خبر شوک برانگیز بود و بوی ناخوشایندی از عدم تعادل می‌داد. با حضور رئیس قوه قضاییه در گیلان، رئیس ثبت اسناد و املاک کشور اعلام کرد؛ با مساعدت رئیس قوه قضائیه تصمیم نهایی در مورد آزادسازی بستر حریم رودخانه سپیدرود به نفع مردم صورت گرفته شده است.
سپیدرود بزرگ به‌عنوان شاهرگ حیاتی استان گیلان بوده و سد سپیدرود در مجاورت شهر منجیل بخش عمده‌ای از آب مورد نیاز کشاورزی و شرب گیلان را تامین می‌کند.
به طور کلی حوضه آبریز سپیدرود دارای ۵۴ هزار کیلومترمربع مساحت بوده و پس از حوضه‌های آبریز کویر لوت و مرکزی و نیز دریاچه نمک و جازموریان بیشترین مساحت را در میان حوضه‌های آبریز کشور به خود اختصاص داده است.
این حوضه آبریز در محل تلاقی رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس قرار گرفته و دارای دو رودخانه اصلی شاهرود و قزل‌اوزن است که در محل سد سپیدرود به هم پیوسته و رودخانه سپیدرود را تشکیل داده و سپس به دریای کاسپین (خزر) می‌ریزد. این حوضه آبریز در ۱۰ استان شامل استان‌های البرز، اردبیل، قزوین، زنجان، گیلان، آذربایجان‌شرقی، غربی، همدان، کردستان و قسمت ناچیزی هم در استان کرمانشاه واقع شده است.
در این حوضه آبریز ۱۸ منطقه حفاظتی (پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و دهانه یا مصب سپیدرود، آثار طبیعی ملی سوسن سفید، سرو هرزویل، غاریخکان، پناهگاه‌های حیات‌وحش انگوران، مناطق حفاظت‌شده سیاهرودبار، آق‌داغ، سرخ‌آباد، بیجار، بدر، پریشان و انگوران و نیز مناطق مهم پرنده‌نگری دیواندره، زرینه اوباتو، دشت گز و دشت‌های قروه) وجود دارد که جزء مناطق چهارگانه تحت‌مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست هستند.
آورد سالانه آب در محل سد سپیدرود که حاصل ریزش دو رودخانه قزل‌اوزن و شاهرود است حدود چهارهزار و ۸۳۵ مترمکعب در سال (۸/۴ میلیارد) است و این رقم مربوط به آمار بیش از سه دهه پیش است و درحال‌حاضر به علت بهره‌برداری از سدهای بالادست چنین آبی به سد سپیدرود نه از رودخانه شاهرود و نه قزل‌اوزن به سد سپیدرود تخلیه نمی‌شود.
برابر بررسی‌های انجام‌شده از سال ۱۳۸۵ تاکنون در هیچ‌سالی بیش از هزارو ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب به سپیدرود نرسیده است. این امر نشان‌دهنده دو مطلب مهم است: عدم رهاسازی حقابه محیطزیستی رودخانه‌ها از سدهای بالادست (که متاسفانه اکثر این سدها فاقد محاسبات حقابه بوده‌اند) و در نتیجه عدم وجود تعادل آب در رودخانه سپیدرود برای آب مورد نیاز در استان گیلان.
عدم توجه به مدیریت یکپارچه در حوضه آبریز سبب شده تا مدیریت آب منطقه استان گیلان به فکر جبران کمبود آب از طریق بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی (و به‌تبع آن ایجاد بیلان منفی در سفره‌های آب زیرزمینی استان، پیشروی آب دریا به سفره‌های آب که فرایندی برگشت‌ناپذیر در محیط زیست به‌حساب می‌آید) و همچنین ساخت سدهای بیشتر در استان گیلان و روی رودخانه‌های موجود در داخل استان مانند پلرود، زیلکی‌رود و شفارود باشد.
