وسعت کشور و وجود تنوع اقلیمی در آن امکان تولید و توسعه بیش از ۵۰ محصول باغی با سطح زیرکشت بیش از دو ونیم میلیون هکتار و میزان تولید بیش از ۱۳ میلیون تن را فراهم کرده است. کیوی در بین محصولات باغی دارای جایگاه ویژه‌ای به لحاظ مزیت نسبی، صادرات و ارزآوری، اشتغال‌زایی و بازدهی اقتصادی در کشور است.
استان‌های گیلان، مازندران و گلستان به‌دلیل شرایط مناسب خاک و آب وهوایی، کیوی با کیفیت و خوش‌طعم تولید می‌کنند. به‌طوری که این سه استان شمالی با سطح زیر کشت حدود ۱۲۷۳۰ هکتار و تولید بیش از ۳۴۵هزار تن، مراکز اصلی تولید کیوی در کشورهستند.
در حال حاضر، ایران یکی از پنج کشور بزرگ تولیدکننده کیوی بعد از ایتالیا، نیوزیلند، یونان و شیلی محسوب می‌شود. سالانه تقریبا نیمی از کیوی ایران، قابلیت صادرات دارد و ما در جایگاه دوازدهمِ صادرات کیوی قرار داریم. داده‌های آماری بیانگر آن است که در سال ۲۰۲۳، کشورهای نیوزلند، ایتالیا، بلژیک، یونان و شیلی صادرکنندگان برتر بودند. به‌طوری که ۸۸ درصد ارزش کل کیوی‌های صادراتی در بازارهای جهانی متعلق به آنها بود.
گیلان با سطح کشت ۷۵۰۰ هکتار و تولید بیش از ۲۰۰ هزارتن، تولیدکننده اصلی کیوی صادراتی ایران است. با نگاهی به پیشینه صادراتی کیوی در می‌یابیم که محصول کیوی ایران از راه زمین و دریا به ۳۵ کشور و عمدتا روسیه، کشورهای حوزه CIS، هند، عراق، عمان و امارات متحده عربی صادر می‌شود.
نکته قابل‌توجه این است که کیوی ایران در کوتاه‌ترین زمان ممکن به بازارهای داخلی کشورهایی مانند عراق (۳-۲ روز)، روسیه(۲۰-۱۵ روز)، ازبکستان (۳-۲ روز)، هند (۴۰-۳۰ روز) و امارات (۴-۳ روز) می‌رسد. البته تجار ایرانی تمایل صادرات به عربستان سعودی را نیز دارند. در این میان عربستان سعودی یک بازار بزرگ ولی ناپایدار برای صادرات کیوی ایران محسوب می‌شود. زیرا عوامل متعددی مانند عرضه و تقاضا، قیمت‌ها، رقابت، نیاز مشتریان و فناوری بر بازار عربستان سعودی تاثیرگذارند. همچنین بازار هند پویایی اقتصادی دارد و تجار ایرانی همواره با پیچیدگی ناشی از تغییر و تحول مداوم و ناپایداری بازار این کشور و برخی قوانین دست‌و پاگیر و زمان‌بر در صادرات کیوی به این کشور مواجه‌اند. با این وجود بزرگ‌ترین مقصد صادرات کیوی ایران، روسیه است.
کشورهای رقیب تولید کیوی ایران
و اما حال به این موضوع می‌پردازیم که رقبای اصلی ایران در تولید و صادرات کیوی کدام کشورها هستند. گفتنی است که طی سال‌های اخیر سطح زیرکشت کیوی در یونان شدیدا افزایش یافته است. شرایط آب‌وهوایی این کشور مشابه شمال کشور است. همچنین کیفیت و ماندگاری کیوی یونان بالاست و بازارهای اروپایی را در اختیار دارد و هزینه تولید نسبتا پایین‌تر از کشورهای اروپای غربی است. همچنین ترکیه بعد از ایران، از نظر اقلیمی بسیار مشابه شمال ایران است. ترکیه طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری زیادی در توسعه باغات کیوی انجام داده و نزدیکی جغرافیایی با بازارهای هدف ما مانند روسیه، خاورمیانه و حتی اروپا دارد.
