شهر در محاصره ی وندال ها

وندال ها میان ما زندگی می کنند. سیاهی از دلشان زبانه می کشد و دستهاشان ویرانی را بر چهره شهرها نقش می زند. نیمکت های شکسته، نوشته های حک شده بر بناهای ارزشمند، رد تیزی بر تنه درختها، المان های آسیب دیده و هزار و یک زخم دیگر در یک  شهر نشان از حضور  افرادی دارد که  حمله به اموال عمومی و ببارآوردن خرابی،  بیراهه ای است که در پیش گرفته اند.
تخریب اماکن تاریخی و طبیعی تنها شامل حضور گردشگرانی که اینجا حضور یافته اند نمی شود. بلکه شامل رفتارهای غیرقابل پیش بینی شهروندانی است که در جای جای کشور دیده می شوند. مجسمه های ربوده شده، سردیس های شکسته، نقش و نگارهای روی قبور تاریخی و… تکانه هایی فاجعه بار از عصری است که در آن تاریخ و قهرمانان برای نسل نو اهمیتی ندارند.
فقر، نابرابری اجتماعی، شکاف طبقاتی، بحران هویت و گم شدن تاریخ در عصر دیجیتال بر شدت گرفتن این تنش ها و آسیب های اجتماعی در شهر کمک می کنند. اما سوژه ی این گزارش از ماجرای شکسته شدن سردیس سیروی قایقران در بلوار انزلی شروع شد. وندال ها محل گردن این سردیس را شکسته و سر ِ سردیس قهرمان شهر را به تاراج برده اند. آنگاه صبح روز بعد مردمی که به لب ساحل آمدند اثری از سردیس قهرمان خود را ندیدند. این تنها یک سکانس از سریال تخریب در انزلی است.
سکانس های بعدی اینگونه است؛ بانوی  سالمند عصا زنان در امتداد درختان سبز بلوار انزلی قدم می زند و با نگاه بر امواج و کشتی های لنگر انداخته، خاطراتش را مرور می کند. قدم زنان پیش می رود  تا کم کم رمق از زانوانش رخت می بندد، چشم می گرداند  اما نیمکتی که پیش  روی اوست، شکسته. آه می کشد و با تکیه بر عصایش می رود تا جای مناسبی برای نشستن بیابد.
همان وقت دخترکی که یک مشت پوست تخمه در دست دارد،  دوان دوان به سمت سطل زباله می رود. مشت کوچکش را بر فراز آن باز می کند، اما سطلی که ته ندارد قادر به نگهداری  یک مشت پوست تخمه آفتابگردان هم نیست.  دخترک با چشم های از تعجب گرد شده نزد پدرش باز می گردد و می گوید: سطلش خراب بود. مرد جواب می دهد: حتما یکی خرابش کرده و بعد به یاد می آورد در نخستین روزهای شهریور ماه امسال یک روز صبح آنها که از بلوار انزلی می گذشتند  با سردیس تخریب شده زنده یاد سیروس قایقران مواجه شدند.

این موضوع که  اموال شهر از  پول مردم تهیه شده و اهمیت حفظ و نگهداری این اموال باید برای مردم تبیین شود.  واقعیت این است  نمی توان هرکجا که تجهیزات شهرداری وجود دارد، دوربینی نیز نصب شود؛ باید توجه داشت که آموزش در این عرصه کارساز تر است.

اما این نه آغاز و نه پایان ماجرا در این شهر است. سال۹۳ بود که وندال ها با اسپری سیاه به جان موزیک جیگا انزلی افتادند و دور تا دور ستون و پله هایش را با اسم و اشکال نامفهوم نقش بی فرهنگی انداختند. اما این عارضه تنها مختص انزلی نیست. سال گذشته نیز سردیس ناصر مسعودی و اکبر رادی دو چهره  نام آشنای هنرمند کشور در رشت مورد هجوم اشخاصی قرار گرفت. همچنان که یادگاری نویسی بر آثار تاریخی رشت و دیگر شهرهای گیلان وجود دارد.

