مومو و سیگنال های ناشناس، چگونه هراس افکنی می کنند

شایعه و افکارعمومی معمولا دو واژه ای هستند که نقش آن ها  در کنار و مقایسه با هم بررسی می شود.

صاحبنظران می گویند گسترش ناامنى، ترس و اضطراب، ایجاد تفرقه و رویارویى بین اقشار جامعه، مخاطرات امنیت و افکار عمومى و اتلاف نیروی انسانی براى انتقال و گسترش شایعه، هرچند ناخودآگاه باشد از جمله تاثیرات شایعه در جوامع است. اینان همچنین معتقد هستند ابهام در خبر یا موضوع، اطلاعات و اخبار متناقض از یک سو و شدت هیجانات از عوامل مؤثر در ترویج ‏شایعه هستند. اما راه مقابله با شایعه چیست؟ طی یک ماه اخیر، موضوعی با عنوان «مومو» در جامعه مطرح و گفته می شود از طریق پیام رسان واتساپ ممکن است پیامی برای افراد، بخصوص خردسالان ارسال شود که در نهایت با دسترسی به اطلاعات آن، آن ها را وادار به خودکشی کند!!!

اینکه مومو شایعه است یا یک چالش یا شوخی یک سوی ماجراست اما آنکه با اطلاع رسانی نادرست بیشتر به یک موضوع جعلی دامن زده شود خود جای تامل دارد. هرچند با گذشت حدود دو هفته خوشبختانه این موضوع در فضای عمومی کمی رنگ باخته است اما پرسش اینجاست که چرا و چگونه به این موضوع جعلی دامن زده شد؟ چون در سال های اخیر ترویج احساس و حتی انگاره های  ناامنی با استفاده از قدرت تخریب شایعه جامعه را بیش از پیش آسیب پذیر کرده است. به نحوی که کم و بیش هر موضوع موهومی می تواند به تشویش ها و نگرانی ها دامن زند.

مهندس الیاس بشری، کارشناس ارشد مهندسی کامپیوتر گرایش هوش مصنوعی ـ داده کاوی معتقد است تا زمانی که سواد رسانه ای و دانش فناوری رسانه های ما ارتقاء و روزآمد نشود از این قبیل شایعات فراوان است و این می تواند به بدنه اجتماعی جامعه آسیب برساند. این گفتگو به بررسی و ارزیابی پیام ها، بازنشر و ترویج آن و همچنین به اثرات سوء آن خواهد پرداخت که در افکار عمومی جامعه ایجاد خواهد کرد:

– داستان یا افسانه مومو از کجا آغاز شد؟

مومو به عنوان یک چالش سال ۲۰۱۸ میلادی ابتدا در آرژانتین آغاز شد. بدین صورت که در واتساپ و یوتیوپ مطرح شده بود که یک فرد یا افرادی در کشورهای مختلف در فضای مجازی از پروفایل مومو استفاده کرده بودند که در واقع عکس یک مجسمه هنری در توکیو بود. آن زمان  اینگونه ادعا شده بود که یک خردسالی در همین رابطه خودکشی کرده، بعد رسانه های محلی به آن پرداختند اما مدرکی دال بر اینکه چنین اتفاقی افتاده در دست نیست. بعد از آن این شایعه در فضای مجازی به رسانه ها کشیده شد و یک سری از سلیبریتی های خارجی در این خصوص اظهار نظر کردند که باعث شد مثل بمب بترکد و موضوع در  رسانه های جمعی خارجی بازتاب یافت و آن ها با آب و تاب به این قضیه پرداختند.

– و در ایران اخیرا این موضوع عنوان شد؟

بله آنجا در سال ۲۰۱۸ شروع و همه چیز براساس حدس و گمان بیان شد و هیچکدام از این افراد و مقامات رسمی هیچ مدرکی دال بر اینکه تفکر و جریانی سازمان یافته پشت این قضیه وجود داشته ارایه نکردند و بیشتر جنبه شوخی و چالش داشته است. اما در رسانه های رسمی کشور نباید خیلی به این موضوع دامن زده می شد.