نیاز محیطزیستی و حقابه معمولا برای زنده‌ماندن رودخانه‌ها بعد از احداث سدها میزان حداقلی از آب مخزن سد به پایین‌دست رهاسازی می‌شود. برای تعیین این میزان روش‌های مختلفی وجود دارد که به روش‌های تجربی و براساس مطالعات با توجه به شرایط اکولوژیکی و لیمنولوژیکی، مقادیر مشخصی را در دوره‌های زمانی مختلف چه فصلی و چه سالانه تعیین می‌کنند.
در ایران، وزارت نیرو مسئولیت رسمی تعیین حد حریم و بستر رودخانه‌ها در راستای مواد ۱ و ۲ قانون توزیع عادلانه آب (مصوب ۱۳۶۱) و آئین‌نامه مربوط به حد بستر و حریم رودخانه‌ها مصوب ۱۳۷۹ و مواد ۳ و ۹ قانون جامع حدنگارمصوب۱۳۹۳ بوده و پس از انجام مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه سپیدرود و اعلام فراخوان عمومی در این زمینه و نیز طبق تفاهم‌نامه منعقده میان وزارت نیرو و سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، در دی‌ماه ۱۳۹۹ برای اولین بار در گیلان سند مالکیت مساحت تقریبی ۹۳۲ هکتار از اراضی حریم و بستر رودخانه سپیدرود صادر شد و این روند مورد اعتراض بخشی از مردم محلی قرار گرفت که تا کنون ادامه‌دار شده است.
در کل حوضه آبریز سپیدرود فقط برای شش سد شامل سدهای سپیدرود، طالقان، گل‌بلاغ، تهم، سهند و آیدوغ‌موش حقابه محیطزیستی تعیین و این میزان ۱۳۲۷ میلیون مترمکعب برآورد شده که هیچ منبعی برای اثبات رهاسازی این میزان حقابه یافت نشده است.
برابر بررسی‌های انجام شده، با توجه به خشک‌سالی‌های سال‌های گذشته به‌جز سد سپیدرود که میزان حقابه رهاشده در آن نیز اعلام نشده، پنج سد دیگر هیچ حقابه‌ای رها نکرده‌اند!
براساس آمار و اطلاعات موجود در طرح مطالعات بهنگام‌سازی منابع آب کشور که به‌صورت دوره‌ای و هر پنج‌سال یک بار به‌روزرسانی می‌شود، سدهای زیادی در حال بهره‌برداری یا در حال اجرا یا مطالعات قرار دارند.
براساس اطلاعات رسمی وزارت نیرو در حوضه آبریز دریای مازندران، ۱۵۷ سد در حال مطالعه، ۴۰ سد در حال ساخت و ۱۸۶ سد درحال بهره‌برداری است که درمجموع ۳۸۳ سد در کل این حوضه در برنامه‌ریزی وزارت نیرو تا سال ۱۴۲۰ مورد پیش‌بینی قرار گرفته است.
در نتیجه در حوضه آبریز رودخانه سپیدرود به‌طور کلی ۱۶۶ سد تا افق ۱۴۲۰ در برنامه‌ریزی‌های کلان پیش‌بینی شده که از این تعداد ۶۷ سد در حال مطالعه، ۱۷ سد در حال ساخت و ۸۲ سد در حال بهره‌برداری است. جالب است بدانیم از میان آمار بیان‌شده سهم هر یک از استان‌ها به شرح زیر است:
۱)سدهای درحال مطالعه: استان آذربایجان شرقی ۱۵ سد، استان زنجان ۲۹ سد، استان کردستان هشت سد، استان اردبیل ۹ سد، استان قزوین ۳ سد، استان گیلان ۲ سد و استان همدان ۱ سد است؛
۲)سدهای در حال ساخت: استان آذربایجان‌شرقی ۴ سد، استان زنجان ۶ سد، استان اردبیل ۲ سد، استان کردستان ۲ سد، استان گیلان ۲ سد و استان همدان نیز ۱ سد دارد؛
۳)سدهای در حال بهره‌برداری: استان آذربایجان شرقی ۳۷ سد، استان زنجان ۳۴ سد، استان اردبیل ۶ سد، استان کردستان ۳ سد، استان‌های گیلان و البرز هرکدام ۱ سد دارند.