ضمنا مزیت بزرگ ترکیه این است که عضو اتحادیه گمرکی اروپا است و صادراتش به اروپا راحت‌تر از ایران انجام می‌شود. از سوی دیگر شیلی، تولیدکننده بزرگ نیمکره جنوبی است. مزیت آن عرضه محصول در فصل مخالف ایران (مارس تا ژوئن) است و بازار را در زمان‌هایی در اختیار دارد که ایران محصول ندارد. ایتالیا نیز همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده اروپاست. با وجود مشکلات بیماری‌های کیوی مانند باکتری Psa باز هم ساختار قوی صادراتی و برندینگ دارد. و البته باید توجه داشت که چین خاستگاه کیوی است و بیشترین سطح زیرکشت را در دنیا دارد. بخش عمده تولید کیوی این کشور به مصرف داخلی می‌رسد، اما در آینده می‌تواند به بازارهای جهانی فشار وارد سازد. بنابراین در یک جمع‌بندی می‌توان گفت ترکیه و یونان اصلی‌ترین رقبای آینده ایران در صادرات کیوی محسوب می‌شوند. زیرا دقیقا همان بازارهای روسیه، اروپا و خاورمیانه را هدف می‌گیرند که ایران به دنبال‌شان است.
اهمیت رعایت استانداردها به وقت برداشت
رعایت استانداردهای کیفی کیوی در مرحله برداشت بسیار مهم است. فرآیند برداشت کیوی در تضمین کیفیت محصول نهایی بر ارزش و مرغوبیت صادرات کیوی تأثیر مستقیم زیادی دارد. کیوی صادراتی باید اصول زنجیره سرد و استانداردهای صادراتی را رعایت کند. زمان برداشت کیوی، بسته به شرایط اقلیمی استان‌های گیلان و مازندران متفاوت است، اما اغلب در نیمه دوم مهر تا اوایل آبان انجام می‌شود. واقعیت این است که برداشت زودهنگام یا دیرهنگام، هردو می‌توانند کیفیت محصول را برای صادرات کاهش دهند. شاخص‌های برداشت (harvest maturity index) بسته به عوامل تاثیرگذار بر ماده خشک و تجمع مواد جامد محلول در میوه در دنیا متفاوت است.
این شاخص‌ها نشان می‌دهند که ممکن است میوه کیوی به‌طور کامل بالغ شده ولی نارس باشد. از آن‌جایی که میوه کیوی کلیماکتریک است، تغییرات رسیدگی میوه مانند طعم و افزایش قند میوه بعد از برداشت ادامه پیدا می‌کند. شاخص ماده خشک به نوع رقم، منطقه، سال، بارندگی، درجه حرارت و مدیریت باغ بستگی دارد. بدین مفهوم که ممکن است میزان ماده خشک یکسان بیانگر مرحله بلوغ فیزیولوژیک یکسان در همه ارقام و حتی میوه‌های کیوی برداشت شده یک رقم از نواحی مختلف نباشد.
برای رقم هایوارد، حداقل شاخص برداشت بر اساس حداقل درصد مواد جامد محلول که همان قند تجمع‌یافته در میوه است، به‌عنوان شاخص بریکس برابر شش و دو دهم و شاخص برداشت بر اساس ماده خشک۲۰-۱۵ درصد است که در این محدوده میزان قند میوه در زمان مصرف، به ۱۶ درصد می‌رسد. البته اخیرا از روش جدید مبتنی بر طیف سنجی مادون قرمز نزدیک (near infrared spectroscopy) و طیف نوری مرئی در تعیین پارامترهای کیفی میوه شامل رنگ سطح میوه و گوشت میوه، میزان ماده خشک، میزان قند محلول و تیتر اسیدیته میوه در شرایط باغ و زنجیره عرضه محصول برای آگاهی از زمان مناسب برداشت، استفاده می‌شود.