– به نظر شما رسانه های رسمی ایران اصلا نباید به این موضوع می پرداختند؟

خب در سال ۲۰۱۸ در بعضی از کشورهای اروپایی مطرح شد و بعد هم فراموش شد. اما بعد از گذشت چند سال یکباره در یک شب و در فضای مجازی و بیشتر بین دانش آموزان مطرح شد که فردی به اسم مومو آمده و از شماره واتساپ پیام میدهد و الی آخر. حتی در برنامه روبیکا هم گفتند ممکن است مومو به شما پیامی ارسال کند! گوشی شما را هک می کند و اطلاعات شخصی شما از جمله عکس های خصوصی شما را از گوشی تان بدست می آورد، حتی می گوید کجا ساکن هستید و در نهایت شما را وادار به خودکشی می کند! حتی تعدادی ادعا کردند که با اینها تماس گرفته شد. اما اکثر کلیپ هایی که منتشر شد فیک و جعلی بود.

– آیا می توان گفت عمدی در کار بوده تا چنین چیزی را در جامعه پخش بکنند؟

یک استارتی زده شد، معلوم نیست از کجا و چون خاطره ای در ذهن مردم هست از جمله موضوع نهنگ آبی، این موضوع را نیز به چیزی شبیه آن نسبت دادند. این موضوع در فضای مجازی انتشار پیدا کرد و هر کس شاخ و برگی به آن اضافه کرد. حتی فیلم های ساختگی و ترسناک و غیر واقعی به آن اضافه کردند. فیلم ها کاملا مشخص بود که یک تماس واتساپی نیست، اما گفتند چند نفر خودکشی کردند و مدام به این موضوع دامن زدند و حتی بعضی از صفحات اینستاگرامی ادعا می کردند که این خطرناک است، بنابراین برای همه از جمله بچه هایتان بفرستید تا در جریان باشند. همزمان تعدادی از اینفلواینسرها هم که در اینستاگرام فالورهای زیادی دارند شاید از باب نگرانی و شاید هم سازمان یافته در باره این موضوع با همان فیلم های جعلی اطلاع رسانی کردند و گفتند مواظب باشید ممکن است در برنامه های واتساپ یا روبیکا مومو به شما پیام بدهد!

اما چنین چیزی در پیام رسان ایرانی اصلا غیرممکن است چون بلافاصله شماره طرف شناسایی می شود. بعد هم متاسفانه صدا و سیما وارد موضوع شد و هی هشدار می دهد، رسانه های دیگر از جمله خبرگزاری ها و سایت ها هم برای جذب مخاطب بیشتر و شاید بخاطر اینکه می ترسیدند بچه ها قربانی بشوند موضوع را با آب و تاب بیشتری منتشر کردند. خب انتشار این شایعه بیشتر  به رسمیت آن کمک کرد. مردم هم برای اینکه در رسانه های رسمی مطرح شده بود این فکر برایشان ایجاد شد که پس هر چه مطرح می کنند درست است.

– این موضوع یا شایعه در یکی دو هفته اخیر در کشور مطرح شد. آیا در همین مدت در کشور دیگری هم مطرح شد؟

خیر، در همان سال ۲۰۱۸ که در کشورهای دیگر مطرح شده بود، بعضی از سایت های ایرانی نیز مطالب مرتبطی را به صورت ترجه شده آپلود کرده بودند ولی در ایران بازتابی پیدا نکرده بود. ولی این بار در یک شب این موضوع در فضای مجازی منتشر شد و مثل بمب ترکید.

– البته طی این چند روز برآیند بخشی از افکار جمعی این بوده که در چنین موقعیت اقتصادی و اجتماعی عمداً چنین موضوعات جعلی و ساختگی در فضای کنونی کشور شایع می شود تا ذهن ها به سمت موضوعات دیگر برود.

