری- فرهنگی یا پروژه های سیاسی­- عقیدتی … شکوفایی ارادی نوابغ در مسیر خودانگیخته وخودخواسته در برآیند کلی، جامعه را نیزشکوفا خواهد کرد »

از جلوه­ های مهم رواداری در جوامع امروزی، رواداری در برابر افراد دارای معلولیت است و پذیرش این امر که آن­ها زائده­ای بر پیکرۀ جامعه نیستند و زنده بودنشان عاریتی نیست و حق برابر با همگان دارند و برقراری عدالت در حق آن­ها در معنای درست و دقیق آن، حمایت از آن­ها و تسهیل زندگی آنان است. و این نکته را هم نباید فراموش کرد که «بسیاری از دشواری­ها و تنگناهای زندگی افراد دارای معلولیت، به ویژه معلولیت­های خفیف، نه ناشی از نقص فیزیولوژیک آنان که ناشی از رفتارهای حماقت آلود، ضدفرهنگی و تحقیرآمیز شهروندانِ«جهان معلول سازِ» ماست .»

رواداری در برابر سنخ­های گوناگون روانی از مهم­ترین مصادیق رواداری است. «دنیای درون آدمیان، دنیایی پیچیده و هرشخص وجودی مستقل و بسیار متفاوت از سایرین است … از تفاوت­های ساده­ای نظیر درونگرایی و برونگرایی، جزئی­نگر وکلی­نگر یا قضاوت­گری و ادراکی بودن گرفته تا تفاوت­های پیچیده­تری در روان آدمیان که بودگی­های متفاوتی را از هر نفس شریف انسانی در جهان، به منصه ظهور می­رساند که بسیار متفاوت از حتی پدر ومادر وخواهران و برادران اوست …» ازاین رو ژرف اندیشان توصیه می­کنند افراد در جامعه ای که سودای نیک بختی و رواداری دارد ، فارغ از شغل و تحصیلات تخصصی، قدری روان­شناسی بخوانند…

کتاب «رواداری» را می بندم و بر می­گردم به دنیای نارواداری که گرم پلمب کردن فروشگاه­ها و پارکهای طبیعت گردی و سرای عامری کاشان وکافه رستوران تالار شهر قزوین و… است فقط به دلیل نوع پوشش مراجعان­شان؛ برمی گردم به دعواهای مترو، اتوبوس و معابر؛ بر می گردم به اخبار اخراج دانشجویان بهایی، معترض، کنشگر و… و در این اندیشه­ام که ما کی کتاب «رواداری » را بسته­ ایم؟

در پایان یکی از اشارات این کتاب را می­آورم که آگاهی از آن برای ما فرصت تفکر ایجاد می­کند، تفکر درعرصه­ای که می­تواند در تحمل آگاهانه تر و منطقی تر شرایط کنونی یاری­گر ما باشد و مگر نه این که در مجموع رواداری حاصل «آگاهی » است و نارواداری خبر از « ناکارآمدی شناختی» می­دهد: «یکی از مهم­ترین جلوه­های رواداری، رواداری با کسانی است که در تشخیص راه و روش مناسب مبارزه با حکومت­های تمامیت خواه با ما هم­نظر نیستند. متأسفانه در میان نیروهای تحول­خواه، گریبان­گیری از یکدیگر با رکیک­ترین دشنام­ها و سنگین­ترین فشارها، که چرا با صدای بلند از رئیس کشور بدگویی نمی­کنید؟ چرا شغل دولتی خود را ترک نمی­کنید؟ و چرا در اعتصابات عمومی شرکت نمی­جویید؟ شیوع فراوانی دارد … هر مبارزی می­تواند تشخیص مبارز دیگر را نقد کند، دلایل او را سست و بی­اعتبار بشمارد، با صدای بلند او را دعوت به شکستن تقیه کند و او را به خط­شکنی و شجاعت فرا بخواند، اما هرگزحق ندارد به مخالف فکری خود توهین کند و او را برای پیوستن به صفوف مبارزه به آن سبک و سیاقی که خود می­پسندد، تحت فشارهای ناروا و طاقت فرسا قرار دهد …»

کتاب «رواداری» را می بندم و بر می­گردم به دنیای نارواداری که گرم پلمب کردن فروشگاه­ها و پارکهای طبیعت گردی و سرای عامری کاشان وکافه رستوران تالار شهر قزوین و… است فقط به دلیل نوع پوشش مراجعان­شان؛ برمی گردم به دعواهای مترو، اتوبوس و معابر؛ بر می گردم به اخبار اخراج دانشجویان بهایی، معترض، کنشگر و… و در این اندیشه­ام که ما کی کتاب «رواداری » را بسته­ایم؟