زمانیکه کارخانه سیمان دیلمان در منطقه پیرکوه دیلمان افتتاح شد، بسیاری را گمان نبود که روزی این کارخانه بلای جان منطقه شود. حتی بسیاری شادمان بودند که بالاخره در منطقه، حداقل آنموقع، محروم دیلمان صنعتی وارد شده و مردمی که در جستجوی کار در کارخانجات آن سوی البرز بهدنبال کار مهاجرت میکردند، دیگر میتوانند در منطقه بمانند. نه اینکه چنین چیزی نبود و نشد و نه اینکه کسی بر سر کار نرفت. بله، اما خیلی زود دو اتفاق همه معادلات را بههم زد، حجم خساراتی که این کارخانه برای مردم کل منطقه دیلمان ـ سیاهکل به بار آورد، که مهمترین آن از بین رفتن دائمی آسفالت مسیر سیاهکل ـ دیلمان و همچنین تاثیر مستقیم بر مساله مهم گردشگری در منطقه که بخش مهمی از اقتصاد منطقه به آن امیدوارند.
حضور دائمی تریلیها و کامیونها در مسیر گردشگری سیاهکل- دیلمان و همچنین از دست رفتن حجم گستردهای از مناظر منطقه در نیمه شمال شرقی شهر دیلمان بهویژه وجود داشت، آلودگی هوا در اثر سوخت و گرد و خاکی که از کارخانه تولید میشود و تمامی مناطق شمال شرقی شهر دیلمان به سوی پیرکوه را متاثر کرده است و در انتها عملا خنثی کردن طرح گردشگری منطقه در دسترسی به برخی از منابع و جاذبههای تاریخی و طبیعی منطقه.
جغرافیای کوه سیّدسرا و معدن سیمان دیلمان
علاوه بر مصائبی که محل ساخت کارخانه سیمان دیلمان ایجاد کرد جانمایی معدن آن که البته طبیعتا دلیل ایجاد کارخانه بود، مصیبتی دیگر در منطقه شد. این معدن در کجا ایجاد شد؟ در دامنه کوه سیّدسرا که تنها توده کوهستانی در جبهه و جهت شمالی دیلمان بوده و منطقه پراهمیت از لحاظ تاریخی و البته مذهبی برای مردم منطقه دیلمان و املش.
هرچند این اتفاق زمانی افتاد که احتمالا اندکی در مردم حساسیتهای اعتقادیشان کاهش یافته و اعتراض جمعی به این مساله از دیدگاه مذهبی انجام نشد. شاید هم کسی باور نمیکرد و یا باور نداشت که گستره این معدن به کل کوه سیّدسرا کشیده شود و کوه بلعیده خواهد شد. امروزه فاصله گوشه شرقی منطقه کاویده شده معدن با اثر ثبت ملی بقعه سیّدسرا، تنها ۳۰۰ متر است!
کوه یا زیارتگاه سیّدسرا یا سیسرا در منتهی الیه خط اراس شرقی – غربی کوه ناتشکوه املش قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی این کوه برابر است با “۳۱ ´۵۴ °۳۶ عرض جغرافیایی شمالی و “۴۸´۵۹°۴۹ طول جغرافیایی شرقی. ارتفاع آن برابر ۲۲۲۱ متر است. روند عمومی خطالراس آن غربی- شرقی میباشد، هرچند از قله به سمت شرق ادامه یال آن جهت جنوب شرقی پیدا میکند.
سراهای چوپانی سیّدسرا در شمال، آبادی نیاول در جنوب غربی، عاشورآباد و دیارجان در جنوب، شیه در جنوب شرقی، شیرچاک در شرق، آن قرار دارند. بر روی قلهی سیّدسرا در حوالی سرای چوپانی به همین نام، زیارتگاهی قرار دارد. چند درخت کهنسال بلوط در جوار این بقعه قرار دارند. خطالراس این کوه از رسوبات آهکی کرم تا خاکستری مربوط دوران دوم زمینشناسی و دوره کرتاسه است.
معدن سیمان دیلمان، درگستره شمالشرقی شهر دیلمان، در میان آبادیهای نیاول که در جنوبغربی آن عاشورآباد که در جنوب و دیارجان که در جنوبشرقی آن واقع شده، قرار گرفته است. در شمالشرقی این معدن آبادیهای گالشنشین و فصلی سیّدسرا و شیرچاک واقع شده است.
آبادیهای دیارجان با ۴۴ خانوار، عاشورآباد با ۲۹ خانوار، نیاول با ۳۲ خانوار از آبادیهای یکجانشین دیمکار منطقه هستند که برخی از شهرت به سزای در تاریخ منطق برخوردارند. این سه روستا عملا متاثر از تمامی تبعات معدنکاوی در منطقه از آلودگی بصری، آلودگی هوا، به شکلی که خانهها و تمامی باغهای منطقه زیر پوششی دائمی از غبار انباشته شده، لرزه و خسارت به منازل هستند.
دیگر سکونتگاه متاثر، آبادی زیبای سیّدسرای در جوار قله است. این آبادی گالشنشین، ییلاق گالشهای منطقه املش است که تابستان خود را در این منطقه و زمستان خود را در نواحی جنگلی حوضه آبریز بلوردکان (شلمان رود) در آبادیهای سرلیل، سنگتاش، فیآب و لطفعلیگوابَر میگذرانند.