من نمی توانم اینطور فکر کنم. این که اولین بار از کجا در کشور پخش شده نمی دانم. اما چه با هدف و چه بی هدف وقتی موضوعی منتشر می شود چه واقعی و چه جعلی تعداد زیادی درگیر آن موضوع می شوند. این چالش و یا شایعه مومو هم یکی از این موارد است. خیلی ها نمی دانستند موضوع چه هست. بعضی از دانش آموزان می گفتند معلم های ما برایمان از واتساپ پیام می فرستند که مواظب مومو در واتساپ باشیم. حتی بعضی از آن ها می گفتند که ممکن است مومو شما را نفرین کند. به عبارت دیگر باورهای خرافی دیگری به این موضوع ساختگی و جعلی اضافه شد.

– فکر می کنید چرا کاربران اینترنت و واتساپ اینقدر راحت چنین چیزی را باور کردند؟

به نظر می رسد این از دانش محدود جامعه در مقوله فضای مجازی سرچشمه می گیرد.

– اصلا به لحاظ فنی آیا چنین چیزی امکان پذیر هست یا نه؟

بدست آوردن اطلاعات یک نفر از طریق واتساپ تا زمانی که شما هیچ دسترسی به فرد ندهید امکان ندارد. چون مستلزم این است که فرد این قدرت را داشته باشد سرورهای نرم افزار واتساپ را هک بکند. یعنی رخنه ای که در گوشی شما صورت می گیرد از طریق پیام رسان رسمی تقریبا غیر ممکن است. چون پیام رسان ها از جمله تلگرام و واتساپ به حدی ایمن هستند که احتمال چنین اتفاقی نزدیک به صفر است. مگر اینکه شما از نسخه غیررسمی تلگرام استفاده کنید. یا خودتان یک بدافزار در گوشی خود نصب کرده باشید و اطلاعات را خودتان در اختیارش بگذارید.

– گاهی حین استفاده از گوشی های اندروید پیامی برای کاربر می آید که آیا اجازه دسترسی می دهید یا نه؟

همه نرم افزارهایی که در گوشی های ما نصب شده دسترسی هایی دارند. نرم افزار واتساپ هم به گالری، دفترچه تلفن و همچنین به دوربین ما دسترسی های گسترده ای دارد. ولی این نرم افزار بیدی نیست که با این بادها بلرزد. یعنی آن فرد یا افرادی که تحت عنوان مومو خودشان را معرفی می کنند اگر این قدرت را داشتند که واتساپ را هک کنند این چالش ساده را راه نمی انداختند و به سراغ افراد عادی نمی آمدند، بلکه می رفتند واتساپ افراد دیگر و سوژه های بزرگتر را هک می کردند. پس هک کردن واتساپ و تلگرام منتفی است. اما در یک صورت گوشی شما می تواند دچار مشکل شود و آن هم نصب نرم افزارهای غیررسمی است و یا اینکه خودتان یک سری فایل ها را بفرستید، در غیر اینصورت کسی نمی تواند به اطلاعات گوشی شما دسترسی داشته باشد. بنابراین اگر افراد نرم افزارها را از گوگل پلی و آپ استور دانلود کنند، لازم نیست نگران چیزی باشند. چون تا الان در مورد تلگرام و واتساپ رخنه اطلاعاتی منتشر نشده است و این ها ایمن بوده اند، مگر اینکه کاربر خودش سهل انگاری کند.

– و این هم ناشی از  محدودیت سواد رسانه ای و دانش مجازی است.

دقیقا همینطور است. بنابراین چه مومو و چه غیر مومو این اتفاقات می افتد و اگر پسورد فرد در همه جا یک چیز باشد خیلی راحت تر به اطلاعات شخصی فرد دسترسی پیدا می کند. البته پلیس فتا هر ماه کلی از این هکر ها را دستگیر می کند. بنابراین نمی توانیم بگوییم الزاماً این ها به مومو دسترسی دارند.

– در مورد شایعه مومو تاکنون اصلا نکته قابل استنادی پیدا شده است؟

نه، هیچ چیزی نتوانستیم پیدا کنیم که فردی از طریق مومو وادار به خودکشی شده، یا تهدید شده باشد؛ در واقع همه شایعه بوده است.