اعتقاد بر این است، برداشت زودهنگام کیوی از اواسط مرداد و یا اوایل شهریور می‌تواند راه‌حلی برای برخی چالش‌های امروزی مانند رقابت و کسب فرصت‌های بازار جهانی باشد. به‌عنوان مثال، در شهریورماه کیوی شیلی برای خرید و فروش در بازار جهانی تمام می‌شود و فرصت مناسبی برای فروش کیوی ایران است.
لذا شناخت دینامیک بازار در موفقیت تجارت و بازاریابی کیوی بسیار مهم است. کیوی ایران در شهریورماه آمادگی صادرات را دارد. چرا که تقاضای جهانی برای کیوی زیاد است و در این زمان محصول آن‌چنانی در بازار وجود ندارد. اگر چه می‌دانیم هنوز به حداقل شاخص بریکس (۶.۲٪) نرسیده است و میوه سفت، و نارس و طعم خوبی ندارد، ولی قرار نیست این محصول در سردخانه نگهداری شود (اصولا این میوه‌ها را سردخانه قبول نمی‌کند) و بلافاصله پس از مراحل سورتینگ، درجه‌بندی و بسته‌بندی بر اساس تقاضای خریدار و مشتری جهانی صادر می‌شود.
زیرا آنها مصارف خاص خود را دارند. همچنان که امسال برخی باغداران در شهرستان‌های آستارا، تالش و آمل برداشت کیوی نارس و فروش آن را به خریداران جهت صادرات از طریق بنادر جنوبی به همراه سایر محصولات باغی مانند سیب به بازارهای هند، ترکیه، قطر و دوبی انجام دادند. البته برداشت زودهنگام ریسک بزرگی برای کیفیت نهایی و اعتبار و شهرت محصول است و به اصطلاح قدم زدن روی لبه تیغ محسوب می‌شود. زمانی که شاخص برداشت کیوی بر اساس بریکس کم‌تر از شش یا کم‌تر است، اگرچه میوه سفت، نارس و بدمزه است، ولی قابلیت برداشت و خصوصا ماندگاری کوتاه‌مدت یا تا مدت ۴-۳ ماه را دارد. به‌هرحال باغداران فقط در صورت لزوم و با رعایت حداقل شاخص‌های برداشت و رسیدگی (مانند درصد بریکس ۶.۲ و سفتی میوه) باید به برداشت زودهنگام روی آورند. زیرا میوه‌ای که زودتر از موعد برداشت می‌شود، قند کافی برای رسیدن به طعم و شیرینی مطلوب را ندارد.
در نتیجه حتی اگر بعد از برداشت نرم شود، فاقد طعم شیرین، معطر و دلپذیر کیوی رسیده بوده و این شرایط همان چیزی است که به اعتبار محصول لطمه می‌زند. ازطرف دیگر کیوی نارس دارای بافت سفت و لاستیکی بوده و گوشت میوه، بی‌کیفیت و غیرآبدار است و دچار رسیدگی ناقص و غیریکنواخت می‌شود. این مسائل به ماندگاری کم در سردخانه و پوسیدگی زودتر این میوه‌ها می‌انجامد.
لازم به ذکر است، کاهش حجم، وزن و ارزش تجاری و غذایی میوه که مستقیما بر عملکرد و کیفیت محصول و سود باغدار تاثیر می‌گذارد و افزایش حساسیت به صدمات فیزیکی در طول زمان حمل‌ونقل و ماندگاری در سردخانه از سایر معایب برداشت زودهنگام کیوی به‌شمار می‌آید. البته باید توجه داشت که نارس بودن میوه بر خلاف نارسی میوه یک حالت برگشت‌ناپذیر است و میوه‌ای که نارس برداشت شود، حتی در شرایط مطلوب سردخانه، هرگز به‌طور کامل طعم و کیفیت میوه رسیده را نخواهد داشت.
