فرزانه قبادی/ مجله بازخورد، شماره ۱۴
تا همین چند ماه پیش اگر به کسی می‌گفتید که چقدر احتمال می‌دهی جریان سفر در دنیا متوقف شود، حتما با نگاهی عاقل اندر سفیه شما را ورانداز می‌کرد و بعد با قاطعیت می‌گفت «چنین امری در این وسعت غیرممکن است» اما حالا ماههاست که این امر ناممکن، ممکن شده و کرونا بخش وسیعی از اقتصاد جهان را فلج کرده و گردشگری را به تعطیلی کشانده است، آدمها خانه‌نشین شده‌اند و سفر تبدیل به آرزویی شده که کسی از زمان تحقق آن خبر ندارد. تصمیماتی برای از سر گیری سفر در دنیا صورت گرفته است، اما واقعیت این است که در بسیاری از نقاط دنیا تجربه سفر در مفهوم پیشین آن، دست کم تا یک سال آینده امکانپذیر نخواهد بود. با تغییراتی که در رفتار و عادات آدمها ایجاد شده، به نظر می‌رسد سفرها در دنیای آینده، کیفیت متفاوتی پیدا کنند و چه بسا با پارادایم جدیدی در گردشگری و مفهوم سفر روبرو شویم.
سفرهای دیجیتالی
تعطیلی کامل بخشهای مختلف گردشگری، این صنعت را در ماههای اخیر تبدیل به صنعتی بحران زده کرد. فعالان این حوزه با ضرر و زیان قابل توجهی روبرو شده‌اند و در حال گمانه زنی برای یافتن راههایی در جهت بهبود وضعیت بعد از کنترل کرونا هستند. ارائه دهندگان خدمات گردشگری هم در پی راهی برای اینکه مسافران را بابت برقراری امنیت بهداشتی در سفر مطمئن کنند. ابزار و وسایلی برای این منظور طراحی شده است، تونل‌های ضدعفونی در فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های قطار، گیت‌هایی که در هتل ها و مراکز اقامتی تعبیه می‌شوند و اپلیکیشن‌هایی که قرار است جای ارتباطات رو در روی آدمها را بگیرند. با توجه به طرح هایی که پس از شیوع کرونا در حوزه گردشگری ارائه شده است، شاید دور نباشد روزی که رباتها جای انسانها را در بخش خدمات گردشگری بگیرند و اپلیکیشنها نقش بسیار پر رنگ تری در جریان سفرها پیدا کنند.
قبل از باز شدن پای رباتها به دنیای سفر، فضای آنلاین توانسته تا حدودی جایگاه خود را در این جهان وسیع پیدا کند. در روزهایی که مرز کشورها و شهرها برای تردد و سفر بسته بود، علاقمندان سوار بر قالی سلیمان فضای مجازی به سفر رفتند و دنیا را بیش از گذشته از دریچه این فضا کشف کردند. مرور خاطرات سفر و تهیه ویدئوهایی از اماکن مختلف دنیا، بازدید از مراکز فرهنگی و تاریخی به صورت آنلاین و… به کسانی که در قرنطینه اجباری به سر می‌بردند فرصت تجربه نوع جدید از سفر را داد. این تجربه از طرفی باعث شد آدمها ترجیح دهند بار ارتباطات اجتماعی شان را هم روی دوش فضای مجازی بگذارند. سایه این امر و همچنین فاصله گذاریهای اجتماعی، بعد از لغو محدودیتهای سفر ناگزیر روی رفتار مسافران و جوامع محلی هم سنگینی خواهد کرد و ارتباطات اجتماعی آنها را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
ایمنی پیش‌شرط مهمان نوازی
محمدتقی رهنمایی، استاد دانشگاه، در مورد رفتارهای اجتماعی مسافران در دوران کرونا می‌گوید: «شیوع کرونا در ایران همزمان شد با تعطیلات نوروز که فصل سفر مردم است. ما شاهد بودیم که بسیاری از مردم هشدارها را جدی گرفتند و در خانه ماندند، اما از سویی بسیاری هم راهی جاده شدند و علیرغم محدودیتها به رسم هر سال به مسافرت رفتند. رفتار اجتماعی مردم در جریان این بی توجهی را می‌توان مطالعه کرد. اما نکته اینجاست که در بعضی مقاصد مسافران با عدم استقبال میزبانان مواجه شدند. چون جامعه میزبان از حضور میهمانانش احساس