دامنه آسیب ها

واقعیت این است که  دایره  آسیب رساندن به اموال عمومی  تنها اقتصاد یک شهر را متضرر نمی سازد، وقتی  آثار این تخریب  در یک شهر گردشگر پذیر پیش چشمان گردشگران قرار می گیرد و خدمات رسانی به آنها را مختل می سازد، فرهنگ یک شهر خراش بر می دارد؛ یا زمانی که سردیس اسطوره ورزشی شهر تخریب می شود، احساسات مردم  آن شهر عمیقا جریحه دار می شود. وندال ها کم و بیش در بسیاری از شهرها زندگی می کنند. اما نمی توان نسبت به آنها بی تفاوت بود. این موضوع در شهری با ویژگی های  انزلی که از وسعت چندانی هم برخوردار نیست و هر گونه آسیبی در آن به وضوح  برای اهالی و گردشگران قابل رویت است از اهمیت بیشتری برخوردار است.

از این روتخریب اموال عمومی در این شهر موضوعی است که باید بیش از پیش مورد توجه  مسئولان شهر قرار گیرد.  سخنگوی شورای  اسلامی شهر انزلی  در گفت و گو با مرور اظهار می کند: افرادی که دست به تخریب اموال عمومی می زنند، نگرانی هایی  در آنان  وجود دارد که با چنین رفتاری آن را بروز می دهند. در واقع  آنها اعتراضشان  را به این ترتیب نشان می دهند.
«مه سیما نصیری» در باره تخریب های صورت گرفته در بلوار انزلی می گوید:  رفت و آمد مردم در بلوار  را  تا حدود ۳ بامداد  درتابستان شاهدیم. درباره تخریبهای بلوار  ابتدا گفته شد که با ترغیب از سوی عده ای انجام می شود اما من این موضوع را بعید می دانم، چرا که تنها در انزلی نیست که با این گونه حوادث  مواجه هستیم. کاملا مشخص بود که  تخریب نیمکت های بلوار به صورت عمدی انجام گرفته اما خوشبختانه این تخریبها کاهش یافته و جنس نیمکت هایی هم  که اخیرا  توسط شهرداری سفارش داده می شود به فلزی تغییر پیدا کرده و هم اکنون در برخی نواحی چون کوی الله اکبر نیمکت فلزی نصب شده است. البته این رفتار بد را نمی توان ندیده گرفت.  در این عرصه باید تلاش کنیم تا مردم را به شهر  و آن چه در شهر است، علاقمند سازیم. این موضوع که  اموال شهر از  پول مردم تهیه شده و اهمیت حفظ و نگهداری این اموال باید برای مردم تبیین شود.  واقعیت این است  نمی توان هرکجا که تجهیزات شهرداری وجود دارد، دوربینی نیز نصب شود؛ باید توجه داشت که آموزش در این عرصه کارساز تر است.
وی  با بیان این که سیروس قایقران  در قلب مردم انزلی است و فردی که دست به تخریب سردیسش می زند  باید پاسخگوی همه مردم شهر باشد،  یادآور می شود: این سردیس  قرار است مجددا توسط  همان مجسمه سازی که  آن را ساخته بود، ساخته شود.

