مهم‌ترین گیاه مهاجم آبزی دنیا، گستره‌ی مرگ‌آفرینش را در تالاب انزلی چنان گسترانده است که حضور منحوسش در روگاها و آبراه‌های داخل شهر نیز دیده می‌شود. رشد سریع، قابلیت تولید فراوان و قدرت بقای ۲۰ تا ۳۰ ساله‌ی بذر این گیاه بر قدرت ویرانگری آن می‌افزاید و حضورش موجب می‌شود تا در هر هکتار ۵۰۰ تن سنبل آبی تولید شود.
از یاد نباید برد،غول بنفش که رشد می‌کند، تنوع زیستی کم می‌شود و جانوران موذی افزایش می‌یابند. همچنین از میزان آب منابع آبی به دلیل جذب و تعریق شدید، کاسته می‌شود و به تأسیسات آبیاری و الکتریکی نصب شده در منابع آبی آسیب می‌رساند. از سوی دیگر انسداد کانال‌ها و مسیرهای آبی و ممانعت از رفت و آمد شناورها نیز از جمله معضلاتی‌ست که با رشد روزافزون این گونه‌ی مهاجم ایجاد می‌شود. نگاهی کوتاه به پیشینه‌ی حضور این گیاه در گیلان حاکی از این است که وجودش از سال ۱۳۹۰ در تالاب عینک ملموس شد. این گیاه ابتدا در تالاب عینک و تالاب انزلی مشاهده شد و چگونگی آغاز حضور آن نیز به احتمالاتی نظیر ورود از سوی گردشگران و یا همراه با بذر برنج نسبت داده می شود. و اما آن چه که هم اکنون از اهمیت خاص برخوردار است، مقابله با این گونه مهاجم است که مستلزم مدیریتی اصولی، دقیق وچند جانبه است. گواه اهمیت مقابله با سنبل آبی همین امر که این گیاه نخستین موضوع پدافند غیر عامل زیستی کشور بوده، کافی است.
ضرورت نگرش ریشه‌ای
اهمیت مبارزه با سنبل آبی بر کسی پوشیده نیست و ضرورت شکل‌گیری روندی مناسب و ممتد در راستای مبارزه با این گونه بارها مورد تاکید کارشناسان، فعالان محیط زیست و مدیران این حوزه قرار گرفته ولی متاسفانه آن چه تا کنون شاهد بوده‌ایم، اقداماتی مقطعی‌ست که با ابهاماتی در خصوص امحاء اصولی سنبل آبی جمع‌آوری شده نیز همراه است؛ اقداماتی که نمی‌تواند پاسخگوی گسترش وسیع این گونه‌ی مهاجم باشد.
«محمد کهنسال» مسوول کمیسیون محیط زیست انجمن طرفداران توسعه‌ی بندرانزلی در این باره به مرور می‌گوید: تکثیر بی رویه‌ی سنبل آبی در تالاب انزلی و اتفافات رخ داده در زمینه‌ی دروی آن طی ماه‌های اخیرمورد توجه خاص و عام جامعه قرار گرفته است. باید گفت دراین حوزه هم عملکرد مدیران استانی و هم شهرستانی قابل نقد است اما پرداختنِ صِرف به سنبل آبی می‌تواند ما را از کشف علت العلل منحرف کند از این رو باید به گسترش سنبل آبی بعنوان نمونه‌ای بارز برای نشان دادن معضل اصلی پرداخت.
وی با بیان این که ساده انگاری‌ست اگر مشکل را به مسوولان محلی محدود بدانیم، اظهار می‌دارد: البته این به مفهوم بری دانستن آنها از خطا نیست، اما واقعیت این است که باید نگاهی ریشه‌ای به مشکل داشته باشیم. لازم به ذکر است که نگاهی به وضعیت منابع آبی کشور، دشت‌ها، مراتع و جنگل‌ها، فرسایش خاک و فرونشست‌ها از یک سو وعلاقمندی به سدها و انتقال آب بین حوزه‌ای به خوبی بیانگر این واقعیت تلخ است که در هیچ یک از سطوح قوا، محیط زیست اولویت نیست. بد نیست برای روشن شدن موضوع، رفتار مسوولان با سنبل آبی را در بازه‌ی زمانی شش سال گذشته مرور کنیم.
حکایت مقابله با سنبل آبی
کهنسال یادآور می‌شود: جستجوی واژه‌ی «سنبل آبی» در اینترنت نشان می دهد که سال ۹۴ بحث مقابله با آن مطرح و از سال ۹۵ اقداماتی جهت پاکسازی این گونه‌ی مهاجم رخ داده است. همچنین در سال ۹۶ از قول رییس محیط زیست گیلان می‌خوانیم که «خطر سنبل‌های آبی تالاب انزلی برطرف شد». اما پس از چهار سال شاهد بودیم که بخشی از تالاب را سنبل پوشاند و ضمن مسدود ساختنِ روگاها، با یک سیلاب مقادیر قابل توجهی سنبل به لنگرگاه و ساحل راه یافت. بنابراین چه ادعای پاک شدن تالاب از سنبل در سال ۹۶ درست باشد و چه زاییده‌ی ذهن نویسنده‌ی مطلب باشد، واقعیت این است که مسوولان محیط زیست، مدیریت بحران، پدافند غیرعامل و مقامات ارشد استان گیلان و متولیان ذی‌ربط کشوری، این پدیده را جدی نگرفتند.
