بیست و دومین برنامه محله‌گردی «مادران و کودکان» صبح پنجشنبه ۳۰ مرداد ماه ۱۴۰۴، با موضوع بازخوانی محله زاهدان و بازدید از مساجد تاریخی آن با همکاری کتاب‌فروشی «ماهی سیاه» برگزار شد.
دیدن بزرگ‌ترین کاشیکاری پشت مسجد مستوفی که در حیاط مدرسه علمیه مستوفی قرار دارد و هم‌چنین بالارفتن از ماذنه مسجد گلدسته، از بخش‌های جالب توجه محله‌گردی مادران و کودکان بود.
راهنمای این رویداد فرهنگی، پیرامون محلات رشت قدیم گفت: در قدیمی‌ترین نقشه موجود رشت که در سال۱۲۴۹ خورشیدی ترسیم شده این شهر از هفت محله بزرگ به نام‌های «استادسرا، زاهدان، خمیران زاهدان، کیاب، خمیران کیاب، صیقلان و بازار» تشکیل شده بود و هر محله دارای یک یا چند گذر و ناحیه بود.
محله زاهدان ۱۲ ناحیه داشت. گذر بادیالله و گذر ساغریسازان، مهم‌ترین ناحیه‌های این محله بودند که پس از احداث خیابان مطهری از هم جدا می‌شوند
«مهری شیرمحمدی»، درباره تاریخچه محله زاهدان و نقش آن در تحولات تاریخ رشت عنوان کرد: «محله زاهدان» ۱۲ ناحیه داشت. گذر بادیالله و گذر ساغریسازان، مهم‌ترین ناحیه‌های این محله بودند که پس از احداث خیابان مطهری از هم جدا می‌شوند. در این محله قنسولگری روسیه و فرانسه را داشتیم و هم‌چنین تعداد زیادی مسجد، بقعه و تکیه، که در ادوار بعدی بازهم به تعداد مساجد و مراکز مذهبی این محله اضافه شده است.
وی، اضافه کرد: برخی از این مساجد همچون مسجد سفید، قدمتش به دوره صفویه می‌رسد. برخی همچون مسجد مستوفی در اوایل دوره قاجار ساخته شده و برخی همچون مسجد اردبیلیان جدیدتر است.
این فعال فرهنگی، با اشاره به مسجد بادیالله در ابتدای گذر، تصریح کرد: در گذر بادیالله، سه مسجد تاریخی و یک حوزه علمیه قدیمی وجود دارد. در ابتدای ورودی محله، مسجد سفیدرنگ بادیالله را با مناره کوتاه آن داریم که احتمالا در اواخر دوره قاجار نوسازی شده و در سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
گفته شده «بدیع الله» امام جماعت همین مسجد بوده و قبر او اکنون در مسجد قرار دارد. این گذر برگرفته از نام«بدیع‌الله» است که به مرور زمان به «بادیالله» تغییر پیدا کرده است. در این محدوده تکیه‌ای هم بود که احتمالا در زمان احداث خیابان مطهری، تکیه و حیاط مسجد از بین رفته است.
شیرمحمدی، درباره تاریخچه مسجد اردبیلیان که در میانه گذر بادیالله قرار دارد گفت: در نقشه دوره ناصری، این مسجد وجود ندارد و تنها نام بقعه آقا سید عباس ذکر شده است. به نظر می‌رسد در اواخر دوره قاجار، مسجدی در جوار بقعه ساخته می‌شود که گفته شده بانی آن آیت‌الله محمد خمامی بوده است.
مسجد مستوفی در اوایل دوره قاجار ساخته شده و طبق کتیبه موجود، در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مرمت شده است. این مسجد در قدیمی‌ترین نقشه رشت موجود است و به دلیل قرارگیری در یک بن‌بست و وجود مدرسه علمیه روبروی مسجد اردبیلیان، برخی آن را با مسجد اردبیلیان یکی دانسته‌اند
نام مسجد در آن زمان به نام سید عباس بود و بعد از انقلاب چون اردبیلی‌های مقیم رشت در دهه محرم برای خود هیات عزاداری در این مسجد داشتند، کم کم به «مسجد اردبیلیان» معروف می‌شود. این مسجد نیز دوبار مرمت شده است. تا پیش از مرمت سال ۱۳۹۹، یک درب میانی مابین مسجد و صحن بقعه وجود داشت که در مرمت اخیر حذف شدو نشان می‌دهد که بقعه و مسجد یکی بوده است. مسجد کتیبه‌ای هم داشته که در بازسازی دهه ۶۰ تخریب می‌شود.
شیرمحمدی، هم‌چنین گفت: قدیمی‌ترین مسجد این گذر، مسجد سفید است که پس از کشته شدن صفی میرزا، ولیعهد شاه عباس صفوی(۱۰۲۴ قمری) و دفن او در این محدوده به «مسجد صفی» تغییرنام می‌دهد. این مسجد نیز بارها مرمت شده است.
یک نقاشی از این مسجد توسط «پاول یاکویچ پیاستسکی»، پزشک، نقاش و جهانگرد روسی در سال ۱۸۹۵ میلادی ترسیم شده و در موزه آرمیتاژ موجود است و نشان می‌دهد، مسجد دارای پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی پرکار و سقف نیز سفال پوش بوده است. مسجد مناره کوتاه آجری به سبک مناره‌های دوره سلجوقی دارد که در مرمت سال ۱۳۹۴، الحاقات پیرامون آن همچون اتاق چاه صاحب زمان حذف شد.
راهنمای گروه پیرامون مسجد مستوفی که کمتر شناخته شده است گفت: مسجد مستوفی در اوایل دوره قاجار ساخته شده و طبق کتیبه موجود، در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مرمت شده است. این مسجد در قدیمی‌ترین نقشه رشت موجود است و به دلیل قرارگیری در یک بن بست و وجود مدرسه علمیه روبروی مسجد اردبیلیان، برخی آن را با مسجد اردبیلیان یکی دانسته‌اند.