 جای خالی دانش محوری

یک فعال فرهنگی  در گفت و گو با مرور اظهار می کند: پس از انتخاب شهردار، مهم ترین وظیفه شورای اسلامی شهر به عنوان یک نهاد راهبردی و نظارتی، بررسی کمبودها و نارسایی های گوناگون اعم از اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و رفاهی در حوزه انتخابیه خویش است. اگر بپذیریم که پدیده وندالیسم طی سال های اخیر از مهم ترین ناهنجاری های اجتماعی بروز یافته در شهر انزلی بوده پس شناخت این چالش نیز مستلزم بررسی و  پژوهش و حل این معضل نیز نیازمند ارائه طرح و راهکار عملی است.
«آرمین صافدل» می افزاید: در همه نمونه های اخیر، اولین و آخر واکنش متولیان، چند مصاحبه و یا یادداشت آن هم در سطح شبکه های اجتماعی بوده که غالبا محور این واکنش ها هم کمبود  آموزش یا ضعف فرهنگی میان شهروندان است. این در حالی ست که بروز پدیده وندالیسم علل مختلفی دارد  که دامنه  آن  تا الگوهای طراحی شهری، حتی به انتخاب و جانمایی ناصحیح مبلمان شهری در یک فضای عمومی هم می رسد، که در نمونه های اخیر در خصوص تخریب مبلمان بلوار و موج شکن شاهد آن بودیم. جرح و تعدیل های سلیقه ای که طی سال های اخیر پیرامون فضاهای عمومی شهر رخ داده سبب شده تا عنصر «حس مکان» میان شهروندان انزلی تضعیف شود.

صافدل ادامه می دهد: عنصر حس مکان شامل سه مرحله اصلی تعلق به مکان، دلبستگی به مکان و تعهد به مکان است که در صورت توجه به آن شهروند نسبت به فضاهای عمومی، مبلمان  شهری و دیگر عناصر احساس تعهد می کند و حاضر نیست به سادگی دست به تخریب آن بزند. اما وقتی به صورت تدریجی ما فضاهای عمومی را  از هویت خویش خالی و به خاطره جمعی شهروندان تعرض کنیم، فرد در این محیط احساس طرد شدگی می کند. حلقه مفقوده این زنجیره، دانش محوری است. نگاه های احساسی یا عوام فریبانه، فرارهای رو به جلو جای نگاه های کارشناسانه و علمی را  گرفته اند، در نتیجه این مشکلات به مرور زمان پر رنگ تر نیز می شوند.

 وندالیسم چیست؟

دانشیار جامعه شناسی دانشگاه گیلان هم در گفت و گو با مرور اظهار می کند: از تخریب اموال عمومی  با عنوان وندالیسم یاد می شود  و این عنوان  از نام قوم وندال که قرون گذشته در اروپا می زیسته اند، برگرفته شده است. وندال ها هرکجا را که فتح می کردند به تخریب اموال و تاسیسات آن مبادرت می کردند.  به رغم این سابقه تاریخی خود وندالیسم بنا به اشاره و تاکید اندیشمندان به نظر می رسد یک نوع بیماری و مرض دوران  مدرن و عصر حاضر است که با توسعه و گسترش شهر نشینی همراه با تحولاتی که در ساختار فرهنگی و اجتماعی جوامع ایجاد شده، به وجود آمده است.  در واقع مسائلی نظیر عصیان، سرخوردگی، احساس درماندگی، ناتوانی و مواردی  که عموما موجب کاهش همبستگی در اجتماعات شده و حلقه های اتصال فرد با جامعه را به نوعی سست کرده، منجر به بروز رفتاری شده که بعنوان  وندالیسم یا تخریب اموال عمومی از آن یاد می کنیم.
«محمد مهدی رحمتی» یادآور می شود: در هر جامعه افراد یا گروه هایی وجود دارند که با کلیت جامعه احساس ناسازگاری دارند  و به واسطه همین احساس  به تخریب وسایل و تاسیسات مورد استفاده عموم روی می آورند.

