مروارید سیاه از گیلان تا اروپا

شهرت مروارید سیاه در سراسر جهان به نام ایران و دریای کاسپین گره خورده است. گستره‌ی نیلگون کاسپین  خانه‌ی ماهی‌هایی‌ست  که با قدمتی چند صد میلیون ساله، فسیل‌های زنده جهان  نامیده می‌شوند. خاویار یا مروارید سیاه  از گران‌ترین خوراکی‌های جهان به شمار می‌آید.  این بهای گزاف سبب می‌شود تا سفره‌ی بسیاری، حتی آنها  که در جوار کاسپین روزگار می‌گذرانند، از این موهبت تهی باشد اما از یاد نباید برد که تولید و صادرات این دُر گرانبها می‌تواند در کاهش ناخوش‌احوالی‌های اقتصاد رنجور کشور تاثیری به سزا داشته باشد، این در حالی‌ست که مسیر صادرات مروارید سیاه هموار نیست.  تیرماه امسال  مدیرکل دفتر بهبود کیفیت، فرآوری و توسعه‌ی بازار آبزیان سازمان شیلات ایران اعلام کرد که «سال گذشته میزان صادرات خاویار و گوشت ماهیان خاویاری به صورت تجاری و مسافری از مرز ۱۶ میلیون دلار گذشت. مطابق اظهارات این مقام مسوول  قیمت هر کیلوگرم خاویار پرورشی ایران استحصالی از فیل ماهیان تحت عنوان بلوگا در مزارع پرورشی ۱۰ میلیون تومان است و متوسط قیمت صادراتی آن از حدود ۷۰۰ دلار شروع و در برخی موارد یک هزار و ۵۰ یورو بر مبنای قطر خاویار، کیفیت و بسته بندی است.»

 نگاهی  گذرا به این اعداد و ارقام  نشان از اهمیت تسهیل صادرات خاویار دارد و البته  واقعیت این است که   ضرورت توجه به ظرفیت‌ها و تلاش برای گسترش صادرات غیر نفتی سالیان بسیار است که مورد تاکید کارشناسان و مسوولان است ولی متاسفانه تولید و صادرات همچنان  از حمایت کافی برخوردار نیستند.

 چالش های موجود در مسیر تولید

 «عظیم مدبری» مدیر کل شیلات گیلان در گفت وگو با مرور پایین بودن درصد بقاء  بچه ماهیان خاویاری تولیدی از هر قطعه مولد در مراکز تکثیر  و بالا بودن درصد تلفات از مرحله‌ی لقاح تا مرحله‌ی ۳ گرمی به خصوص در گونه‌ی فیل‌ماهی را از جمله چالش‌های موجود درعرصه‌ی تولید خاویار دانسته و اظهار می‌دارد: عدم رضایت‌مندی بهره‌بردارن از اثر بخشی پایین خدمات کارشناسی فنی بهداشتی  در مزارع تکثیر ماهیان خاویاری و همچنین لحاظ نشدن حوزه‌ی فعالیت پرورش ماهیان خاویاری در لیست مشاغل خانگی زیر بخش شیلات در تفاهم نامه‌ی فی مابین سازمان شیلات ایران  با سازمان دامپزشکی کشور هم از دیگر چالش‌های موجود هستند.

نبود دستورالعمل مدون روشن و شفاف در بخش پرورش ماهیان خاویاری و تعیین شاخص‌ها و ضوابط فنی برای صدور مجوزهای آبزی‌پروری هم از دیگر چالش‌های موجود بر سر راه فعالان حوزه‌ی پرورش ماهیان خاویاری است.

 مدبری در ادامه از کوتاه بودن مدت بازپرداخت  تسهیلات سرمایه در گردش؛ محدودیت در صدور مجوز تخصیص و برداشت آب از منابع آب‌های زیرزمینی در اراضی ساحلی از سوی شرکت سهامی آب منطقه ای گیلان  به منظور تامین آب مورد نیاز برای بومی‌سازی بچه ماهی مورد نیاز بخش تکثیر را  از معضلات دیگری که در این مسیر وجود دارد به شمار آورده و بیان می‌کند: مواردی چون محدودیت در توسعه‌ی مزارع پرورش ماهیان خاویاری در اراضی ساحلی استان به دلیل الزام به رعایت حرایم پره‌های صیادی و همچنین نبود دستورالعمل مدون روشن و شفاف در بخش پرورش ماهیان خاویاری و تعیین شاخص‌ها و ضوابط فنی برای صدور مجوزهای آبزی‌پروری هم از دیگر چالش‌های موجود بر سر راه فعالان حوزه‌ی پرورش ماهیان خاویاری است.