شیرمحمدی، با اشاره به هنر کاشیکاری در رشت عنوان کرد: مهم‌ترین ویژگی مسجد مستوفی، وجود ۲ دوره کاشیکاری در شبستان و حیاط مسجد است. در دوره قاجار دو کارگاه کاشی‌سازی در رشت داشتیم؛ کارگاه «مشهدی یوسف کاشی ساز و پسرانش» و کارگاه «کاشی سازی فتوت.»
کاشی‌های قدیمی‌تر مسجد مستوفی با رنگ متن و گل‌های زرد و متن آبی یا سورمه‌ای و هم‌چنین با نقوش لچک و ترنج و دهن اژدری، مربوط به اوایل دوره قاجار است. کاشی‌های دور قرنیز و دور محراب جدیدتر است.
زیباترین کاشیکاری، نقش یکپارچه‌ای به صورت طرح گلدانی درست پشت دیوار محراب مسجد است که بعدها به‌خاطر ساخت حوزه علمیه در جوار مسجد، از دید عموم خارج شد و امروز ما فرصت یافتیم این کاشیکاری بزرگ را از نزدیک ببینیم.
بررسی و بیان تاریخچه دیگر مساجد تاریخی گذر ساغریسازان، بخش دیگری از برنامه بود. راهنمای گروه، پیرامون مساجد تاریخی این گذر گفت: در این گذر نیز چندین مسجد داریم که برخی از آن‌ها همچون مسجد سوخته تکیه جدیدتر است و برخی همچون مسجد حاج سمیع و مسجد گلدسته قدمت بیشتری دارند.
شیرمحمدی درباره مسجد حاج سمیع افزود: این مسجد، تنها مسجد دو محرابه در گیلان است که در اواخر دوره قاجار توسط «حاج حاکم نصیر رشتی» ساخته شده و پس از فوت او، مسئولیت اداره مسجد به خاندان سمیعی می‌رسد. دور تا دور ستون‌ها و ازاره دیوارهای این مسجد نیز کاشیکاریهای دوره قاجار دارد.
مسجد در سال ۱۳۹۵ مرمت شد ولی متاسفانه سفال‌های سقف دوباره چیده نشد و روی برخی از کاشی‌های دوره قاجار رنگ زدند. مسجد حاج سمیع، به شماره ۹۳۸۲ و در تاریخ ۱۴/۵/۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
نویسنده کتاب خانه‌های تاریخی رشت، درباره مسجد گلدسته ساغریسازان نیز گفت: بانی ساخت این مسجد «حاجی محمدخان» تاجر شیروانی است که مسجد را در سال ۱۲۰۴ قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته است. در این مسجد نیز کاشیکاری های دوره قاجار را داریم.
وجه تسمیه این مسجد، به خاطر مناره معروف آن است که به آن «گلدسته» می‌گفتند. مناره، کتیبه‌ای داشت که سال ساخت و نام بانی در آن ذکر شده بود. در زلزله سال ۱۳۶۹ مناره آسیب جدی دید و شهرداری برای رفع خطر تمام مناره را فرو ریخت.
دیدن نقوش کاشیکاریهای این مساجد تاریخی، می‌تواند الهام بخش کودکان و نوجوانان برای بازآفرینی این نقوش در کلاس‌های تجربه محور کتاب‌فروشی ماهی سیاه باشد
وی، با اشاره به بازآفرینی و نوسازی مناره مسجد گلدسته در سال ۱۳۹۸ توسط یک خیر به نام محسن قطب‌زاده، گفت: اگرچه بازآفرینی این مناره با تصاویر موجود آن تفاوت‌هایی دارد، ولی بازگشت گلدسته، یادآور خاطرات اهالی ساغریسازان بود که سالی یک‌بار در دهه‌ی محرم، درب مناره گلدسته مسجد ساغریسازان به‌روی عموم باز می‌شد و علاقمندان و حاجت‌مندان بالای ماذنه رفته و شمع روشن می‌کردند.
پایان بخش این برنامه، بالارفتن از پله‌های مناره گلدسته بود و کودکان همراه والدین خود از پله‌های مارپیچ آهنی داخل ماذنه بالا رفتند، پله هایی که قبلا از خشت و آجر بود.
مدیر کتاب‌فروشی ماهی سیاه نیز در این برنامه گفت: کتاب‌فروشی ماهی سیاه در گذر ساغریسازان و نزدیک به حمام حاجی قرار دارد و به نوعی کودکان و نوجوانان در مسیر خود به کتاب‌فروشی هر روز مسجد گلدسته را می‌بینند. با این حال بالارفتن از گلدسته و دیدن ساغریسازان از ارتفاع چندمتری برایشان بسیار جذاب بود.
«دلارآم جباری» افزود: تجربه دیدن خانه تاریخی و دو طبقه تالش‌خان از بالای ماذنه و حیاط بزرگ آن و هم‌چنین دیدن گنبدهای حمام حاجی و بازار گذر ساغریسازان، تجربه متفاوتی برای نوجوانان ایجاد کرد.
وی خاطرنشان کرد: دیدن نقوش کاشیکاریهای این مساجد تاریخی، می‌تواند الهام بخش کودکان و نوجوانان برای بازآفرینی این نقوش در کلاس‌های تجربه محور کتاب‌فروشی ماهی سیاه باشد و امیدواریم در بزرگسالی نیز همین نقوش باعث الهام بخشی در کارهای بزرگ و تداوم سنت‌های ایرانی در معماری، نگارگری، نقاشی و دیگر هنرها باشیم.