ایران مناطق زیبا کم ندارد، و شمال به همچنین. شاید یکی از زیباترین جغرافیاهای شمال ایران، شهر رامسر باشد.
دلیل این اشاره، باغ گیاه‌شناسی لاهیجان است. رامسری در میان این شهر که از منظر زیبایی شناختی به واسطه وجود ردیفی از درختان پالم‌ِ کهنسال در میانه باغ، می‌توان به آن اذغان داشت.
این باغ ۵۴ هکتاری که در سال ۱۳۹۹ به همت انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان و مدیریت ایستگاه تحقیقات گل وگیاهان زینتی لاهیجان ثبت ملی شد، یکی از یگانه‌ترین میراث‌های طبیعی-فرهنگی ایران است که به شکل جالب توجه‌ای در اثر تلاش و ممارست بسیار، حفظ شده است.
این میراثِ «میرزاکاشف‌السلطنه» کم‌نظیر است اگر که آن را بی‌نظیر ندانیم. آن‌چه که باعث می‌شود این مجموعه را بی‌واهمه معرفی کنیم، برخلاف توجه بسیار زیاد به این مساله که معرفی میراث‌های طبیعی به‌دلیلِ نبود ضابطه و تفکر و هرگونه حفاظتی نباید انجام شود، حفاظت‌شده بودن آن است
این میراثِ «میرزاکاشف‌السلطنه» کم‌نظیر است اگر که آن را بی‌نظیر ندانیم. آن‌چه که باعث می‌شود این مجموعه را بی‌واهمه معرفی کنیم، برخلاف توجه بسیار زیاد به این مساله که معرفی میراث‌های طبیعی به‌دلیلِ نبود ضابطه و تفکر و هرگونه حفاظتی نباید انجام شود، حفاظت‌شده بودن آن است.
با‌توجه به ذات این مجموعه میراثی که باغ گیاه‌شناسی خواهد بود و وجود حریم مشخص و ضوابط مدوّن و همچنین مهجور بودن نسبی، این‌بار شاید اولین‌باری باشد که بتوان مقصد گردشگری را با خیال راحت معرفی کرد!
ایستگاه تحقیقات گل و گیاهان زینتی لاهیجان (باغ‌های گیاه‌شناسی) با نمایش گونه‌های بومی (۸۹ ژئوتیپ گلاب وحشی- خوج) و غیربومی، نقش مستقیم در آشنایی مردم با تنوع‌زیستی گیاهی دارد. این شناخت، نخستین گام در حفاظت از محیط زیست است.
از دلایل عمده اهمیت راه‌اندازی این مجموعه، علاوه بر ایجاد مقصد گردشگری جدید و تنوع آن در لاهیجان و گیلان می‌توان این موارد را ذکر کرد:
جذب گردشگرانِ طبیعت‌دوست
بسیاری از گردشگران برای مشاهده گونه‌های نادر گل‌های فصلی، معماری باغی و گلخانه‌های بزرگ و تاریخی به این گونه باغ‌ها سفر می‌کنند. این را شاید بتوان به گونه‌ای «اکوتوریسم شهری» دانست.
ایجاد بستر آموزشی و پژوهشی
ایجاد بستر آموزشی و پژوهشی برای گردشگران شامل تورهای راهنمای آموزشی، کارگاه‌های محیط‌زیستی، نمایشگاه‌های گیاهان دارویی و جشنواره‌های گل باعث می‌شود گردشگری علمی توسعه پیدا کند. نقش در حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض باغ‌های گیاه‌شناسی با تکثیر گیاهان نادر، نگهداری بذرها، ایجاد بانک ژن به حفاظت از تنوع‌زیستی کمک می‌کنند و این موضوع اهمیت اکوتوریسم مسؤولانه را افزایش می‌دهد.
ایجاد فضاهای آرامش‌بخش در شهر
ایجاد فضاهای آرامش‌بخش در شهر یکی دیگر از دلایل اهمیت چنین جایگاهی است. به یاد داشته باشیم باغ‌های گیاه‌شناسی یکی از بهترین مکان‌ها برای آرامش روانی، پیاده‌روی و رهایی از شلوغی شهرها هستند، آن هم در شهرهای به شدت کمتر سبز استان گیلان. علاوه بر این‌که این تجربه خود نوعی «گردشگری سلامت» محسوب می‌شود.
