سفیدرود، رودی که چهره افسانه‌ای آن در ناخودآگاه جمعی مردم گیلان، سال‌هاست که از فوتبال تا طبیعت این استان را تحت تاثیر خود قرار داده است.
جاری شدن شاهرود از حوالی شهرستان طالقان و در رشته‌کوه مرکزی و سپس پیوستن آن به رود قزل‌اوزن که از ارتفاعات استان کردستان نشات می‌گیرد، در حوالی شهر منجیل در ورودی جنوبی استان گیلان، رودی را به‌وجود می‌آورد که در سفر دور و دراز خود، سرانجام به دریای کاسپین می‌ریزد.
رودی که به‌دلیل خروشان‌بودن و سفیدبودنش، در گیلان «سفیدرود» نام گرفته است، عصاره‌ای از برف‌هایی است که بر دو رشته‌کوه بزرگ فلات ایران، یعنی زاگرس و البرز می‌نشینند.
بسیاری از مردم گیلان هنوز خاطرشان هست که این رود خروشان چگونه عرض استان کم‌مساحت گیلان را می‌پیمود و از منجیل تا آستانه‌ی اشرفیه را آباد می‌کرد تا سرانجام به تالاب بوجاق بریزد و دریای کاسپین را سیراب کند.
تیرماه سال ۹۹ وقتی که مصطفی طاهری، نماینده‌ی مردم طارم و زنجان در نشست خبری خود، برنج‌کاری کشاورزان استان گیلان را عامل بی‌آبی در شهرستان زنجان عنوان کرد، بحث حق‌آبه‌ی سفیدرود بار دیگر پررنگ شد. طاهری در جنجالی‌ترین قسمت نظراتش گفت: «چاه کشاورز زنجانی بسته می‌شود تا کشاورز گیلانی بتواند برنج‌کاری کند.»
خروش همیشگی این رودخانه‌ی عظیم و نقشی که در گسترش کشاورزی و اقتصاد استان‌ها مختلف بر عهده دارد، کم‌وبیش باعث اختلاف‌نظرهایی نیز شده است.
زنجان؛ استانی بدون آب
تیرماه سال ۹۹ وقتی که مصطفی طاهری، نماینده‌ی مردم طارم و زنجان در نشست خبری خود، برنج‌کاری کشاورزان استان گیلان را عامل بی‌آبی در شهرستان زنجان عنوان کرد، بحث حق‌آبه‌ی سفیدرود بار دیگر پررنگ شد. طاهری در جنجالی‌ترین قسمت نظراتش گفت: «چاه کشاورز زنجانی بسته می‌شود تا کشاورز گیلانی بتواند برنج‌کاری کند.»
اظهارات طاهری درحالی خبرساز شد که مشکل کم‌آبی در استان زنجان، مشکلی جدیدالوقوع نبود و گزارش‌های سازمان آب‌وفاضلاب استان زنجان حکایت از زیرساخت‌های فرسوده‌ی آب‌رسانی در این استان دارد. بنابر آنچه که مدیرعامل آبفای استان زنجان در فروردین ۱۴۰۰ گفته است، ۷۵ درصد آب آشامیدنی استان زنجان از طریق سفره‌های آب زیرزمینی و ۲۵ درصد آن از آب‌های سطحی تامین می‌شود.
حق‌آبه‌ی سفیدرود؛ از تقسیم تا ترسیم
حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ با مساحت ۵۹ هزار ۱۵۴ کیلومتر مربع و محیط دو هزار ۹۲ کیلومتر یکی از بزرگ‌ترین حوضه‌های آبریز ایران است که بخش بزرگی از دو استان کردستان و زنجان را در بر می‌گیرد و استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، قزوین، البرز و همچنین آذربایجان غربی و همدان از آن متاثرند.
سفیدرود بزرگ چهار زیرحوضه‌ی متفاوت دارد که زیرحوضه‌ی قزل‌اوزن با ۴۹ هزار و ۲۵۸ کیلومتر مربع وسیع‌ترین زیرحوضه آن است. مبدا قزل‌اوزن در ارتفاعات شهرستان‌های دیواندره و سقز استان کردستان است و در مسیر حرکت به سمت رشته‌کوه البرز مرکزی با پیوستن به چند رود دیگر وسیع می‌شود. قزل‌اوزن بعد از آنکه به دریاچه‌ی سدسپیدرود در استان گیلان می‌ریزد، با شاهرود ترکیب شده و در ادامه به رودخانه‌ی سفیدرود تبدیل می‌شود.