– آیا پلیس توانسته متخلفی را در این موضوع شناسایی کند؟

هیچ شکایت رسمی مبنی بر اینکه کسی از طریق مومو فرد دیگری را آزار داده به پلیس نشده تا پلیس ردیابی بکند. البته از این به بعد حتی اگر چنین شکایتی ثبت هم بشود نباید اصلاً تعجب کنیم چون یک سری شایعاتی که در سال ۲۰۱۶ میلادی مطرح شده بود وانمود شد که الان در ایران این اتفاق می افتد. تعدادی از افراد هم از روی کنجکاوی یا شوخی در واتساپ شماره مجازی ثبت کردند با پروفایل عکس مومو! رسانه های مجازی و حتی متاسفانه رسانه های رسمی هم برای اینکه اطلاع رسانی کنند و به قول خودشان بگویند مواظب بچه هایتان باشید بیشتر به این موضوع دامن زدند. در صورتی که وقتی بررسی می کنید هیچ چیزی در کلیت وجود ندارد و شکایتی نشده؛ هیچ خودکشی در این رابطه در امریکا پیدا نشد، در مورد خودکشی در آرژانتین و برزیل هم پلیس ارتباطی با مومو پیدا نکرده است. فقط چون اینفلوئنسرها و رسانه های رسمی به این موضوع پرداختند مردم ترسیدند.

– گفته می شد مومو یک اکانت خاص است.

خیر، مومو یک فرد یا یک اکانت خاص در واتساپ، تلگرام یا جای دیگر نیست، مومو می تواند هر فردی باشد، عکسی را در پرفایل خود بگذارد و شروع به مزاحمت کند. یعنی یک چیز سازمان یافته و اکانت خاصی نیست.

– آیا به نظر شما اطلاع رسانی ما هم ممکن است چنین تاثیری داشته باشد؟

ممکن است باعث دامن زدن بیشتر به این موضوع شود. البته پلیس فتا هم در این مورد اطلاع رسانی کرد که شامل دو پیام بود. در بخشی از آن گفت ما تا الان چنین چیزی ندیدیم و شکایتی ثبت نشده. اما بخش دیگر حاوی این پیام بود که ما قبلا به شما گفته بودیم از پیام رسان خارجی استفاده نکنید. در واقع گاهی حتی یک پیام درست در موقع نادرست ممکن است کارایی خودش را از دست بدهد. یعنی پلیس و رسانه ها در برهه ای هشدار درست دادند ولی چون جو کمی متشنج بود افراد سوء استفاده گر برای جذب مخاطب و فالور بیشتر موضوع را پر رنگ کردند. وقتی در صدا و سیما و حتی در اخبار جوانه ها در مورد این افسانه ژاپنی مطالبی گفته می شود، خب بچه ها باور می کنند. در صورتی که وقتی این موضوع را درست بررسی کنیم می بینیم چیز کوچکی بوده در حد یک شوخی، اما بعد از این همه پرداختن به این موضوع بیشتر به آن دامن زده و گسترده می شود.

– خب به نظر شما راه جلوگیری از گسترش و ترویج چنین موضوعات موهوم و بی ارزش چیست؟

ابتدا اینکه ایمن بودن فضای مجازی و استفاده از نرم افزار های رسمی بسیار مهم است. در واقع افراد هیچ نرم افزاری را از تلگرام یا سایت های غیررسمی نباید دانلود کنند و بهتر است همه نرم افزارها از گوگل پلی دانلود شود. همچنین نسخه های غیر رسمی هیچ نرم افزاری را نصب نکنند. دومین نکته اینکه نرم افزارهایی مثل چت یاب و نظایر آن که خیلی هم برایش تبلیغ می شود و یا ماهواره جیبی و غیره قطعا نرم افزارهای هکری هستند و به محض اینکه فرد آن را نصب کند بدتر از مومو به سراغش می آید. چون با نصب این نرم افزارهای هکری شما به یک نفر دیگر امکان می دهید که به اطلاعات گوشی شما دسترسی داشته باشد. متاسفانه در گوشی اکثر افراد هم نرم افزار آنتی ویروس نصب نیست تا از فعالیت بدافزار و هکر جلوگیری کند و به صاحب گوشی اطلاع دهد.