 دلایل شکل گیری این رفتار

وی می گوید: مجموعه تحقیقات انجام شده  در ایران و سایر نقاط جهان نشان می دهد، عوامل مختلفی که با هم اشتراکاتی  هم دارند در شکل گیری این رفتار  تاثیرگذار است؛ البته  پیش از همه باید روی مشکل ساختار اجتماعی تاکید داشته باشم. به تعبیر یکی از جامعه شناسان در هر جامعه  اهدافی تعریف می شود که افراد جامعه باید برای رسیدن به آنها تلاش کنند. کسب درآمد  و ثروت، تحصیلات عالیه، تشکیل خانواده و  موفقیت های مختلف در عرصه های گوناگون بعنوان اهداف مطلوب و مجاز اجتماعی تعریف می شود و علی القاعده در هر جامعه باید ابزارهایی برای رسیدن به این اهداف وجود داشته باشد. از منظر آسیب شناسی اجتماعی اگر وسایل تحقق اهداف اجتماعی در دسترس نباشد یا کم و نامناسب باشند و یا ناعادلانه توزیع  شده باشند سبب می شود که گسست و بی تعادلی بین اهداف و ابزارهای اجتماعی شکل بگیرد و یکی از مهم ترین عوامل وندالیسم همین موضوع است. یعنی افرادی که مبادرت به چنین رفتار ناهنجاری می کنند تلقی و تصورشان این است که مورد اجحاف و تبعیض قرار گرفته اند و این باعث می شود یک اختلال و نابسامانی درسازگاری با ارزش های فرهنگی و اجتماعی به وجود بیاید. به نوعی می توان گفت یک حس انتقامجویی در  افراد و گروه هایی که احساس می کنند در معرض تبعیض، تحقیر، اجحاف و بی عدالتی قرار گرفته اند شکل بگیرد.
این پژوهشگر اجتماعی با بیان این که یکی از مصداق های بروز انتقام جویی، تخریب اموال عمومی است،  اظهار می کند: عوامل دیگری نظیر خانواده  ذیل عامل ساختاری که از آن سخن گفتیم، وجود دارد.  تحقیقات نشان داده افرادی که  با اختلال و نابسامانی  در محیط های خانوادگی مواجه هستند، گرایششان به رفتارهای ویرانگرایانه در سطح اجتماع بیشتر از بقیه است.  افراد  عضو در گروه های بزهکار به ویژه در سنین نوجوانی و جوانی  هم به نوعی  تحت تاثیر خرده فرهنگِ کج روانه این گروه ها قرار می گیرند و احتمال بروز چنین رفتاری در آنها افزایش پیدا می کند. همچنین در تحقیقاتی نشان داده شده که در افراد متعلق به طبقات پایین جامعه احتمال بروز رفتار ویرانگرانه  بیشتر است.
وی با نقد این گزاره صحبت های خود را اینگونه ادامه می دهد: برخی جامعه شناسان در نقد جامعه شناسان آمریکایی که بر این باورند جرم در سیاه پوستان و طبقات فقیر بیشتر است می گویند، جرایم این افراد از نظر کمی و کیفی اگر محاسبه شود نسبت به جرایم طبقات بالای جامعه چیزی محسوب نمی شود. بنابراین  با این موضوع که صرف تعلق به طبقه پایین  بودن را عامل جرم  در نظر بگیریم، موافق نیستم؛ ولی می توانیم این گونه تفسیر کنیم افرادی که در طبقات پایین جامعه حضور دارند، احساس نابرابری بیشتری دارند که به این رفتار گرایش می یابند. رفتارهای ناهنجار به نوعی انتقامی است که برخی  افراد طبقه محروم برای جبران  آن بی عدالتی که از نظر خودشان جامعه نسبت به آنها روا داشته انجام می دهند.