 مدیر کل شیلان گیلان تعداد مزارع ماهیان خاویاری گیلان در سال ۱۳۹۹ را ۶۷ مزرعه اعلام کرده و می‌گوید: سال گذشته ۵۴۵۱ کیلوگرم  خاویار و ۸۶۱ هزار کیلوگرم  گوشت ماهیان خاویاری در این مزارع   تولید شده که نشان از  افزایش ۳۱ درصدی در تولید گوشت ماهیان خاویاری و افزایش ۴۳ درصدی در تولید خاویار طی سال گذشته دارد.

 به گفته‌ی این مقام مسوول سال گذشته ۵۵ تن گوشت ماهیان خاویاری و ۱۱۴۰ کیلوگرم خاویار تولید شده در گیلان صادر شده است و استان گیلان در عرصه‌ی پرورش ماهیان گرمابی و تولید خاویار رتبه‌ی نخست کشور را به خود اختصاص داده اما به دلیل کرونا میزان صادرات خاویار و ماهیان گرمابی به کشورهای همسایه کاهش داشته است.

حکایت ۱۱ سال انتظار

صحبت از صادرات و  معضلاتش که به میان می‌آید، معمولا وجود عواملی چون تحریم‌ها و همه‌گیری کرونا  مطرح می‌شود؛  ولی از یاد نباید برد که بخشی از معضلات هم  به موارد مذکور مرتبط نیست.  گفت‌وگویی که با یکی از فعالان عرصه‌ی صادرات خاویار داشتیم، گواه این موضوع است.

وقتی  از «محمد سوارزاده»  مدیرعامل شرکت «میراث خاویار» می‌خواهیم تا درباره‌ی وضعیت صادرات خاویار و چالش‌های موجود سخن بگوید، وی ابتدا یادآور می‌شود که مجموعه‌ی  میراث خاویار از تکثیر و تولید بچه ماهی تا پرورش ماهیان خاویاری و عرضه و صادرات خاویار فعال است، در واقع زنجیره‌ی تامین  از ابتدا تا انتها را دربرمی‌گیرد،  بنابراین به مشکلات این حوزه از دیدگاه تولید کننده و صادرکننده می‌پردازد.

اتحادیه‌ی اروپا از مشتریان بسیار خوب خاویار محسوب می‌شود، اما حدود یک سال است که با ممنوعیت صادرات خاویار ایران به اتحادیه‌ی اروپا مواجه هستیم.  گفتنی‌ست که  این معضل، هیچ ارتباطی با تحریم‌ها ندارد و تنها  به دلیل  پیگیری ضعیف و عدم انجام هماهنگی‌های لازم از سوی  ارگان‌های ذی ربط به وجود آمده است.

 سوارزاده در ادامه با بیان این که مهم‌ترین مشکل صنایع تولیدی، تعادل بین عرضه و تقاضاست، اظهار می‌دارد: مفهوم عرضه در حرفه‌ی ما به معنای تحویل خاویار به مصرف‌کننده‌ی نهایی پس از تولید است. باید توجه داشت که  خاویار یک محصول دارای تاریخ مصرف‌ است و همیشه در تازه‌ترین حالت باید به دست مصرف‌کننده‌ی نهایی برسد؛ از این رو  محصولی نیست که  در فراز و نشیب مشکلات سیاسی و اقتصادی بتوانیم آن را  چند ماه در انبار نگهداری کنیم  تا بعدا به فروش برسانیم. بنابراین       به وجود آمدن هر مشکل کوچکی در مسیر تولید تا عرضه سبب وارد آمدن خسارتی بسیار هنگفت به این صنعت  می‌شود.  همچنین باید توجه داشت که سرمایه‌گذاری در صنعت خاویار، طولانی‌مدت است یعنی تولیدکننده برای تولید خاویار فیل ماهی که «بلوگا» نامیده می‌شود، دست کم  ۱۱ سال  انتظار می‌کشد تا برای تنها یک بار به مرحله‌ی تولید برسد. لازم به ذکر است که  تولیدکننده در مدت  این ۱۱ سال ریسک‌های  مختلفی  نظیر  بیماری و تلفات را متحمل می‌شود تا پس از گذشت ۱۱ سال  از هر ماهی، حدود ۲ تا ۳ کیلو خاویار استحصال کند. و اما نکته‌ی مهم اینجاست که خاویار باید ظرف ۱۴ تا ۲۰ روز به دست مصرف‌کننده‌ی نهایی برسد.

