تالاب انزلی سالها است در حال احتضار، چشم امید برای درمان به فرزندانش دوخته. فرزندانی که به جای مداوا، مشغول اختلاط و چانه زنی و بحث و سهم خواهی از میراث مادرند.
مادری که سالها به رغم دردمندی، مهربانانه فرزندان را از بلایایی چون سیل و کم آبی و گرد و غبار و گرما و سرمای شدید رهانیده و نعمتهای فراوان از مرغ و ماهی برای خوراک و گیاه برای علوفه دامها و دیگر عطایا پرورانده.
اما در عوض سالها است که ما فاضلابهای خانگی، صنعتی و سموم کشاورزی را روانه تالاب انزلی کرده و با سدسازی در بالا دست و قطع درختان و در نتیجه شسته شدن خاک و ورود رسوبات، ساخت و سازهای غیراصولی و برداشتهای بی حساب و کتاب از منابع آب و ایجاد حریق در نیزارها و مخلص کلام زیاده خواهی و نابخردی مادر را تا مرز هلاک کشانده ایم.
سالها است که از تشکیل کارگروه‌های استانی و کشوری و تخصیص اعتبار برای احیای تالاب سخن گفته می‌شود اما به قول مولانا ” هرچه کردند از علاج و از دوا /گشت رنج افزون و حاجت ناروا.
این گزارش در در پی ورود دادگستری گیلان به موضوع تعیین حریم بستر تالاب انزلی است. در این رابطه رییس دستگاه قضا، به مدیران متولی فرصت داد تا ظرف دو هفته به‌طور دقیق اراضی ملی محدوده تالاب انزلی، مستثنیات، کاربری‌ها و زیست محیط آن را مشخص و اعلام کنند. اما ناظران و آگاهان محیط زیست خود واقفند اکنون دیگر درک حال خراب تالاب انزلی نیازی به‌اندازه گیری تعیین حریم تالاب و غیره ندارد چرا که وخامت حال تالاب با چشم قابل مشاهده است. ورود انواع پسابها توسط لوله‌های بزرگ و کوچک، زباله‌های سرگردان بر سطح آب و خشک شدن بخشهای وسیعی از تالاب به وضوح قابل دیدن است. لازم است در این گزارش نگاهی به وضعیت فعلی تالاب انزلی از نظر آلایند‌‌ه های متعدد محیط زیست بپردازیم.
کاهش آب خزر نگران کننده است
مطالعات انجام شده بر روی تالاب انزلی توسط تیم تحقیقاتی دکتر نوری در دانشگاه تهران و همچنین همکاران وی در دانشگاه علم و صنعت نیز بیانگر ادامه روند کاهش آب در تالاب انزلی به دلیل تغییرات ادامه دار کاربری اراضی، کاهش بارش ها، افزایش ورود رسوبات به تالاب و همچنین وضعیت نگران کننده کاهش آب دریای خزر تا انتهای قرن حاضر میلادی است.
دکتر روح اله نوری دکترای مهندسی محیط زیست، استادیار دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران در خصوص شرایط تالاب انزلی به مرور می‌گوید: یکی از دلایل اصلی که عملا تالاب را با چالش مواجه کرده بحث تغییرات کاربری اراضی (مانند گسترش مناطق مسکونی و شهری-کاهش پوشش جنگلی-افزایش سطح زیرکشت شالیزارها) در حوضه آبریز تالاب طی سالهای اخیر است که با تغییرات الگوی مصرف آب در بالادست تالاب، کاهش مقدار ورود آب به تالاب و همچنین افزایش ورود رسوبات به تالاب همراه بوده است.
وی یادآور می‌شود: همچنین با توجه به ارتباط دریای خزر با تالاب انزلی، نوسانات آب این دریا که در سالهای اخیر روندی نزولی داشته (از سال ۱۳۹۵ به بعد) نیز از دیگر عوامل مهم کاهش آب تالاب انزلی است. عوامل طبیعی مرتبط با تغییرات اقلیمی (مانند تغییر الگوهای بارش و دما) نیز سهم عمده‌ای در کاهش آب در تالاب انزلی داشته‌اند.
در چنین اوضاع و احوالی، این روزها بحث خروج تمامی اراضی واقع در محدوده طرح جامع شهری و طرحهای هادی روستایی از حریم تالاب نیز به میان آمده است .