اهمیت باغ‌های گیاه‌شناسی به‌ویژه از منظر گردشگری بسیار است. جاذبه‌های طبیعی و منحصربهفرد باغ‌های گیاه‌شناسی به‌دلیلِ تنوع بالا و چشمگیر گیاهان، فضای سبز زیبا، طراحی‌های باغی و گلخانه‌های جذاب، از مهم‌ترین مقاصد گردشگری طبیعی محسوب می‌شوند
کمک به رونق اقتصادی
این مساله از افزایش تعداد بازدیدکنندگان، ایجاد اشتغال، رونق فروشگاه‌های گیاهی، صنایع‌دستی و کافه‌ها، باعث تقویت اقتصاد محلی می‌شود. نباید از یاد برد که گیلان باید برای تنوع و موثر کردن مقاصد گردشگری خود بیش از پیش تلاش کند. برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای فصلی از دیگر دلایل اهمیت و کارکردهای باغ‌های کشاورزی است.
این روزها تلاش‌های عملی برای راه‌اندازی مجموعه باغ گیاه‌شناسی لاهیجان در حال انجام است و امید است با بازگشایی آن گامی حرفه‌ای، خردمندانه و منطبق بر استاندارهای جهانی درهم‌آمیزی زندگی شهری با طبیعت، گردشگری شهری و همچنین حفاظت از داشته‌های زیستی‌مان باشد.
فضایی علمی، آموزشی
باغ گیاه‌شناسی فضایی علمی، آموزشی و حفاظتی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیربومی به‌صورتِ منظم، اصول‌مند و اغلب با برچسب‌گذاری علمی نگهداری می‌شوند. این باغ‌ها معمولا شامل گلخانه‌ها، بخش‌های تحقیقاتی، هرباریوم (مجموعه خشک گیاهی)، و فضاهای آموزشی هستند و هدف آن‌ها مطالعه، حفاظت، تکثیر و معرفی تنوع گیاهی است.
تقویت گردشگری علمی و آموزشی
اهمیت باغ‌های گیاه‌شناسی به‌ویژه از منظر گردشگری بسیار است. جاذبه‌های طبیعی و منحصربهفرد باغ‌های گیاه‌شناسی به‌دلیلِ تنوع بالا و چشمگیر گیاهان، فضای سبز زیبا، طراحی‌های باغی و گلخانه‌های جذاب، از مهم‌ترین مقاصد گردشگری طبیعی محسوب می‌شوند.
بسیاری از گردشگران برای مشاهده گیاهان کمیاب یا نماهای بی‌نظیر فضاهای گیاهی به این باغ‌ها مراجعه می‌کنند.
این باغ‌ها محل یادگیری برای دانشجویان، پژوهشگران، کودکان و عموم مردم هستند. در گذشته نه چندان دور از بخش‌هایی از این مجموعه به‌عنوانِ مدرسه طبیعت استفاده می‌شد. تورهای آموزشی، کارگاه‌ها، نمایشگاه‌های فصلی و برنامه‌های محیط‌زیستی باعث جذب گردشگران علمی و علاقه‌مندان به طبیعت می‌شود.
حفاظت و آگاهی‌بخشی
حفاظت و معرفی تنوع گیاهی، گردشگران با دیدن گونه‌های نادر و در خطر انقراض، آگاهی بیشتری نسبت به اهمیت حفاظت از طبیعت پیدا می‌کنند. این آگاهی‌بخشی خود یکی از اهداف مهم اکوتوریسم است. ارتقای سلامت جسمی و روانی گردشگران، فضاهای آرام، هوای پاک، چشم‌اندازهای سبز و تجربه تماس نزدیک با طبیعت موجب کاهش استرس و افزایش رفاه گردشگران می‌شود.
با توجه به قدمت ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان و وجود ارتباطات بین‌المللی از طریق وزارت جهادکشاورزی و حضور کارشناسان خارجی، این ایستگاه یکی از مکان‌های مهم و اصلی آزمون سازگاری بسیاری از گونه‌های گیاهی بومی و غیربومی اعم از مثمر و غیر‌مثمر و دارویی بوده است
تقویت برندهای گردشگری لاهیجان
بسیاری از سفرهای شهری با بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی کامل می‌شود. محرک اقتصادی برای گردشگری شهری، باغ‌های گیاه‌شناسی به‌عنوانِ جاذبه‌های پایدار و قابل اتکا، موجب افزایش بازدیدها، اشتغال‌زایی و رونق مراکز خدمات گردشگری اطراف خود می‌شوند.
برگزاری جشنواره‌های گیاهی و رویدادهای گردشگری، جشنواره‌های گل، نمایشگاه‌های گیاهان دارویی، فستیوال شکوفه‌ها و رویدادهای فرهنگی، بازدیدکنندگان داخلی و خارجی زیادی را جذب می‌کنند و به تقویت برند گردشگری شهر کمک می‌کنند.