علاوه بر اثرات مستقیمی که این معدن بر جغرافیایی روستای این منطقه وارد آورده و به شکل مستقیم زندگی اهالی چهار روستا را متاثر کرده است، روستاهای دیگر بهویژه از شرایط آلودگی صوتی و هوای هم خود معدن و کارخانه متاثر هستند. این آبادیها شامل گولک، گرماور، شیه، لِرود و مربّو هستند.
منابع و جاذبههای تاریخی و طبیعی متاثر از معدن
این کارخانه چه خساراتی در حوزه میراث زد و چه منابعی را متاثر کرد؟ این معدن در مرز جغرافیایی دو منطقه تاریخی مهم یعنی دیلمان و املش قرار گرفته است. فراوانی محوطههای تاریخی منطقه پرسشی اساسی را مطرح میکند که عموما چگونه چنین معدنی مجوز بهرهبرداری گرفت؟
تعداد محوطههای تاریخی حاشیه این معدن قابلتوجه است محوطههای تاریخی سیدسرای A و B، محوطه نیاول و عاشورآباد و همچنین محوطه تاریخی شیرچاک علیا و سفلی. بزرگترین تاثیر به خود کوه سیّدسرا، بقعه و محوطههای تاریخی ثبت شده ملی آن است. همانطور که ذکر شد فاصله معدن تا خود بنای بقعههای تاریخی موجود بر قله فیروزکوه به عدد ۳۰۰ رسیده است و این نهایت بیخردی و بیسلیقهگی دارندگان کارخانه و معدن دیلمان است که این زشتی و جنایت را در حق منطقه آنجا دادهاند. اما ترک فعل و بیعملی دستگاههای متولی به کنار که نظارهگر این اتفاق بودهاند.
محوطههای تاریخی سیّدسرای A و B در این منطقه کوهستانی از این معدن متاثر شدهاند محوطه A، مربوط به دورههای پس از اسلام است که در سال ۱۳۸۶ با شماره ثبتی ۱۰۶۸۱، بهعنوان یکی از آثار ملی ایران و دیگری محوطه سیّدسرای B، که آن هم مربوط به دورههای تاریخی پس از اسلام است که در همان تاریخ با شماره ۱۰۶۵۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
محوطه و گورستان نیاول مربوط به عصر آهن ـ پیش از اسلام و سدههای میانه دورانهای تاریخی پس از اسلام که در سال ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۴۴۱ و محوطه عاشورآباد مربوط به هزاره اول و دوم قبل از میلاد، ۱۲ دی ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۴۵۰، بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاند از دیگر منابع تاریخی هستند که به شدت متاثر شدهاند. همچنین بنا به آخرین گزارشها به شکل قابلتوجهی (۵۵ درصد فقط محوطه تاریخی نیاول) توسط این معدن تخریب شدهاند.
غارهای تاریخی دیارجان دیگر متاثرشدگان از این وضع هستند. این غارها، در موقعیت جغرافیایی ً۱۵ َ۵۳°۳۶ عرض شمالی و ً۱۷ َ۵۵°۵۰ طول شرقی و در ارتفاع ۱۵۴۰ متری نسبت به سطح آب دریای آزاد، روستایِ تاریخی دیارجان قرار دارد. طبق گفتهی اهالی روستا، دیارجان در گذشته «دیارخان» بوده و بهدلیل داشتن مراتع سرسبز و چشمهسارهای فراوان و رونق اقتصادی و با توجه به نام قبلی، احتمالا یکی از روستاهای خاننشین بهشمار میرفته است.
متاسفانه در شرایط فعلی، روستای دیارجان رونق گذشتهی خود را از دست داده و اکثر جمعیت آن منازل و باغات خود را رها کرده و به شهرها کوچ کردهاند. غارهای دیارجان در حد فاصل بین روستای دیارجان (۵۰۰ متری جنوب شرق) و روستای شیرچاک قرار دارند. غار شماره ۱ (غارِ سمت غربی)، در حدود ۵/۱ کیلومتری شمال شرقی روستای دیارجان و در حدود ۱۱ کیلومتری جنوب شهر دیلمان واقع شده است.
این غار ۱۵۷۷ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و موقعیت آن”۴۱۳ ’۵۳˚۳۶ شمالی و”۷۰۷ ’۰۰˚۵۰ شرقی است. غار دوم، در حدود ۲۰۰ متری غار شماره ۱ (غار سمت غربی) واقع شده و ۱۵۹۸ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. دهانه آن رو به سمت غرب است و شکل تقریبی دهانه غار، نیمدایرهای است. در بررسی سطحی داخل غار و همچنین در بخش چاله حفاری غیرمجاز تعدادی قطعات سفال و قطعات استخوان بهدست آمد که با توجه به مشخصههای ریختشناسی قطعات سفال، میتوان احتمالا آنها را به دوره عصر آهن مربوط دانست.
در همین گزارش اجمالی از شرایط جغرافیای روستای و منابع و جاذبههای تاریخی، به شکلی خلاصه میتوان دریافت که در این معامله، در منطقه دیلمان، بازنده کیست و برنده، اگر بتوان آنرا برنده نامید، کیست. به جرات میتوان گفت؛ ماحصل کار کارخانه دیلمان و معدن آن، نابودی و اتلاف پتانسیلهای گردشگری و تاریخی در شمالشرقی بخش دیلمان و شهر دیلمان بوده است، بدون هیچ برگشتی!