حق‌‌آبه؛ بقا و کشاورزی
بنابر آمار کمیته‌ی منطقه‌ای زهکشی و آبیاری استان گیلان، ۴۳۰ هزار هکتار از اراضی گیلان زیر کشت محصولات مختلف است. حدود ۴۰ درصد از کل اراضی زیر سطح کشت برنج کشور در استان گیلان قرار دارد و برنج تولیدی در گیلان می‌تواند خوراک ۱۹ میلیون نفر از جمعیت ایران را تامین کند. بنا بر آمار همین کمیته ۱۸۹ هزار هکتار از سطح زیر کشت استان گیلان به برنج اختصاص دارد و آب موردنیاز برای پرورش و تولید این محصول از طریق سد سفیدرود تامین می‌شود.
تحقیق مذکور نشان می‌دهد جریان آب ورودی در حدفاصل سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۷ نسبت به دوره‌ی ۳۳ ساله‌ی پیش از آن (۱۳۴۲ تا ۱۳۷۵) بیش از سه میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. بنابراین مشکل تامین آب در استان گیلان؛ بحرانی دور از ذهن نیست.
مطالعات مختلف نشان می‌دهد بهره‌برداری از سدهای جدید بر روی حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ، تامین آب موردنیاز برای شالیکاری در استان گیلان را با مشکل مواجه کرده است و این موضوع آینده‌ی روشنی را نوید نمی‌دهد.
همین آمار نشان می‌دهد تنها آب مورد نیاز برای کشت و پرورش گیاه حساس به شوری برنج، بیش از دو هزار و ۲۸۵ میلیون متر مکعب است. میزان آبی که اگرچه با وجود آب‌وهوای مرطوب و پرباران گیلان، تامین آن محال نمی‌نماید، اما به دلیل ضعف زیرساخت‌های کشاورزی و آبیاری، در خطر تامین‌نشدن است.
بر همین اساس در صورتی که در آینده‌ی نزدیک یا دور، بر روی حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ هرگونه تغییر غیراصولی اعمال شود، کشاورزی و تامین آب استان گیلان با چالش جدی روبه‌رو خواهد شد.
تحقیق مذکور نشان می‌دهد جریان آب ورودی در حدفاصل سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۷ نسبت به دوره‌ی ۳۳ ساله‌ی پیش از آن (۱۳۴۲ تا ۱۳۷۵) بیش از سه میلیارد متر مکعب کاهش یافته است. بنابراین مشکل تامین آب در استان گیلان؛ بحرانی دور از ذهن نیست.
البته حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ به‌عنوان اصلی‌ترین منبع تامین آب استان گیلان تنها تهدید بی‌آبی در این استان نیست. همانطور که پیش از این هم گفته شد، ضعف زیرساخت‌های زهکشی و آبیاری و همچنین عدم اصلاح الگوی مصرف در بخش صنعتی و خانگی دیگر تهدیدهایی هستند که در آینده‌ی نزدیک حیات، بقا و کشاورزی در گیلان را تهدید و چه بسا تحدید می‌کنند.
ایران؛ سردمدار آغاز بحران محیط‌زیست
یک آمار جالب در همین تحقیق نشان می‌دهد که بر اساس یک قرارداد بین‌المللی حد استاندارد و مجاز برای مهار آب‌های سطحی در کشورهای جهان ۲۰ درصد این آب‌هاست و در صورت مهار بیش از ۴۰ درصد آب‌های سطحی، بحران اکولوژیکی قطعی است. ایران با مهار ۹۰ درصد آب‌های سطحی‌اش و مصر با مهار ۴۶ درصد از این منبع، دو کشوری هستند که در آن‌ها بحران محیط‌زیستی سال‌هاست آغاز شده است. جالب است بدانید فقط در استان گیلان چهار سد شهربیجار (بر روی رود زیلکی)، سد پلرود بر روی رودخانه‌ای به همین نام، سد دیورش (بر روی رودخانه‌ی خرشک) و سدشفارود بر روی رودخانه‌ی شفارود در دست بهره‌برداری و افتتاح هستند.
پنج سد لاسک، عزیزکیان، دیلمان، خالصان و خرمنگاه نیز در مراحل مطالعاتی قرار دارند. اگر از این آمار متعجب شده‌اید، باید متعجب‌تر شوید! این فقط نام ۹ سد مخزنی در استان گیلان است و ۱۱ سد لاستیکی نیز یا در دست بهره‌برداری هستند و یا در مراحل تجهیز و مطالعات اولیه قرار دارند.
