همه پدیده‌ها مشابه پدیدۀ دو دو تا می‌شود چهار تا تک وجهی و ساده نیستند از این رو نگریستن از یک بعد به هر پدیده یا موضوعی می‌تواند ما را به اشتباه در بررسی و تحلیل درست آن دچار نماید و بدیهی است هرچه آن پدیده یا موضوع پیچیده‌تر و چند وجهی‌تر باشد امکان وقوع اشتباه بیشتر خواهد شد.
نگرش تک بعدی و محدود همانگونه که از واژه‌های توصیف‌کننده آن پیداست نگرشی است که نه تنها نمی‌تواند تمامی ابعاد فیزیکی ( طول ، عرض و عمق ) یک پدیده را ببیند بلکه به زمان حال محدود می‌شود و از نقش عوامل موثری که از دید پنهان هستند نیز کلا غافل می‌شود.
آنچه این روزها و بعد از بالا آمدن آب رودخانه‌های رشت بویژه زرجوب و رودخانه پیربازار که حاصل تجمیع زرجوب و گوهر رود است شنیده یا خوانده می‌شود عموما نشان از نگاه تک بعدی به موضوع دارد که بعضا به عوام‌زدگی آغشته شده و در رسانه‌های شخصی یا عمومی به سایر مردم ارائه می‌گردد.
این نوشته درصدد نیست که دلایل ارائه شده را ارزیابی نموده و آنها را به دو گروه درست و غلط دسته‌بندی کند چرا که از قضا اکثر آنها در جای خود درست هستند اما نکته اینجا است که آنها به تنهایی همۀ علت نیستند در حالی که برخی ارائه کنندگان دلیل( نه همه آنها ) به گونه‌ای طرح موضوع می‌کنند که مشکل همین است و ولا غیر.
شوربختانه با این مشکل در سایر مباحث محیط‌زیستی استان از جمله بحث مشکلات تالاب‌ها ( بویژه تالاب انزلی )، بحث پسماند و شیرابه پسماند و بحث چگونگی برخورد با حیات وحش شهری و حاشیه شهر نیز مواجه هستیم که البته موضوع این نوشته نیستند.
و اما در رابطه با بحث آب گرفتگی چند روز گذشته اگر بخواهم عمده دلایل رخ داده در سالهای اخیر را فهرست وار اشاره کنم موارد زیر را باید مد نظر قرار داد:
- تغییر اقلیم که نمود آن در گیلان کاهش تعداد روزهای بارندگی و افزایش شدت بارندگی است و ثمره آن افزایش میزان بارش در واحد زمان در روزهای بارندگی و منجر به افزایش دبی آب جاری در کانالها و شبکه‌های جمع آوری و در نهایت رودخانه ها می‌شود.
- از بین رفتن پوشش گیاهی مناطق بالادست حوضه آبریز رودخانه‌ها ناشی از جنگل تراشی برای شهرک‌سازی، ساخت و ساز پراکنده مسکونی، تجاری و صنعتی، ایجاد سایت دپوی زباله، احداث راه و پل، ایجاد زمین کشاورزی و … است که در مجموع هم از میزان نفوذپذیری اراضی محدوده کاسته و هم سرعت به هم پیوستن قطرات باران و جاری شدن آن را افزایش می‌دهد.
- توسعه محدوده شهر و گسترش ساخت ساختمان و معابر آسفالته و بتنی و کاهش نفوذپذیری اراضی محدوده شهر و در نتیجه افزایش دبی ورودی به شبکه جمع‌آوری و رودخانه‌ها .
- شهرک‌سازی و از بین بردن آبگیرهایی که نقش اسفنج را برای شهر بازی می‌کردند و بخشی از بارش را در خود نگهداری کرده و به مرور به زمین نفوذ داده یا از طریق تبخیر به آسمان تحویل می‌دادند. ( من جمله مسکن مهر و اکثر شهرک‌های ساخته شده در حاشیه شهر رشت)
بعد از اینها موارد دیگری نیز هستند که قطعا موثر بوده‌اند اما اختصاص به سالهای اخیر ندارند و وقوع و وجود آنها به سالهای دورتر بر می‌گردد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تجاوز به بستر و حریم رودخانه و کاهش سطح مقطع عبوری رودخانه در اثر دخالت‌های انسانی که بهترین نمود آن را در پل ابتدای خیابان تختی می‌توان دید که هم عرض رودخانه تا ابتدای خمسه بازار و پارک توحید کاهش یافته و هم شکل طراحی و اجرای پل به گونه‌ای است که تیرهای زیر پل بخشی از مقطع گذری رودخانه را از بالا کاسته‌اند.
- استفاده از شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی برای جمع‌آوری و انتقال فاضلاب که در برخی مقاطع باعث ترسیب مواد جامد موجود در فاضلاب و کاهش سطح مقطع لوله‌ها شده و عامل پس‌زدگی آب و بالا آمدن در کوچه‌ها و معابر می‌شود.
- وجود پسماندهای بزرگ شناور یا غیر شناور در رودخانه‌ها که هم در طول رودخانه‌ها باعث کاهش سطح مقطع جریان و ایجاد اغتشاش در جریان می‌شود و هم در محل پایه پل‌ها می‌تواند با دیگر پسماندها تشکیل یک مانع را داده و موجب کندی جریان و پس زدگی آب در بالادست و یا حتی برگشت به لوله‌ها و خروج از آدم روها شود.
برخی دلایل هم بعضا شنیده می‌شود که مشاهدات موید آنها نیست از جمله برخی ترسیب گل و لای در بستر تالاب بعنوان پذیرنده آب از رودخانه پیر بازار را عامل پس‌زدگی آب می‌دانند. در صورتی که مشاهدات بیانگر این واقعیت است که رقوم رودخانه در نقطه تلاقی دو رودخانه گوهر رود و زرجوب بیش از 5 متر بالاتر از رقوم تالاب در نقاط انتهایی پیر بازار روگا است و از این رو چنین عاملی نمی‌تواند موثر بر پس‌زدگی آب باشد مگر اینکه در طول رودخانه پیر بازار و سپس پیر بازار روگا مقطع یا مقاطعی از خود رودخانه رسوبگذاری غیر معمولی داشته باشد که طبعا اطلاعی از آن در دست نگارنده نیست.
موارد فوق به این مفهوم نیست که دلایل دیگری در بالا آمدن یا پس‌زدگی موثر نیستند بلکه هدف از این نوشته دقیقا این است که نشان دهد دلایل متعدد هستند و باید برای همه آنها چاره اندیشیده شود.
ذکر این نکته ضروری است که این موارد بیشتر از منظر مهندسی آب به موضوع نگریسته و به وجوه دیگر مسئله از جمله موضوعات شهرسازی یا موضوعات جمعیت شناسی و … پرداخته نشده است از جمله اینکه رشد شتابان جمعیت و همچنین رشد شتابان خوش‌نشینی که با خود ساخت و ساز بیشتر به همراه دارد چه تاثیری در آینده بر شهر رشت و حتی بحث جمع‌آوری آب باران خواهد داشت.
برای کاهش تاثیراکثر این دلایل راهکارهایی وجود دارد و البته برای برخی از آنها از جمله تغییر اقلیم نمی‌توان راهکاری یافت بلکه باید شرایط را با در نظر گرفتن این پدیده باز طراحی و برنامه‌ریزی کرد که پرداختن به این راهکارها مجالی دیگر می‌طلبد.
«دانش آموخته مهندسی مکانیک سیالات از دانشگاه امیرکبیر -پلی تکنیک تهران»
نظرات بسته شده است.