خطر کرده بود.» این عدم استقبال مردم بعضی شهرها در روزهای بحرانی شیوع کرونا در حالی بود که بسیاری از مردم محلی نیز بی توجه به تمام هشدارها مسافران را در خانه خود اسکان می‌دادند، چون موضوعی فراتر از کرونا برای آنها اهمیت داشت: «معیشت» رهنمایی در این رابطه معتقد است: «بخش عمده روابط اجتماعی که در گردشگری شکل می‌گیرد، بعد اقتصادی دارد. به خصوص برای جامعه میزبان، در درجه اول بعد اقتصادی مطرح است و سطوح دیگر ارتباط مثل آشنایی و دوستی و معاشرت که شاید خیلی ریشه دار هم نباشد در درجات بعدی اهمیت قرار دارند. انگیزه اصلی برای میزبان درآمد و برای میهمان رفاه است. ارتباطات اجتماعی این دو متاثر از این توقعات است که از یکدیگر دارند. با این حال در شرایط بحرانی می‌بینیم که عده ای از این درآمد اقتصادی صرف نظر می‌کنند و عده ای امکان آنرا ندارند که اینکار را انجام دهند. و همین اجبار است که بعضی رفتارها را شکل می‌دهد»
فراز و فرود بومگردی‌ها
حالا که ساز سفرها دوباره در حال کوک شدن است، موضوع بهداشت خود را به صدر اولویتهای سفر رسانده است. برای هاستل‌ها و اکولوژها پروتکل‌های متفاوتی تدوین شده و در کنار آن هتل‌ها هم باید شیوه نامه‌های مخصوص به خود را در فعالیتهای آینده مد نظر قرار دهند. آنچه مسلم است سفرهای بعد از پاندمی‌کرونا با وسواس و دقت بیشتری در امور بهداشتی همراه خواهد بود. کنترل در مرزهای ورودی با حساسیت بیشتری انجام خواهد شد و دستگاه‌هایی برای این منظور در نظر گرفته خواهد شد. مقالات بسیاری در مورد تغییر در کیفیت سفرها بعد از شیوع کرونا منتشر شده اسست، نویسندگان این مقالات و صاحبنظران حوزه گردشگری پیش‌بینی هایی در این رابطه انجام داده‌اند. بسیاری معتقدند سفرهای گروهی به حاشیه خواهند رفت، تورهای مسافرتی دچار رکود شده و یا با شرایط خاص برگزار خواهند شد. چرا که مسافران ترجیح می‌دهند به تنهایی، همراه خانواده و یا دوستان نزدیک خود و با خودروی شخصی سفر کنند. مراکز اقامتی حساسیت بیشتری در زمینه رعایت اصول بهداشتی خواهند داشت. هاستل‌ها و مراکز اقامتی سنتی و اکولوژها خلوت‌تر می‌شوند و مسافران ترجیح می‌دهند در هتلهایی که اتاقهای ضدعفونی و پلمب شده تحویل آنها می‌دهند و خانه‌های اجاره‌ای که امکان ضدعفونی مکرر آنها را دارند اقامت داشته باشند.
در کشورهایی مثل ایران که سفرهای فرهنگی و طبیعت‌گردی بر انواع دیگر سفر غلبه دارند، اکولوژها طرفداران بیشتری دارند. این مراکز اقامتی در سالهای اخیر به شکل گسترده‌ای در شهرها و روستاهای ایران شکل گرفته و شروع به فعالیت کردند، اما پس از بحران کرونا بسیاری از آنها با خطر ورشکستگی روبرو شده‌اند و بسیاری هنوز شروع به فعالیت نکرده بودند که به اجبار قفل تعطیلی به در زدند.
مهمترین جذابیت این مراکز اقامتی از نگاه مسافران تجربه زندگی محلی و ارتباط با اهالی بومی منطقه و آشنایی بیشتر با فرهنگ و آداب و رسوم آنها است. شب نشینی در فضای عمومی اکولوژها و برخوردهای فرهنگی در این فضاها رنگ و بوی دیگری به سفرها می‌دهد. مسافران در هتل یا مراکز دیگر اقامتی به این تجارب دسترسی ندارند. بعد از شیوع کرونا این مراکز اقامتی ممکن است با چالش جدی روبرو شوند. هر چند پروتکل‌هایی برای ضدعفونی هاستل‌ها و اکولوژها تدوین شده است که به مدیران این اقامتگاه‌ها کمک می‌کند تضمین کافی در مورد ایمنی خدماتشان به مسافران دهند. اما اثرات روانی کرونا همچنان با مسافران هم سفر است.