احمد دنیا مالی نماینده بندرانزلی اخیرا در جمع خبرنگاران با اشاره به پیگیری‌های ۱۵ ماهه در خصوص بازگشت حریم تالاب به مصوبه کنوانسیون رامسر، اظهار کرده بود: با مصوبه شورای حفظ حقوق بیت المال در اراضی، منابع طبیعی و حفظ حقوق عامه تمام طرحهای هادی روستایی از حریم تالاب خارج شد.
اما آیا این امر به نفع تالاب یا ساکنان روستاها است یا به ضرر؟ موضوعی که بحثی کارشناسی و نیازمند بررسی است .
آمایش سرزمین ضرورتی که فراموش می‌شود
دکتر عبدالرضا نوفرستی دانش آموخته دکترای محیط زیست و فعال حوزه محیط زیست در هم در این خصوص به مرور می‌گوید: طرحهای هادی شهری و روستایی که معمولا هر ۱۰ سال یکبار مورد بازنگری قرار می‌گیرد مجموعه‌ای بسیار پیچیده و نیازمند تخصص‌های مختلف است.
وی تأکید می‌کند: برای نوشتن طرحهای هادی شهری و روستایی حتما باید مطالعات آمایش سرزمین و همچنین ارزیابی اثرات زیست محیطی صورت بگیرد. وی با تصریح بر این که در بحث آمایش سرزمین توانایی زمین برای کاربری‌های مختلف و در بحث ارزیابی اثرات، تاثیرات ناشی از توسعه باید مورد بررسی شود از این که برای طرحهای هادی شهر انزلی و روستاهای اطراف این مسایل مد نظر قرار گرفته یا نه ابراز بی اطلاعی کرد.
نوفرستی، در خصوص دستورالعمل ابلاغی مبنی بر این که زمینهای موجود در محدوده طرح هادی از حریم تالاب انزلی خارج شوند می‌افزاید: تالاب انزلی دارای مساحتی ۲۰ هزار هکتاری است که در کنوانسیون رامسر تعریف شده منتهی زمانی که این کنوانسیون به تصویب رسید و داشت تالابها را مورد بررسی قرار می‌داد موقعی بود که دریای خزرعقب نشینی کرده و آب تالاب انزلی کم شده بود بعدها با توجه به پیشروی دریا، آب تالاب بالا آمد و مساحت بیشتری را در بر گرفت .
وی با اشاره به این که اکنون اختلاف مساحتی که بین کنوانسیون رامسر و وزارت نیرو وجود دارد بحث همین پیشروی دریای خزر و پایین آمدن آب تالاب انزلی است، ادامه می‌دهد: زمانی که تالاب انزلی عقب نشینی کرد خیلی از اهالی منطقه به صورت قانونی یا غیرقانونی زمین‌هایی را تصاحب کردند و برخی از این زمینها چندین مرتبه فروخته شده، اگر بخواهیم اینها را از مالکیت افراد خارج کنیم معضل و دردسر بزرگی خواهد بود.
تالاب زمینهایش را پس می‌گیرد
در حال حاضر ما با عقب نشینی تالاب انزلی مواجهیم که ناشی از عقب نشینی دریای خزر است این که در آینده چه اتفاقی بیفتد و آیا دوباره دریای خزر پیشروی کند و آب تالاب بالا بیاید یا نه اصلا قابل پیش بینی نیست .
دکتر نوفرستی با بیان این مطلب متذکر شد: اگر به فرض زمینهای واقع در حریم تالاب انزلی از محدوده خارج شوند در آینده اگر تالاب به وضعیت ایده ال خود بازگردد تمام این زمینها به زیر آب خواهند رفت، کما این که خیلی از اینها ممکن است مسکونی و بعدها با مشکل مواجه شوند .
به گفته وی از طرف دیگر اگر این زمینها را از مالکیت افراد خارج و جزء محدوده تالاب اعلام کنیم، چون این مناطق فاقد آب است و می‌تواند مشکلاتی مانند پخش شدن گرد و غبار را بوجود آورد باید حتما زیر نظر منابع طبیعی، حفاظت، درختکاری و جنگلکاری و خاک منطقه حفظ شود در غیر این صورت با مشکل ریزگردها مواجه خواهیم شد، مشکلی که حل آن بر عهده ادارات دولتی قرار خواهد گرفت.