در نتیجه سهم هریک از استان‌های واقع در حوضه آبریز رودخانه سپیدرود (شاهرود در استان‌های قزوین و البرز و قزل اوزن در استان‌های کردستان، همدان، زنجان، اردبیل و آذربایجان شرقی) تا افق ۱۴۲۰ شامل استان آذربایجان شرقی: ۵۷ سد، استان زنجان ۶۹ سد، استان اردبیل۱۷ سد، استان کردستان ۱۳ سد، استان گیلان ۵ سد، استان قزوین ۳ سد، استان همدان ۲ سد و استان البرز ۱ سد است.
لازم به توضیح است که سهم مساحت هریک از استان‌ها در کل آبریز یعنی آذربایجان شرقی ۲۰درصد، زنجان ۳۲درصد، کردستان ۲۴درصد، اردبیل و قزوین و گیلان ۷درصد و همدان ۳درصد است.
این در حالی است که آورد رودخانه سپیدرود همان‌گونه که اشاره شد رقمی کمتر از ۵ میلیارد مترمکعب است. درحالی‌که سدهای درحال مطالعه، ساخت و بهره‌برداری باید رقمی بیش از ۱۲ میلیارد مترمکعب را ذخیره کنند!
از سوی دیگر با توجه به شباهت‌های زیاد اقلیمی بین استان‌های مورد بحث (به استثنای استان گیلان)، و نیز تراکم جمعیتی تقریبا مشابه، می‌توان مقایسه‌ای برای تعداد سدها براساس مساحت هر استان درنظر گرفت: استان آذربایجان شرقی با ۱۱۸ سد و ۴۶هزار کیلومترمربع مساحت به ازای هر ۳۹۰ کیلومترمربع یک سد، استان زنجان با ۵۱ سد و ۲۲هزار کیلومترمربع به ازای هر ۴۳۰ کیلومترمربع یک سد، استان اردبیل با مساحت حدود ۱۸ هزار کیلومترمربع و ۵۵ سد به ازای هر ۳۲۷ کیلومترمربع یک سد، استان کردستان با مساحت ۲۹هزار کیلومترمربع و ۳۱ سد به ازای هر ۹۳۵ کیلومترمربع یک سد، استان قزوین با ۱۶ هزار کیلومترمربع و ۱۱ سد به ازای هر ۱۴۰۰ کیلومترمربع یک سد، استان همدان با مساحت ۱۹ هزار کیلومترمربع و ۱۸ سد به ازای هر هزارو ۵۰ کیلومترمربع یک سد و استان گیلان با مساحت ۱۴هزار کیلومترمربع و ۱۳ سد به ازای هر هزارو ۷۰ کیلومترمربع یک سد، نشان‌دهنده تراکم بسیار بالای تعداد سدها در هر استان است.
همچنین تعداد شهرهای واقع در این حوضه آبریز سپیدرود ۵۳ شهر است که پرجمعیت‌ترین شهر واقع در حوضه آبریز شهرستان زنجان، بعد از آن شهرستان قروه و سپس شهرستان میانه است.
در نتیجه با توجه به آمار و تعداد بالای سدهای ساخته‌شده و سدهایی که در آینده به بهره‌برداری خواهند رسید، بیش از ۸۰ درصد حوضه آبریز محدودیت‌های محیطزیستی زیاد تا خیلی زیاد در توسعه منابع آب داشته و درصورت ادامه بی‌توجهی و بی‌برنامگی و سوءمدیریت‌های حال حاضر، “بروز چالش‌های بسیار جدی و حتی برگشت‌ناپذیر محیطزیستی” در “یک تا دو دهه آینده” به‌هیچ‌وجه دور از انتظار نخواهد بود، از هشدار گذشته است باید تصمیمات درست گرفت.
*«مدیرعامل موسسه سبزکاران و عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل‌های مردم نهاد و اجتماع محور محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور»
نظرات بسته شده است.