از مهم‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی جهان می‌توان از کیو در لندن، باغ گیاه‌شناسی سنگاپور، باغ گیاه‌شناسی میسوری در ایالات متحده آمریکا، باغ گیاه‌شناسی برلین، باغ کیوتو ژاپن و از باغ‌های گیاه‌شناسی ملی ایران باغ گیاه‌شناسی اِرَم شیراز، باغ گیاه‌شناسی اورمیه و باغ گیاه‌شناسی مشهد و در شمال ایران باغ گیاه‌شناسی نوشهر نام برد.
ایستگاه تحقیقات گل و گیاهان زینتی لاهیجان
ایستگاه تحقیقات لاهیجان به‌عنوانِ اولین ایستگاه تحقیقات کشاورزی شمال کشور در سال ۱۳۰۶ با وسعت ۵۴ هکتار که در ابتدا موسسه چای‌کاری به آن قلمداد می‌شد، تاسیس شد و جزو اولین مکان‌هایی بود که بوته‌های چای وارداتی توسط کاشف‌السلطنه، بانی چای ایران، در این ایستگاه کاشته شد، همچنین به این ایستگاه نام‌های مختلفی چون باغ گیاه‌شناسی لاهیجان، باغ اکولوژی لاهیجان، باغ چای لاهیجان، ایستگاه تحقیقات کشاورزی و ایستگاه تحقیقات باغبانی اطلاق می‌شد.
آقای میرزامحمدخان مفتاح، پیشکار مالیه گیلان، در روز پنجشنبه مورخ ۱۲/۵/۱۳۱۱ از ثبت اسناد و املاک کل مملکتی شعبه ثبت اسناد و املاک لاهیجان و لنگرود تقاضای ثبت مالکیت اراضی موسسه چای‌کاری که هم اکنون ایستگاه تحقیقات لاهیجان به آن اطلاق می‌شود کرد و در تقاضای خود به وجود یک باب عمارت (دفتر موسسه)، کارخانه، تلمبار و طویله سر حلبی، گلخانه و دو باب خانه گالی‌پوش اشاره کرد.
در این ایستگاه، تحقیقات مربوط به چای، برنج، سبزی و صیفی، حبوبات و محصولات باغی انجام می‌گرفت. با تاسیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال ۱۳۳۸ و به دنبال آن تاسیس ایستگاه تحقیقات برنج (سال ۱۳۴۲) در رشت (موسسه تحقیقات برنج کشور فعلی) و ایستگاه تحقیقات زراعی لشت‌نشاء (سال ۱۳۴۵)، ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان به‌صورتِ کامل به تحقیقات روی محصولات باغی اختصاص داده شد و تحقیقات مربوط به درختان میوه دانه‌دار و هسته‌دار در این ایستگاه به مورد اجرا گذاشته شد، به صورتی‌که در دهه ۱۳۴۰ انواع ارقام میوه به تعداد ۹۲ رقم در این ایستگاه نگهداری و ارقامی که در منطقه قابلیت کشت داشته‌اند معرفی، تولید و به متقاضیان عرضه می‌شد.
تمام این ایستگاه‌ها از آن زمان به‌عنوانِ زیرمجموعه موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر (کرج) فعالیت می‌کردند. بعد از انقلاب در این ایستگاه، تحقیقات روی درختان میوه و چای تا سال ۱۳۷۴ ادامه داشت و از سال ۱۳۷۴ به بعد بر اساس سیاست‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و با همت و هدایت علمی و فنی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر پروژه تحقیقات گل و گیاهان زینتی کشور مصوب و این ایستگاه موظف به انجام تحقیقات روی گل و گیاهان زینتی نیز و از سال ۱۳۷۴ اولین پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه گل و گیاه در این ایستگاه و در کشور به اجرا در آمد.
گیاه چای اولین و مهم‌ترین گونه گیاهی است که برنامه توسعه کشت آن از بدو تاسیس این ایستگاه تحقیقاتی (۱۳۰۶) در دستور کار قرار داشت و موجب افزایش سطح زیر کشت این گیاه به حدود ۳۲ هزار هکتار در استان‌های گیلان و مازندران شد
در تصمیم‌گیری‌ها و اولویت‌بندی جدید توسط موسسه تحقیقات باغبانی محصولاتی مانند گلابی، ازگیل، ازگیل ژاپنی، تمشک، بلوبری و انگور فرنگی و برخی از ریزمیوه‌های دیگر نیز جزء فعالیت‌های تحقیقاتی این ایستگاه قرار گرفته‌است و هم اکنون تنها کلکسیون منحصر به فرد گلابی بومی (با نام محلی خوج)، ازگیل و گوجه سبز و بامبو، تمشک و بلوبری در کشور در این ایستگاه وجود دارد.