وی تصریح می کند: وندالیسم با تحصیلات رابطه معکوس دارد. یعنی هر چه تحصیلات بالاتر باشد امکان انجام تخریب اموال عمومی کاهش پیدا می کند. از طرفی دیگر عنوان می شود که خود محیط می تواند برانگیزاننده افراد باشد؛ مثلا  وقتی یک مجسمه یا نقاشی در جایی که نباید  قرار می گیرد، این موجب تحریک در برخی افراد می شود که  دارای زمینه چنین رفتاری  هستند. البته  در دسترس  بودن آرایش یا چیدمان وسایل امکانات عمومی هم نشان داده که می تواند بصورت وضعیتی روی بروز، کاهش یا افزایش این رفتار تاثیرگذار باشد. بطور کلی در بسیاری از تحقیقات داخلی و خارجی نشان داده شده که هر چه سرمایه فرهنگی و اجتماعی  افراد بالاتر باشد یعنی  هر چه  انسانهای معتبر یا مورد اعتماد و احترام جامعه بیشتر باشد امکان بروز رفتار ویرانگرانه در آن جامعه کمتر می شود.

جلب مشارکت نوجوانان و جوانان  محلاتی  که میزان آسیب رسانی به اعموال عمومی در آن ها بالاست در طرح های زیباسازی،  یک راهکار عملی دیگر در این عرصه است؛ زیرا  وقتی افراد در کاری مشارکت پیدا می کنند تعهدشان  نسبت به حفظ  آن چه  که ایجاد کرده اند، افزایش می یابد.

رحمتی اظهار می کند: کنترل و نظارت اجتماعی بعنوان یک سازوکار نه بعنوان یک عامل ایجادکننده یا پیشگرانه هم می تواند نقش مهمی داشته باشد. گاهی حضور و عملکرد نامناسب نیروی کنترل اجتماعی در یک محیط بحرانی و آسیب زا،  باعث افزایش بروز رفتار ناهنجار می شود. مثلا در انگلستان  حضور پلیس در اطراف ورزشگاه ها  برای ممانعت از تخریب اوباش را  در  دهه ۶۰ افزایش دادند اما متوجه شدند با افزایش نیروی پلیس میزان تخریب هم افزایش پیدا کرده است.

 راهکارهای کاهش وندالیسم

این استاد دانشگاه می گوید: روانشناسی، جامعه شناسی، مدیریت، معماری و طراحی شهری  دانش  هایی هستند که می توانند بصورت مستقیم در کاهش وندالیسم  یاری رسان باشند.  از سوی دیگر نیروی کنترل اجتماعی بعنوان یک سازوکار نه بعنوان راه حل می تواند  تا حد امکان  به شکل نامحسوس در فضاهای مختلف شهری به ویژه در اماکنی  که از سویی  امکانات ارزشمند عمومی در آنها استقرار یافته و از سوی  دیگر احتمال انجام رفتار ویرانگرانه در آنها بیشتر است، حضور پیدا کنند. یک راهکار بسیار ثمربخش که در کشورهای مختلف انجام شده، الگوسازی ها و آموزشهای فرهنگی  با در نظر گرفتن وجه عملی آموزش در  سال های نخستین آموزش است. چرا که این دوران از مهم ترین دوران اجتماعی شدن  انسان است.  همچنین جلب مشارکت نوجوانان و جوانان  محلاتی  که میزان آسیب رسانی به اعموال عمومی در آن ها بالاست در طرح های زیباسازی،  یک راهکار عملی دیگر در این عرصه است؛ زیرا  وقتی افراد در کاری مشارکت پیدا می کنند تعهدشان  نسبت به حفظ  آن چه  که ایجاد کرده اند، افزایش می یابد.

اهمیت جلب مشارکت مردم

رحمتی می گوید:  بر اساس مطالعات و تجربه زیستی خود معتقدم مردم انزلی  فرهنگ عمومی قوی  دارند  و با  جلب مشارکت مردم می توان در حفظ  طبیعت و زیبایی های  این شهر قدم برداشت.
وی در پایان تصریح می کند:  با جلب مشارکت مدنی و عملی به ویژه در مناطق بحرانی و آسیب پذیر و  بکار گیری  دانش روانشناسی ، جامعه شناسی، مدیریت ، معماری و طراحی شهری   و در کنارش حضور مناسب نیروی کنترل و نظارت اجتماعی می توان وضعیت را  به سمت بهبود پیش برد.