مقابله با سنبل آبی نیازمند بودجه و پشتیبانی است
سازمان دانشجویی در مهر سال ماه ۹۸ با جمع آوری نمادین سنبل آبی ایجادِ حساسیت کرد. کهنسال ضمن عنوان این موضوع تصریح می‌کند: زحمات عزیزان بیانگر این بود که علیرغم آمادگی اقشار مردم، انجام کار بدون بودجه و پشتیبانی ادارات و نهادها ساده نیست؛ پس این مطالبه پیگیری شد تا در آذرماه ۹۹جلسه‌ای با محوریت دادستان وقت انزلی و با حضور رییس کل دادگستری، مدیران محیط زیست استان و سمن‌ها برگزار شد .در پایان جلسه با جمع‌بندی رییس کل دادگستری مقرر شد سازمان محیط زیست ظرف یک هفته برنامه‌ای متکی بر لجستیک محیط زیست و سایر ادارات و نهادهای شهرستان، توان قایق‌داران و نیروهای مردمی تهیه کند که در جلسه‌ای با حضور مدیران مطرح شود. بدین ترتیب جلسه در زمان مقرر و با حضور مسوولان و نمایندگان انزلی و صومعه سرا در مجلس برگزار شد اما فاقد نتیجه در خصوص سنبل آبی بود و عملا همه چیز به ساخته شدن دستگاه دروگر موکول شد. برخی کنشگران از طریق خانم «سمانه قربانی» سرپرست وقت اداره‌ی محیط زیست انزلی پیگیر موضوع بودند تا اینکه سرپرست جدید جایگزین شد. در ادامه به دعوت آقای «فرشید فلاح» سرپرست جدید جلساتی برگزار شد و برخی سمن‌ها به اهمیت چگونگی دفع سنبل درو شده پرداختند . گرچه گفتگوهایی نیز در خصوص چگونگی استفاده از ظرفیت‌های مردمی و ذینفعان تالاب مطرح شد اما در نهایت بدون حضورسمن ها، برنامه ریزی به انجام رسید.
این فعال محیط زیست می‌افزاید: در کل دو عملیات اجرایی رخ داد، مورد اول برداشت سنبل به همراه لای در محدوده‌ی آبکنار بود که با اعتراض تعدادی از اهالی تعطیل و مورد نقد برخی کنشگران قرار گرفت .رخداد دوم نیز برداشت دستی سنبل توسط قایق‌داران و دپوی آن در خشکی اطراف بود که این اتفاق نیز بیشتر در محدوده‌ی شهری تالاب و روگاها صورت گرفت و به دلیل بی‌برنامگی و علیرغم زحماتی که قایق‌داران کشیدند فاقد نتیجه مناسب بود و بی‌توجهی به انتقال بموقع گیاه از منطقه، موجب راه یافتن مجدد بخشی از گیاه درو شده به آب شد.
چگونه دو شهر رشت و انزلی با یک سوم جمعیت استان در کنار ۴ شهر ساری، بابل، اهواز و شیراز در حدی از اولویت قرار می‌گیرد که واجد دریافت وام از بانک جهانی می‌شود اما با کنار کشیدن بانک جهانی به هر دلیل، بطور ویژه به آنها پرداخته نمی‌شود؟
وی یادآور می‌شود: پس از اولین بارش شدید و تجمع مقادیر قابل توجهی سنبل آبی پشت پایه برخی پل‌های کنار گذر، شهرداری و محیط زیست بصورت انفعالی وارد عمل شدند که هم منجر به واژگونی دروگر جدید شد و هم فیلم‌های پخش شده از نحوه‌ی جابجایی سنبل مورد تمسخر عوام و انتقاد خواص قرار گرفت. بنابراین وقتی علاوه بر کنشگران و سمن‌ها همه‌ی مسوولان هم از سنبل آبی بعنوان یکی از مهم‌ترین معضلات یاد می‌کنند اما مجموعِ قوا نه برنامه‌ای برای آن دارند و نه بودجه‌ای به آن اختصاص می‌دهند، گواه این است که محیط زیست اولویت هیچ مسوولی نیست.