سومین نکته اینکه در فضای مجازی مثلا در اینستاگرام و یا سایر نرم افزارها روی هر لینک و استوری نباید کلیک کرد چون سایت های غیر معتبر ممکن است فرد را به صفحه دیگری هدایت کنند و سپس پسوردش سرقت شود. در چنین حالتی ساده ترین چیز این است که اکانت فرد را می دزدند و به دایرکتش دسترسی پیدا می کنند. چنانچه اکانت فرد در دیگر سایت ها هم یکسان باشد ممکن است از فرد اخاذی کنند. بنابراین باید حواس ما به امنیت دستگاهی که داریم از آن استفاده می کنیم باشد.

– این مشکلات بیشتر در خصوص گوشی های هوشمند بوجود می آید؟

در مورد گوشی هوشمند یا هر وسیله دیگری بهتر است که نخست دانش استفاده از آن را داشته باشیم. اگر هم سواد کمتری در مورد گوشی داریم حداقل هر نرم افزاری را نصب نکنیم و از نرم افزار استاندارد استفاده کنیم. نرم افزارهای اغوا کننده که مشخص است قصد فریب کاربر را دارد نباید باز شود.

– نقش سواد رسانه ای در مواجهه با چنین موضوعاتی چطور است؟

سواد رسانه ای پایین ما باعث شد که این اتفاقات در جامعه بیفتد. اگر هم سواد رسانه ای پایین باشد و هم سواد فنی و تکنولوژی، طبیعتا وقتی چیزی در جامعه مطرح می شود و عامه مردم در خصوص هک اطلاعاتی ندارند باور می کنند. اما باید فکر کنند وقتی خودشان به فرد دیگری دسترسی ندهند کسی نمی تواند گوشی آن ها را هک کند. از طرف دیگر نرم افزار واتساپ یک نرم افزار ایمنی است. هکر اول باید کل نرم افزار واتساپ را هک بکند بعد به اطلاعات کاربران دسترسی داشته باشد. در چنین حالتی هم هکر به سراغ سوژه های خیلی بزرگتر خواهد رفت. اما سواد پایین رسانه های ما نیز بسیار تاثیرگذار بوده است. چون رسانه های ما به جای تحقیق و بررسی علمی و درست و به جای اینکه با کارشناسان فناوری و رسانه ای صحبت کنند، اطلاعات را از فضای مجازی گرفتند یا براساس شنیده ها مطالبی را گفتند.

– در واقع یک سری مطالب را بدون منابع موثق چندین بار بازنشر دادند.

بله، اگر سرچ کنید می بینید نود درصد اطلاعات موجود در فضای مجازی و حتی رسانه های رسمی در  مورد مومو کپی برداری شده از هم است. حتی توصیه هایی هم که می کنند مثل هم است، در واقع دقت را فدای سرعت کردند. چون خواستند هشدار بدهند آن هم هشدارهایی که اشتباه بود. زیرا هر شایعه ای که در جامعه منتشر بشود مردم واکنش نشان می دهند، گاه حتی بدون اینکه بخوانند و بررسی کنند منبع آن شایعه از کجاست، آن را پخش می کنند! رفتارهای هیجانی در فضای مجازی و فضای رسانه ای باعث دامن زدن به این شایعه شده و این اولین شایعه ای نبوده که منتشر شد و آخرین آن هم نخواهد بود. تا زمانی که سواد رسانه ای و سواد فناوری رسانه های ما ارتقا پیدا نکند از این قبیل شایعات زیاد خواهیم داشت. در واقع می توان اینطور گفت که تقصیر اصلی مربوط به رسانه های رسمی و غیر رسمی است چون با توجه به هشدارهایی که دادند به نگرانی های مردم افزوده شد و به پیام های جعلی هم قوت بخشیدند.