معضلات صادرات خاویار

سوارزاده درباره‌ی معضلات موجود در مسیر صادرات خاویار می‌گوید:  اتحادیه‌ی اروپا از  مشتریان بسیار خوب خاویار محسوب می‌شود، اما حدود یک سال است که با ممنوعیت صادرات خاویار ایران به اتحادیه‌ی اروپا مواجه هستیم.  گفتنی‌ست که  این معضل، هیچ ارتباطی با تحریم‌ها ندارد و تنها  به دلیل  پیگیری ضعیف و عدم انجام هماهنگی‌های لازم از سوی  ارگان‌های ذی ربط به وجود آمده است.

  وی می‌افزاید: ما در زمینه‌ی  مالیات و بازگشت ارز هم با مشکل مواجه هستیم.  چرا که به سبب تحریم‌ها، ناچاریم از مشتری به سختی ریال دریافت کنیم، اما در ادامه مجبوریم  رفع تعهد ارزی را هم داشته باشیم.  این موارد  صادرات خاویار را دچار مشکل کرده و سبب شده تا کشورهای دیگر که از نظر کیفی، خاویار تولیدی‌شان  قادر به رقابت با محصول ایران نیست، با تکیه بر فراهم بودن بستر صادرات در کشورشان، بازار ایران را به خود اختصاص  دهند. از سوی دیگر وارد کننده‌های اتحادیه‌ی اروپا نیز ترجیح می‌دهند درگیر مشکلاتی که صادرات خاویار ایران دارد، نشوند و خریدار محصول کشورهای دیگر باشند.  و البته در کنار این مشکلات باید از مراحل طولانی واردات  مواد اولیه نظیر شیشه، قوطی و دیگر ملزومات بسته بندی هم یاد کنم   .

ضرورت پشتیبانی از تولید خاویار

دو استان  گیلان و مازندران روی هم حدود ۸۰ درصد خاویار ایران را تولید می کنند. سوارزاده با  بیان این موضوع و تاکید بر ضرورت پشتیبانی از صنعت خاویار می‌گوید: از آنجا که سرمایه‌گذاری در عرصه‌ی ماهیان خاویاری طولانی مدت است، بسیاری از سرمایه‌گذاران  ترجیح می‌دهند روی آبزیان زودبازده نظیر قزل آلا و میگو سرمایه‌گذاری کنند و البته آنهایی هم که  قدم در عرصه‌ی پرورش ماهیان  خاویاری می‌گذارند، با مشکلات بسیار دست به گریبان می‌شوند. به همین سبب  این عرصه نیازمند پشتیبانی است، ولی متاسفانه شاهد مواردی  چون واردات بچه ماهی  بدون هماهنگی و مشورت با متخصصان  و تولیدکنندگان هستیم. در حالی که  در انجام اقداماتی این چنین،  ژنتیک گونه‌ای که وارد می شود بسیار مهم است و نیازمند بررسی‌های دقیق و تخصصی است.

وی  همچنین اظهار می‌دارد: تسهیلاتی برای حمایت از تولید خاویار وجود  ندارد و بیمه‌ها نیز به سبب ریسک بالای این کار حاضر به بیمه کردن ماهیان خاویاری نیستند. از سویی  وام‌های دولتی دارای چنان پروسه‌ی پیچیده‌ای هستند که از پیگیری و دریافتش صرف نظر می‌کنیم. باید توجه داشت که تسهیلاتی نظیر معافیت‌های ارزی و مالیاتی  اگر در نظر گرفته شود، موجب حمایت از تولید خاویار می‌شود.  در واقع باید مشوق‌های دولتی لحاظ شود تا  دست کم  افرادی که در این عرصه سرمایه‌گذاری می‌کنند و به فعالیت می‌پردازند به ادامه‌ی مسیر ترغیب شوند.

سوار زاده  در پایان تصریح می‌کند:  خاویار یکی از محصولات استراتژیک کشور است و ایران در نقشه‌ی محصولات دنیا به خاویار معروف است بنابراین باید تلاش شود تا این نام باقی بماند.