سنبل آبی، مشتی از نمونه خروار
کهنسال موضوع سنبل آبی را مشتی از خروار دانسته و می‌گوید: در این راستا توجه شما را به انتقاداتی چون درک نادرست از ویژگی‌ها و خطرات سنبل از ابتدا؛ عدم برنامه‌ریزی برای پایش رشد این گونه مهاجم از سال ۹۶؛ عدم واکنش سریع پس از مشاهده‌ی اولین نمونه‌های رشد مجدد جلب می‌کنم. از اینها گذشته تشخیص غلط در خصوص قابلیت‌های دستگاه دروگر خارجی؛ از دست دادن هزینه و زمان برای تولید دروگر داخلی با قابلیت‌های کم (مطابق نظر خود مسوولان)؛ عدم هماهنگی بین ادارات و نهادهای مختلف دولتی، عمومی و نظامی برای رفع مشکل و همچنین ناتوانی در بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردم و ذینفعان هم از دیگر مواردی است که نگاه ما را به خود می‌خواند. و البته شوربختانه در خصوص سایر آسیب‌های وارده بر تالاب نیز می‌توان دلایلی مشابه را بر شمرد. مثلا برخی از پل‌های فوق الذکر قرار بود پل‌های موقتِ کنارگذر باشند اما صرف نظر از آسیب‌های کنارگذر، چرا این پل‌ها با پایه‌های متعدد و مشکل‌آفرین طراحی و اجرا شده و چرا با توجه به غیر فعال بودن پروژه تخریب نشدند؟
وی ادامه می‌دهد: مورد دیگر پروژه‌ی فاضلاب انزلی و رشت است که با گذشت بیش از پانزده سال هنوز به اتمام نرسیده و نمونه‌ی دیگری از وجود بحران در اولویت‌بندی مشکلات کشور است. در واقع چگونه دو شهر رشت و انزلی با یک سوم جمعیت استان در کنار ۴ شهر ساری، بابل، اهواز و شیراز در حدی از اولویت قرار می‌گیرد که واجد دریافت وام از بانک جهانی می‌شود اما با کنار کشیدن بانک جهانی به هر دلیل، بطور ویژه به آنها پرداخته نمی‌شود؟
کنترل سنبل آبی در ابتدا جز با تامین بودجه‌ی مناسب و بهره‌گیری ترکیبی از قایق‌های محلی، شناورهای متوسط برای حمل سنبل آبی، ماشین‌آلات حمل و نقل برای خشکی و مهم‌تر از همه نیروی انسانی به میزان کافی میسر نیست و با توجه به بحث تحریم‌ها حتی اگر شناورهای دروگر مختلفی برای موقعیت‌های متفاوت در دنیا وجود داشته باشد برنامه‌ریزی متکی بر تهیه و بکارگیری آنها یا ساخت مشابه داخلی آنها اقدامی است که جز اتلاف زمان و آسیب بیشتر، نتیجه‌ای ندارد.
این فعال محیط زیست تصریح می‌کند: البته جنگل‌تراشی‌های بالادست حوزه، عدم آبخیزداری، برداشت بی رویه‌ی شن و ماسه از بستر و حریم رودخانه‌های حوزه، ساخت اسکله و موج‌شکن جدید، پسماند و شیرابه‌ی ناشی از آن، زهاب کشاورزی حاوی کود و سم، برداشت بی رویه‌ی آب برای کشاورزی و … هم از دیگر موارد قابل نقد در این زمینه است.
چه باید کرد؟
کهنسال درباره‌ی ماحصل اقدامات صورت گرفته در مسیر نجات تالاب و راهکار موثر در راستای برون رفت از این معضل در پایان می‌گوید: بطور کلی وضعیت تالاب انزلی به خوبی بیانگر این واقعیت است که ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور به ریاست معاون اول رییس جمهورو کمیته‌های مشابه استانی تا کنون موفق به رفع مشکل نشده‌اند. از این رو انجمن طرفداران توسعه بندرانزلی همواره بر لزوم توجه ویژه به تالاب، پایش دائمی وضعیت تالاب و دریاچه‌ی کاسپین و تکیه بر آینده‌پژوهی، ایجاد ساختار اداری ویژه برای احیای تالاب با نیروی انسانی کارآمد، بودجه‌ی مناسب و اختیارات کافی تاکید کرده است. در مورد سنبل آبی نیز باید گفت، کنترل سنبل آبی در ابتدا جز با تامین بودجه‌ی مناسب و بهره‌گیری ترکیبی از قایق‌های محلی، شناورهای متوسط برای حمل سنبل آبی، ماشین‌آلات حمل و نقل برای خشکی و مهم‌تر از همه نیروی انسانی به میزان کافی میسر نیست و با توجه به بحث تحریم‌ها حتی اگر شناورهای دروگر مختلفی برای موقعیت‌های متفاوت در دنیا وجود داشته باشد برنامه‌ریزی متکی بر تهیه و بکارگیری آنها یا ساخت مشابه داخلی آنها اقدامی است که جز اتلاف زمان و آسیب بیشتر، نتیجه‌ای ندارد. البته همچنین باید توجه داشت که در ادامه‌ی کار لازم است تا برنامه‌ریزی مناسب برای پایش دائمی این گونه‌ی مهاجم صورت گیرد.
با سلام و سپاس
شوربختانه من این گیاه رو پارسال در بیجارهای شرق گیلان هم دیدم
بسیاری از مردم از این فاجعه بیخبرند
راه ساده عملی برای مقابله چه هست؟