در باب شعری که از ژاپن آمده است؛
هماهنگی انسان و طبیعت در هایکوهای شاعر گیلانی
جهان شعر از دیرباز پناه آدمیان بوده و کسی نیست که نداند چه آنها که شعر می‌سرایند و چه آنان که در چشمه‌ی اشعار شاعران، لب تر می‌کنند، دلبسته‌ی این دنیای آکنده از احساس و اندیشه هستند.
هر کدام از قالب‌های شعر فارسی نظیر غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، نیمایی، سپید و… همراهان شیفتگان شعر فارسی هستند، در این میان ازیاد نباید برد که حدود نیم قرن است که «هایکو» نیز در ایران، نگاه‌ها را به خود خوانده است. قالب شعر«هایکو» در ژاپن پدید آمده و ازآنجا به دیگر سرزمین‌ها راه یافته است.
و اما «هایکو» در گیلان نیز مورد توجه برخی از اهالی دنیای شعر و ادبیات قرار گرفته و «علی شالکوهی» یکی از آنان است که هایکوهایش مرزهای ایران را در نوردیده و به نشریات خارجی راه یافته است. این رو گفت‌وگویی ترتیب دادیم تا از او و هایکو بیشتر بدانیم.
لطفا از خودتان برای ما بگویید.
– علی شالکوهی هستم، متولد ۱۳۶۲ در شهر رشت، با مدرک تحصیلی دیپلم انسانی. بی‌تعارف بیشتر یک علاقمند به هنر و ادبیات هستم تا این که بخواهم خود را شاعر معرفی کنم.
علی شالکوهی: شاعران در هایکو احساسات درونی خود را در انگاره‌ای عینی و ملموس بازتاب می‌دهند و در آن مثل انواع شعر و ادبیات به مضامین اجتماعی، سیاسی، عاشقانه و فلسفی پرداخته می‌شود.
از کی و چگونه به سرودن اشعار هایکو روی آوردید؟
-سرودن هایکو را ابتدا در سالهای بین ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۸ تحت تاثیر کتاب (هایکو شعر ژاپنی از آغاز تا امروز ترجمه وتالیف احمد شاملو- ع پاشایی) بصورت خودآموز آغاز کردم، اما از سال ۱۳۸۸ پس از آشنایی با استاد عزیزم «مسیح طالبیان» و ایجاد کارگاه مجازی هایکونویسی (هایکو شبنم بی‌نیام) توسط ایشان، در کنار دوستان دیگری از اقصی نقاط ایران و حتی هموطنان و هم‌زبانان عزیزمان در خارج از کشور به یادگیری درست هایکونویسی پرداختیم.
شعر هایکو چیست؟
-برای پاسخ به این سوال اجازه بدهید نقبی به بخشی از فصل اول کتاب (راه کوتاه سفر طولانی/مسیح طالبیان) بزنم:
وقتی با پرسشِ «هایکو چیست» مواجه می‌شویم، سردرگُمی در پاسخ به این سوال آغاز می‌شود؛ چرا که پرسش کلی، درباره‌ی مفهومی است که وجوه گوناگونی دارد؛ طبعاً پاسخ به هر وجه آن، تنها بخشی از ویژگی‌های آن را تعریف می‌کند و از آنجا که این ویژگی‌ها گستره‌ی متنوعی مثل فرم و انواع آن، زیبایی‌شناسی، تکنیک، سبک، جهان‌بینی نهفته در این مفهوم را دربر می‌گیرد، و بدیهی است که پاسخ به این پرسش به طور جامع و مانع، ممکن نیست و نیاز به تحلیلی گسترده دارد.
از طرف دیگر هرگونه دسترسی جامع در تعریفِ ادبیات و هنر، نقطه پایانی بر آن خواهد بود؛ چرا که هستیِ هنر، در ترجمه‌ناپذیری و تعریف‌ناپذیری آن است. از آن جهت که هنر در هر عصر و زمان به ویژگی‌های تازه‌ای تن می‌دهد و این عامل، آن را از شمول تعریفی برای همه‌ی زمان‌ها و دوران‌ها ناممکن می‌کند. اما می‌توان به ویژگی‌های هر هنری با نگاه تاریخی نظر افکند و فرایند تغییر و تحول آن را مورد بررسی و شناخت قرار داد و بدین ترتیب، گذشته‌ی آن را چراغی برای راه آینده‌ی آن کرد. از این رو در این بخش سعی ما بر آن است تا با این نگاه، به کندوکاو در چیستی هایکو بپردازیم.