با همه این اوصاف، باغداران بنا به دلایل علمی باید سعی کنند تا حد امکان برداشت محصول را به زمان ایده‌آل (شاخص بریکس ۹-۷) نزدیک کنند. این میوه‌ها حتی تا خرداد سال بعد قابلیت ماندگاری در سردخانه‌ها را دارند که حتی در تیرماه صادر می‌شوند. البته ماندگاری کیوی در سردخانه در بهترین شرایط ۶ماه است.
عوامل تأثیرگذار بر قیمت کیوی
توجه به معیارهای بین‌المللی صادرات کیوی مانند اندازه، وزن، رنگ، طعم، عطر، وجود آسیب‌های فیزیکی و فنی و سایر معیارهای مرتبط، در مشتری پسندی اهمیت زیادی دارد. در سال ۲۰۱۹، عایدی تجار ایرانی از صادرات کیوی حدود ۶۸هزار دلار بود. زیرا در این سال تقاضا برای کیوی ایران نسبت به سال قبل تا ۵۰ درصد کاهش پیدا کرد و ۶۷۲۰۰ تن کیوی صادر و فروخته شد. باید توجه داشت که عوامل مختلفی از جمله سایز میوه، فصل سال (که تقاضای خرید وجود دارد)، نوع بسته‌بندی، مزه، رنگ و بریکس استاندارد روی قیمت کیوی اثر می‌گذارند.
در بازارهای داخلی قیمت خرید عمده کیوی، به‌خصوص در فصل برداشت، متغیر است و بسته به منطقه، کیفیت محصول و نوسانات بازار فرق می‌کند. متأسفانه در ایران نرخ‌ها ثابت نیستند و ممکن است روزانه تغییر کنند. به‌عنوان مثال، قیمت هر کیلو کیوی سال ۱۴۰۳ بین ۴۰ تا ۷۰ هزارتومان بود و ۹۰درصد باغداران گیلانی هر کیلوگرم محصول خود را بین۶۰تا ۷۰ هزارتومان فروختند و راضی بودند. به‌طوری که از هر هکتار باغ حدودا ۳ میلیارد تومان درآمد کسب کردند. اگرچه یک‌ماه بعد قیمت خرید کیوی گران‌تر شد و به ۸۵-۸۰ هزارتومان نیز رسید. البته به‌نظر می‌رسد قیمت اولیه کیوی در سال جاری به‌دلیل افزایش هزینه‌های تولید بین ۶۰تا ۸۰ هزار تومان تخمین زده شود.
الزامات رونق و توسعه صادرات کیوی
برای رونق صادرات کیوی، ضروری است که کیفیت محصول صادراتی ما بر استانداردهای بین‌المللی و مورد توجه بازارهای هدف انطباق داشته باشد. برندهای قوی و معتبری که در بازارهای جهانی موفقیت‌آمیز بوده‌اند، همواره به کیفیت بالای محصولات خود توجه داشته‌اند و این امر موجب اعتماد مشتریان و همچنین افزایش فروش آنها شده است. بنابراین برای خرید کیوی صادراتی با کیفیت، لازم است تا صادرکنندگان و یا سردخانه‌داران صادرکننده کیوی با تأمین‌کنندگان و تولیدکنندگان معتبر و با تجربه همکاری داشته باشند.
در این راستا تولیدکنندگانی که در فرآیند کاشت، داشت و برداشت کیوی صادراتی ایران مشارکت داشته و تنها با هدف فروش میوه سالم کیوی با قیمتی مناسب به بازار جهانی وارد این حرفه شده‌اند، مورد توجه قرار می‌گیرند.