گندم در بالادست، برنج در پایین‌دست
بر اساس تحقیقی که در پاییز ۱۳۹۵ منتشر شده است، مقادیر آب مجازی برای تولید محصولات کشاورزی مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج به‌دست آمده در این تحقیق، بهتر است استان‌های بالادست حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ که در مسیر حرکت رودخانه‌ی قزل‌اوزن قرار دارند، تولید کشاورزی خود را به کشت گندم دیم و آبی اختصاص دهند. بر این اساس اگر استان‌های زنجان و آذربایجان شرقی بتوانند به کشت گندم (نیاز به آب مجازی ۷۳/۲ تا ۲۴/۳ متر مکعب بر کیلوگرم) با درصد کشت ۵۰ درصد آبی و ۵۰ درصد دیم اقدام کنند، نه‌تنها می‌توان آب اضافی را به استان گیلان هدایت کرد، بلکه از مصرف آب بیشتر برای کشت برنج در استان‌های زنجان و آذربایجان شرقی جلوگیری خواهد شد.
بر این اساس اصرار بر کشت برنج در استان‌های زنجان و آذربایجان شرقی نه تنها به‌صرفه نیست بلکه برای کشت هر متر مربع برنج گاه بیش از دو برابر کشت هر متر مربع گندم آب مجازی مصرف می‌شود.
متاسفانه اقداماتی که با تغییر الگوی کشت، بر تولید محصولاتی مغایر با اقلیم منطقه اصرار دارند، اوضاع آبی استان‌های بالادست و پایین‌دست را دچار مشکل کرده است. کشت برنج در زنجان و آذربایجان شرقی نه‌تنها راه را برای کشت بیشتر برنج در گیلان محدود می‌کند، بلکه بازده مطلوبی نیز در این دو استان نخواهد داشت.
منابع آبی گیلان چگونه تامین می‌شوند؟
استان گیلان سالانه بیش از ۳ میلیارد متر مکعب مصرف آب دارد که از این میزان ۸۹ درصد توسط آب‌های سطحی و ۱۱ درصد توسط آب‌های زیرزمینی تامین می‌شوند. بیشترین مصرف آب استان گیلان نیز در بخش کشاورزی است که بیش از ۸۷ درصد کل حجم آب مصرفی یعنی حدود ۲.۵ میلیارد مترمکعب را در بر می‌گیرد. این درحالی است که حدود ۹ و ۳ درصد این مقدار نیز به‌ترتیب در بخش‌های خانگی و صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
با این حال در استان گیلان سالانه ۹.۱۴ میلیارد متر مکعب آب از طریق بارش‌های جوی به استان وارد می‌شود که حدود ۸ میلیارد متر مکعب معادل ۵۳ درصد آن توسط تبخیر و تعریق از دسترس خارج می‌شود.
این درحالی است که بالغ بر ۷۰ درصد آب تجدیدشونده در گیلان در فصول غیرزراعی به‌دست می‌آید و چون کشاورزان قادر به مهار آن نیستند، هدر می‌رود. سد سفیدرود نیز که قرار بود علاوه بر کنترل آب‌های ورودی به استان گیلان، در کنترل سیلاب و ملاحظات محیط زیستی نیز کاربرد داشته باشد، در سال‌های اخیر دچار بحران‌هایی شده است. احداث سدهایی در حوضه‌های بالادست که بعضا برای تامین آب شرب پایتخت به بهره‌برداری رسیده‌اند به‌همراه عدم تخلیه‌ی رسوبات پشت سد سبب شده تا ظرفیت ذخیره‌ی این سد حدود ۵۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش پیدا کند.
منابعی که به‌نظر می‌رسد قربانی سیاست‌های نادرست آبی شده‌اند و کاهش ورود آب به دشت گیلان، خطرات محیط زیستی قابل توجهی به‌دنبال خواهد داشت. آیا وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی کشت محصولات غیرمرتبط با اقلیم و سدسازی‌های بی‌رویه را پایان خواهند داد یا باید منتظر جنگ آب برای بقا، زندگی و کشاورزی باشیم؟
منابع:
بیانیه‌ی شماره ۲ کمیته‌ی منطقه‌ای آبیاری و زهکشی گیلان
بررسی آب مجازی درون‌حوضه‌ای در حوضه‌ی آبریز سفیدرود بزرگ – نشریه‌ی تحقیقات آب‌وخاک ایران دوره ۴۷
نقش بارش و عوامل اقلیمی در تامین منابع آب استان گیلان – علیرضا قدرتی