پژوهشگران حوزه‌ی هایکوسرایی هر یک با توجه به مطالعاتی که در این ژانر ادبی داشتند، کوشیدند تعریفی از هایکو به دست دهند که تامل در آن، ما را در پاسخ به پرسش بالا یاری دهد:
«مایکل دایلان وِلش» در یکی از مصاحبه‌هایش می‌گوید دنیای هایکو از لحاظ تاریخی مثل امواجِ دریا خروشان و در حال گسترش است و در این دریای متغیر ممکن است به سادگی، بعضی شاعران را که دوران و عصر را نشناخته‌اند جایی از این دریا، یکه و تنها باقی بگذارد.
علی شالکوهی: آشنایی رسمی ایرانیان با هایکو، توسط ترجمه‌های شاملو و ع. پاشایی شروع شد، گرچه پیش از آن اینجا و آنجا در نشریات اشاره‌هایی جزئی به هایکو می‌شد.
در دهه پنجاه قرن بیستم میلادی پروفسور «رجینالد هوراس بلایت» در «کتاب هایکو»، هایکو را ذن و ذن را همان هایکو تلقی می‌کرد و با همین رویکرد هم ذن را آموزش می‌داد؛ از این رو خیلی شاعران خارج از ژاپن فکر کردند که همه چیز را در مورد هایکو می‌دانند و چنین رویکردی، این گمان را به هایکونویس می‌داد که اگر ذن را بیاموزد، راه هایکوسرایی برای او هموار خواهد شد.
چیزی نگذشت که «کِنِت یاسودا» نظر دیگری ارائه کرد؛ او معتقد بود که هایکو تجربه و تعاملی‌ست در توجه و تامل زیبایی‌شناسی؛ و آن را «لحظه هایکو» نامید.
هایکو در چه کشورهایی مورد استقبال قرار گرفته است؟
– باید عرض کنم که در جهان غرب، از دهه‌های پایانی قرن نوزدهم فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها نخستین کسانی بودند که هایکو را به زبان مادری نوشتند و سپس با تالیفات پروفسور بلایت در سال ۱۹۵۰ رسما هایکو در سرتاسر اروپا و آمریکا شناخته و نوشته شد که از آن میان می‌توان به شاعران نسل بیت، گینزبرگ، جورج سوئد، پاز، گری سیندر، ویلیلم کارلوس ویلیامز اشاره کرد. باز هم یک فکت از آخرین شماره‌ی سالنامه‌ی تخصصی هایکو می‌آورم، که اخیرا زیر نظر انجمن جهانی هایکو منتشر شد.
در این شماره ۵۲۴ هایکو از ۱۷۷ شاعر در ۳۵ زبان از ۵۰ کشور منتشر شده است. این مطلب خود موید این مهم است که امروزه در بسیاری از کشورها در تمامی قاره‌ها هایکو مورد استقبالی چشمگیر قرار گرفته و بصورت حرفه‌ای و تخصصی در راستای شناخت و سرودن آن گام برداشته‌اند.
جایگاه هایکو در ایران چگونه است؟
-آشنایی رسمی ایرانیان با هایکو، توسط ترجمه‌های شاملو و ع. پاشایی شروع شد، گرچه پیش از آن اینجا و آنجا در نشریات اشاره‌هایی جزئی به هایکو می‌شد. سپس کسانی پیدا شدند که زمینه‌های تئوریک هایکو و زیبایی شناسی آن را بطور مفصل برای علاقمندان ایرانی گشودند که در این میان بی‌شک بیش از هر کسی باید از «مسیح طالبیان» محقق، مترجم و هایکونویس نام برد، که با ایجاد کارگاه هایکونویسی (هایکو…شبنمِ بی‌نیام)، یک به یک انواع تکنیک‌های سرودن هایکو بر اساس آموزه‌های استادان این فن را تحلیل و تفسیر کرد و اخیرا با انتشار کتاب سه جلدی «راه کوتاه سفر طولانی» به سیری در ساختار زیبایی‌شناسی شعر ژاپن هایکو، تانکا، هایگا، هایبون پرداخت و پنجره‌های بسیاری را به‌سوی درک و فهم هر چه بهتر از هایکو برای علاقه‌مندان این ژانر گشود. همچنین «سیروس نوذری» نیز با تالیف چند کتاب تحقیقی در این زمینه کوشش‌های شایانی داشته است. و امروز می‌توان مدعی شد که حداقل چند صد نفر در ایران هایکو می‌نویسند.