اختلاف نظر بر سر حریم تالاب انزلی
در کنوانسیون رامسر محدوده تالاب انزلی ۲۰ هزار هکتار ذکر شده بود ولی وزارت نیرو این حریم را ۱۵ هزار هکتار اعلام کرده است.
این دکترای محیط زیست با بیان این که باید مطالعات دقیقی در این خصوص انجام شود، تاکید می‌کند: محدوده تالاب انزلی با توجه به مناطق اکولوژیکی حدود ۲۰ هزار هکتار است.
نوفرستی تصریح می‌کند: شاید جایی محدوده‌ی تالاب باشد ولی سالها تخریب شده و الان امکان اینکه بعنوان یک محدوده اکولوژیکی و زیستگاه محسوب شود، نیست. چون کاری نمی‌شود برایش کرد اما مناطق اطراف تالاب که امکان بودن یک زیستگاه مناسب و محیط اکولوژیکی برای گونه‌های مختلف حیات وحش را دارا هستند باید مشخص کنیم و جزو محدوده تالاب در نظر بگیریم .
وی تأکید می‌کند : این محدوده باید از هرگونه دخل و تصرف انسانی خارج شود و قسمتهای فاقد آب توسط ارگانهای مرتبط حفاظت شود و به هیچ‌وجه اجازه تصرف به کسی داده نشود . در مناطق روستایی هم خیلی از کشاورزان با توجه به عقب نشینی تالاب، زمینهای تالابی را برای کشت خود در نظر گرفته، صاحب زمین شده یا زمینهایشان را توسعه داده‌اند و الان تفکیک این زمینها قدری مشکل ساز است.
دکتر نوفرستی تصریح کرد: باید منابع طبیعی به اینها اعلام کند این زمینها در مالکیت شما نیست اما موقتا و تا زمانی که امکانش هست می‌توانید کشاورزی کنید این امر هم به وضعیت کشاورزی و اقتصاد کمک می‌کند و هم این زمینها حفظ می‌شود منتهی باید حتما در سندهایشان ذکر شود که حق مالکیت و فروش ندارند.
مشکلات تالاب انزلی
مشکلات تالاب را می‌شود به چند دسته تقسیم کرد. کاهش عمق آب تالاب انزلی تحت تاثیر چند عامل است که همانطور که پیش‌تر ذکر کردیم مهم‌ترین آنها بحث عقب نشینی دریای خزر است. با توجه به عقب نشینی بالطبع ارتباط بین دریا و تالاب کاهش پیدا کرده و موجب کاهش عمق تالاب و عقب نشینی تالاب شده است.
دکتر نوفرستی در این باره اظهار می‌کند: این عقب نشینی یک بحثش دوره‌های اکولوژیکی است که در اکوسیستم ما وجود دارد بحث دوم رایزنی‌های سیاسی است. بنابراین باید بین ایران و روسیه رایزنی صورت گیرد که بشود تا حدودی این معضل را کاهش داد.
به گفته وی از جمله عوامل دیگر مؤثر در کاهش عمق تالاب موج شکن جدید انزلی است که طوری قرار گرفته که تا حدود زیادی جلوی حرکت امواج به سمت تالاب را کاهش داده است . عامل دیگر بحث کنارگذر انزلی است که بدون مطالعه و ارزیابی زیست محیطی انجام شده و الان هم بلاتکلیف افتاده و نقش مهمی در تخریب و اثرات سوء زیست محیطی تالاب انزلی داشته است .معضل مهم دیگر ورود آلاینده‌ها اعم از فاضلابهای شهری و صنعتی، پسابهای کشاورزی و حتی زباله‌های خانگی به تالاب انزلی است.
نوفرستی در این باره ادامه می‌دهد: متأسفانه فاضلاب شهر انزلی و شهرهای اطراف بخصوص رشت و صومعه سرا به طور مستقیم و غیرمستقیم وارد تالاب انزلی می‌شود و تصفیه خانه فاضلاب نیز وجود ندارد.
به گفته وی این آلاینده‌ها به اضافه پسابهای کشاورزی ناشی از فعالیتهای زراعی در دل تالاب و روستاهای اطراف آن نیز در تالاب رسوب کرده و باعث کاهش عمق تالاب شده است.
ارگانهای مختلفی مثل وزارت نیرو، سازمان محیط زیست، آب و فاضلاب و حتی جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، زمین شناسی و غیره در تالاب صاحب اختیار هستند که هر کدام به نحوی می‌توانند در مدیریت تالاب تاثیرگذار باشند اما مدیریت یکپارچه بر تالاب انزلی وجود ندارد.