زمانی بخشی از جذابیت سفر به این بود که در منطقه‌ای بکر، عشایر با رویی گشاده در سیاه چادر خود از مسافری پذیرایی کنند و مسافر با رغبت بسیار از غذایی که آنها به سفره داشتند میل کند، حالا اما میهمان و میزبان ملاحظاتی دارند که شاید روی صمیمیت و رفتارشان سایه بیاندازد. آدمها در دوران کرونا یاد گرفته‌اند که از هم دور باشند تا سلامت بمانند و همین رویکرد در شیوه سفر و رفتار آنها تاثیر خواهد داشت. محمدتقی رهنمایی معتقد است: «گردشگران در سالهای اخیر به سوی روابط اجتماعی پایدار با جوامع محلی و همچنین تجربه کردن زندگی بومی‌تمایل پیدا کرده‌اند. آنها دیگر فقط تماشاچی نیستند و در پی کسب تجربه های جدید در سفر هستند. می‌خواهند کنار زن ایل بایستند و مشک بزنند، با او به کوچ بروند و کنارش نان بپزند. تمام این تمایلات در جریان شیوع کرونا دچار اختلال شده است. من با پیش بینی وقایعی که هنور اتفاق نیافتاده موافق نیستم، اما به نظر می‌رسد رعایت ضوابط بهداشتی می‌تواند این روابط اجتماعی تجربه محور را دچار تغییراتی کند.»
تغییر مفهوم همسفر
دولتها یکی پس از دیگری محدودیتهای سفر را لغو می‌کنند. مراکز گردشگری دوباره فعال می‌شوند و چرخ این صنعت دوباره به گردش خواهد افتاد. اما سایه کرونا را می‌شود روی ابعاد مختلف آن به خوبی مشاهده کرد. بسیاری معتقدند سفر پس از کرونا گرانتر خواهد شد، دلیل آن هم ارائه خدمات ویژه بهداشتی به مسافران است. سفرهای هوایی هزینه بیشتر و مسافران کمتری خواهد داشت. چرا که شرکتهای هواپیمایی اگر بخواهند ضوابط فاصله گذاری اجتماعی را رعایت کنند، به اجبار باید مسافران کمتری را در هر پرواز پذیرش کنند و مسافران باید هزینه این فاصله گذاری را با گرانتر شدن بلیت بپردازند. این موضوع در مورد مسافرتهای ریلی هم صدق می‌کند. در مجموع اما مردم ترجیح می‌دهند با وسیله شخصی و به همراه خانواده سفر کنند تا اینکه با یک وسیله عمومی‌که میزان خطر آنها به آلودگی را افزایش می‌دهد به مسافرت بروند. افزایش تمایل به سفرهای انفرادی یا خانوادگی یک مفهوم اساسی را در جریان سفر به چالش خواهد کشید: «همسفر» آنها که اهل سفر هستند می‌دانند، پیدا کردن همسفرهای جدید چقدر در افزایش کیفیت و جذابیت سفر و کسب تجربه های نو نقش دارد. اگر حلقه همسفران به اعضا خانواده و دوستان محدود شود، در سفر فرصت کمتری برای کشف دنیاهای جدید دست خواهد داد.
بازگشتن به سفر
کرونا اثرات روانی بسیاری روی مردم دنیا داشت، اما این موضوع تاثیری بر تمایل به سفر نخواهد داشت. شاید سخن وزیر فرهنگ و گردشگری ترکیه در مورد نیاز به سفر کاملا درست باشد، محمت نوری ارسوی معتقد است: «سفر در بازگشت دوباره آدمها به زندگی عادی نقش حیاتی دارد.» آدمهایی که ماههای پر از نگرانی و واهمه را در خانه گذرانده‌اند، نیاز به یک بازسازی روحیه دارند. هر چند بسیاری از مردم دنیا با توجه به رکود اقتصادی و مشکلاتی که تعطیلی‌های ناشی از کرونا به آنها تحمیل کرد، توان مالی سفرهای گران قیمت یا طولانی را نخواهند داشت، اما این موضوع هم قابل اغماض نیست که سفر شاید بعد از اتمام دوران قرنطینه یکی از نیازهای مهم انسانها باشد. کسانی که ترس از یک ویروس مرموز امانشان را بریده، ماهها به خلوت و تنهایی خزیده‌اند و تنها دنیای پیش رویشان دنیای مجازی بوده، حتما مترصد فرصتی هستند تا باز هم به چشم اندازهای وسیع خیره شوند و آدمها و دنیاهای جدید را کشف کنند، اما بازگشت دنیا و سفر به حالت عادی شاید سالها طول بکشد.