دنیای هایکو از لحاظ تاریخی مثل امواجِ دریا خروشان و در حال گسترش است و در این دریای متغیر ممکن است به سادگی، بعضی شاعران را که دوران و عصر را نشناخته‌اند جایی از این دریا، یکه و تنها باقی بگذارد.
آیا بین هایکو و هساشعر ارتباطی وجود دارد؟
-برای پاسخ به این سوال، نقل قولی از زبان دوست عزیزم «سیروس نوذری» از کتاب هایکونویسی‌اش می‌آورم:
هسا شعرهای درخشان شاعران گیلانی به لحاظ مضامین بسیار به روح هایکو نزدیک‌اند.
شاعران در هایکو بیشتر به چه مضامینی می‌پردازند؟
-شاعران در هایکو احساسات درونی خود را در انگاره‌ای عینی و ملموس بازتاب می‌دهند و در آن مثل انواع شعر و ادبیات به مضامین اجتماعی، سیاسی، عاشقانه و فلسفی پرداخته می‌شود.
هایکوهای شما بیشتر دارای چه مضامینی هستند؟
-به گفته‌ی «یوسف صدیق» عزیز، دوست محقق، مترجم و هایکونویسم در آن سوی مرزها، «دو ویژگی بارز هایکوهایم کاربرد ایماژهای عینی و اسلوب سادگی یا سبکباری (کارومی) است. کارومی روشی در سرودن هایکوست که به کلی از الگوهای ذهنی روشنفکرانه، تفکر انتزاعی و خودمحوری شاعرانه رهاست.» اکثر تصاویری که در هایکوهایم ارایه می‌دهم حاصل مشاهدات عینی‌ام در طبیعت هستند که سپس با استفاده از نوع زیست، تجربه‌ها و اتفاقات تلخ و شیرین زندگی ما به ازای ذهنی به آنها می‌افزایم و یا بالعکس. همواره تمام سعی‌ام بر این بوده است تا بتوانم در پس ایماژهای استعاری و لایه‌های زیرین متن به مضامین والایی همچون انسان، انسانیت و هستی‌شناسی بپردازم.
پروفسور«بانیا ناتسویشی» برنده‌ی جایزه انجمن هایکوی مدرن ژاپن و استاد دانشگاه میجی، رئیس و یکی از سه بنیانگذار انجمن جهانی هایکو گفته است: هایکوهای علی شالکوهی هماهنگی شگفت‌انگیزی بین انسان و طبیعت را به ما نشان می‌دهند که کشورهای تقریبا ثروتمند آن را از دست داده‌اند.
چه آثاری از شما تا کنون منتشر شده است؟
-مجموعه‌ای از هایکوهایم در سال ۱۴۰۰ با همکاری نشر «سیب سرخ» منتشر شده است. از سال ۱۳۹۲ با نشریات داخلی بسیاری همکاری داشته‌ام، نظیر همشهری داستان- ویژه‌ی هایکو در چهار شماره در چهار فصل سال-، همشهری جوان، انشا و نویسندگی و فصلنامه‌ی شب چله.
همچنین هایکوهایی از من در کتاب (امید بی‌زوال ما/سیمین بهبهانی، سید علی صالحی و شاعران معاصر) به کوشش سید علی صالحی و در کتاب (مختارات من‌الهایکو الفارسی) گزیده‌ای از هایکوهای فارسی با دو زبان فارسی و عربی در سوریه با همت توفیق‌النصار منتشر شده است. در خارج از کشور هم با مجلات هایکو اینترنشنال و گین‌یو در ژاپن و درخت شعر جهان در امارات کار کرده‌ام. از سال ۲۰۲۰ نیز عضو انجمن جهانی هایکو هستم و در پنج شماره‌ی اخیر نشریه‌ی «هایکوی جهان»، پانزده هایکو از من منتشر شده است.
و اما چه خوب است، در پایان این گپ‌وگفت با چند هایکو از شما، همسفر شویم.
*از کدام روزن
به اتاق من آمدی
قاصدک؟
*چیدنِ تمشک
یکباره به خود آمدم
میان دره
*کسی در می‌زند
شب‌تابی روی دمپایی
پا برهنه می‌روم
*زیر توسکا
همانجا که بوسیده شد
نخستین بار
*غروب بندر
از خروس فلزی بادنما
بوی زنگار
*شب خزانی
بهم زدن خاکسترِ گرم
با آخرین چوب
*بی سحرخیزی
از دست می‌رفت
آواز بلبل
*دهکده‌‌ای متروک
بیتوته‌گاهِ ما و ماه
عجالتا امشب