نام‌هایی که تاکنون به این ایستگاه تحقیقاتی اطلاق می‌شد؛ شامل موسسه چای‌کاری لاهیجان، باغ چای لاهیجان، باغ اکولوژیک لاهیجان، باغ گیاه‌شناسی لاهیجان، ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان، ایستگاه تحقیقات باغبانی لاهیجان، ایستگاه تحقیقات گل و گیاهان زینتی لاهیجان بوده است.
با توجه به قدمت ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان و وجود ارتباطات بین‌المللی از طریق وزارت جهادکشاورزی و حضور کارشناسان خارجی، این ایستگاه یکی از مکان‌های مهم و اصلی آزمون سازگاری بسیاری از گونه‌های گیاهی بومی و غیربومی اعم از مثمر و غیر‌مثمر و دارویی بوده است و این جایگاه موجب شد که مجموعه‌ای از گونه‌های گیاهی از اقصی نقاط کشورمان و جهان در این ایستگاه جمع‌آوری و حفظ و به مکانی برای بازدید و آموزش بسیاری از اساتید، دانشجویان، دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به تنوع گیاهی تبدیل شود.
گیاه چای اولین و مهم‌ترین گونه گیاهی است که برنامه توسعه کشت آن از بدو تاسیس این ایستگاه تحقیقاتی (۱۳۰۶) در دستور کار قرار داشت و موجب افزایش سطح زیر کشت این گیاه به حدود ۳۲ هزار هکتار در استان‌های گیلان و مازندران شد.
شایان ذکر است که این مجموعه از ابتدا با نام موسسه مرکزی چای یا موسسه چای‌کاری تاسیس شد. گیاهان این ایستگاه با دیدگاه‌های مختلفی جمع آوری شده است مثلا انواع ارقام میوه تحت آزمون سازگاری قرار گرفت و در نهایت منجر به معرفی، تولید و عرضه به مردم شد مانند انواع سیب، گلابی، گوجه سبز، آلو، خرمالو، ازگیل و غیره.
برای اولین‌بار و در اوایل تاسیس این ایستگاه تحقیقاتی، گیاه بامبو با دیدگاه صنعتی وارد کشور شد و در اراضی این ایستگاه تحقیقاتی کشت شد و اکنون مهم‌ترین انواع بامبو کشور در کلکسیون ۴ هکتاری در این ایستگاه نگهداری و بهره‌برداری می‌شود و این رویداد اثرات بسیار مهم اقتصادی برای مردم و منطقه داشته است که از جمله می‌توان به صنایع دستی با کاربرد انواع بامبو اشاره کرد البته از این گیاهان به‌عنوانِ گیاه زینتی و سایر اهداف نیز استفاده زیادی می‌شود.
برخی از گیاهان با دیدگاه مصارف دارویی و زینتی به این ایستگاه وارد شده است مانند درخت جینکو و درخت کافور با نام علمی که سن درختان موجود در این ایستگاه بالغ بر ۸۰ سال است. در فعالیت‌های اخیر سوسن چلچراغ که گیاه بومی ایران است از مناطق مختلف جمع‌آوری شده و اکنون مجموعه‌ای از این گیاه منحصربهفرد در ایستگاه تحقیقات کشاورزی لاهیجان موجود است.
همچنین از زمان‌های گذشته گونه‌های گیاهی زینتی اعم از درختان و درختچه‌های زینتی و گل‌های آپارتمانی و شاخه‌ای به این ایستگاه وارد شده و اکنون مجموعه‌ای غنی از این گیاهان در ایستگاه وجود دارد که تعدادی از آن‌ها در گلخانه‌ها نگهداری می‌شوند و این ایستگاه تحقیقاتی مرکز تولید این گیاهان در منطقه و کشور بوده است و شاید قدیمی‌ترین گلخانه‌ها در کشور در این ایستگاه تاسیس و بهره‌برداری شده است و چنین گلخانه‌ای در نقشه مهندسی ایستگاه که در سال ۱۳۱۱ طراحی و جانمایی شده است و پیشینیان از وجود گلخانه‌ای صحبت به میان می‌آورند که با هیزم گرم می‌شد و این مورد در تاریخچه ایستگاه نیز اشاره شده است.