متاسفانه ایران علی‌رغم تولید عمده، به‌دلایل مختلفی مانند چالش‌های صادراتی، نوسانات و شرایط ناپایدار اقتصادی، مقررات قرنطینه‌ای و مسائل دیگر از کشورهای اصلی صادرکننده کیوی نیست و علی‌رغم مرغوبیت و کیفیت کیوی تولیدی، سهم عمده‌ای از بازار کیوی جهان را از دست داده است. براساس آمار و مطالعات گمرک کشور ارزش صادراتی کیوی ایران در سال ۱۴۰۳ با کاهش ۸۶درصدی نسبت به سال ۱۴۰۲، حدود ۴میلیون و ۵۰۰ هزار دلار بود.
چالش‌های صادرات کیوی
از مهم‌ترین چالش‌های صادراتی میوه کیوی می‌توان به شرایط ناپایدار اقتصادی، نوسانات ارزی، تحریم‌ها، مسائل مرتبط با حمل ونقل خصوصا با کشتی (فقدان کانتینرهای مدرن و یخچال‌دار)، مشکلات بانکی، کیوی‌های فاقداستاندارهای صادراتی و فقدان مشاوران حرفه‌ای جهت صادرات میوه کیوی به باغداران اشاره کرد.
ارتقاء جایگاه کیوی در تولید و صادرات
نکته دیگر آن که اگر نتوانیم شرایط اقتصادی را تثبیت کنیم، نمی‌توانیم در عرصه تجارت جهانی گام برداریم و با صادرات محصولات کشاورزی از جمله کیوی، به رشد و توسعه پایدار برسیم. بنابراین لازم است راهبردهای صادراتی برای بخش کشاورزی ایران تدوین شود تا بتوان ضمن افزایش قیمت‌های صادراتی، سهم ایران از بازارهای جهانی کیوی را افزایش داد.
جهت حفظ جایگاه و قدرت بازار، راهبرد حفظ و توسعه صادرات کیوی باید اولویت اصلی نهادهای ذیربط قرار گیرد. جهت افزایش تولید و عرضه صادرات کیوی و بهبود تراز بازرگانی آن توصیه می‌شود مسئولان اقتصادی کشور بحث صادرات را صرفا به مرکز توسعه صادرات ایران محول کرده و با ایجاد نهادی مشترک و مقتدر برای هماهنگی موضوعات اقتصادی و بازرگانی در عرصه بین‌الملل؛ آموزش دیپلماتهایی با اشراف بر امور اقتصاد بین الملل، حقوق و روابط بین الملل، هماهنگی وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، اقتصاد و بازرگانی و وزارت امورخارجه برای بهبود تعاملات چندجانبه اقتصادی، یافتن الگوهای جدید تجاری و بازارهای جدید فرامنطقه‌ای، بازاریابی و شرکت در نمایشگاه‌های جهانی در جهت گسترش صادرات کیوی، درجه‌بندی و برندسازی در زمینه جلب اعتماد و اطمینان مشتریان جهانی از کیفیت کیوی ایرانی و ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی سعی در به حداقل رساندن اثرات شوک‌های اقتصادی بر صادرات کیوی داشته باشند.
همچنین مقوله صادرات را به‌عنوان متغیری از متغیرهای کلان اقتصادی که تحت‌تأثیر سایر متغیرهاست، در نظر گرفته و با برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، حساب‌شده و منطقی سعی بر تعدیل شوک‌های ناگهانی وارده بر قیمت محصول کیوی صادراتی ایران در بلندمدت داشته باشند. از سویی با تحلیل نقش حضور رقبای ایران در تغییرات قیمت کیوی صادراتی، نسبت به تغییرات قیمت‌های جهانی از طریق بررسی نحوه انتقال و افزایش و کاهش قیمت‌های جهانی نسبت به قیمت‌های صادراتی واکنش نشان دهند.