ورود گونه‌های گیاهی غیربومی مانند آزولا و سنبل آبی از دیگر معضلات تالاب انزلی و بسیاری از منابع آبی گیلان اضافه می‌کند: سنبل آبی با جذب حجم زیادی از آب در کاهش عمق تالاب انزلی تاثیرگذار است و هیچ برنامه مدیریتی برای مقابله با این معضل در حال حاضر وجود ندارد .
وی همچنین یکی از اثرات خروج روستاها از حریم را توسعه کشاورزی در تالاب عنوان و تصریح کرد : با عقب نشینی آب تالاب کشاورزان شروع به کشاورزی می‌کنند و این خودش با توجه به سموم کشاورزی و کود شیمیایی عامل افزایش معضلات تالاب است .نبود مکانهای مناسب برای دفع زباله یکی دیگر از مشکلات است چرا که محل‌هایی که اکنون برای دفع زباله در نظر گرفته شده مناسب نیستند و زباله‌ها چه به صورت مستقیم و چه شیرابه‌های زباله وارد آبهای زیر زمینی و تالاب می‌شود .
عدم مدیریت یکپارچه برای حفظ تالاب و هدر رفت سرمایه
ارگانهای مختلفی مثل وزارت نیرو، سازمان محیط زیست، آب و فاضلاب و حتی جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، زمین شناسی و غیره در تالاب صاحب اختیار هستند که هر کدام به نحوی می‌توانند در مدیریت تالاب تاثیرگذار باشند اما مدیریت یکپارچه بر تالاب انزلی وجود ندارد.
دکتر نوفرستی با بیان این مطلب، اظهار می‌کند: معتقدیم حتما باید یک مدیریت یک پارچه و متشکل از تخصص‌های مختلف و از طرف ارگانهای مختلف تشکیل شود و به طور تخصصی مطالعات ویژه روی تالاب انجام دهد تا بر اساس یافته‌های مطالعاتی راهکارهای اساسی و مفیدی ارائه دهد چون بسیاری از راهکارهایی که ارائه می‌شود کاملا موقتی است کما این که هزینه‌های گزافی هم هدر می‌رود بدون این که به نتیجه برسیم. بنابراین تا وقتی نتوانیم جلوی ورود فاضلابها و پسماندها و پسابها با استفاده از تصفیه خانه فاضلاب به تالاب انزلی را بگیریم مشکل به صورت قطعی حل نمی‌شود.
یک فعال محیط زیست با بیان این که مساله خروج طرحهای هادی از حریم تالاب خودش می‌تواند گواهی بر این مدعا باشد، می‌گوید: امیدوارم مسؤولان کشور و استان و شهرستان انزلی به این نتیجه برسند که تالاب را می‌شود نجات داد به شرط این که دست از منفعتهای خود بردارند و واقعا تصمیم به نجات تالاب بگیرند.
به گفته‌ی وی، تصفیه خانه فاضلاب از چند نظر حائز اهمیت است یکی این که اجازه نمی‌دهد فاضلابها به طور مستقیم وارد تالاب شوند از طرفی وقتی فاضلابها که حجمشان خیلی زیاد است وارد تصفیه خانه و پالایش و سپس وارد تالاب می‌شود خود این به احیای تالاب انزلی کمک خواهد کرد.
دکتر نوفرستی می‌افزاید: بعضی اوقات به این نتیجه می‌رسیم که مسؤولان تمایلی برای احیای تالاب ندارند چه بسا خشک شدن تالاب به نفع خیلی‌ها باشد کما این که تا الان هم بوده، بسیاری از اراضی تالاب را بررسی کنید مالکیت ش متعلق به افراد خاص است به چه شکل و چه صورت بماند و این شبهه را در ما مردم بوجود می‌آورد که مسؤولان خیلی تمایلی به احیای تالاب انزلی ندارند .
این فعال محیط زیست با بیان این که مساله خروج طرحهای هادی از حریم تالاب خودش می‌تواند گواهی بر این مدعا باشد، می‌گوید: امیدوارم مسؤولان کشور و استان و شهرستان انزلی به این نتیجه برسند که تالاب را می‌شود نجات داد به شرط این که دست از منفعتهای خود بردارند و واقعا تصمیم به نجات تالاب بگیرند .
