پاینده لنگرودی، چهره‌ی جاودان فرهنگ عامه‌ی گیلان

فرهنگ  و ادبیات را هرگز نمی‌توان از اوضاع اجتماع جدا فرض نمود. افکار، عقاید و رویکردهای اهالی فرهنگ در هر عصر، تابع احوال اجتماعی آن زمانه است، شاید بتوان به یقین گفت، خط سیر ادبیات، فرهنگ و هنر به تناسب تحولات ساختارهاي اجتماعی و فرهنگی در فرآیند زمان شکل می‌گیرد. فرهنگ و ادبیات هر جامعه، برگی از هویت و شناسنامه‌ی مردمان آن است که بر ذهن و زبان آن‌ها تاثیر می‌گذارد. یکی از این افراد تاثیرگذار در حوزه‌ی فرهنگ و ادبیات بومی «محمود پاينده لنگرودي»، مردم‌شناس، شاعر، فرهنگنامه‌نويس و خوشنويس گیلانی است.

محمود پاينده لنگرودي در 12 آبان سال 1310 خورشيدي در شهر لنگرود به دنيا آمد. پدرش محمد نباتچي از بازاريان لنگرود بود. وی  تحصیلات ابتدایی را در سال ۱۳۱۷ خورشیدی در شهر لنگرود آغاز نمود. اما بیماری طولانی‌مدت او موجب شد تا در دوازده سالگی مدرسه را رها کرده و پس از وقفه‌ای دو ساله دوباره به مدرسه بازگردد.

ورود پاینده به عرصه‌ی ادبیات، با اتفاقات سیاسی و اجتماعی روز مقارن بود. او با مبارزان سیاسی دهه‌ی ۱۳۲۰ خورشیدی همگام بود. محمود پاینده در همان سال‌های پرآشوب، با روزنامه‌ی چلنگر محمدعلی افراشته  (۱۲۸۷ـ ۱۳۳۸ش)  آشنا شد، شاعری را آغاز نمود و زیر نظر و به شیوه‌ی افراشته، این حوزه را آموخت. او پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی به دلیل فشارهای اجتماعی و سیاسی، زادگاهش را ترك گفت و به تهران كوچ كرد.

پاینده در سال‌هاي 1333 خورشیدی  با اهل قلم تهران آشنا شد و به محافل ادبی راه یافت.  در این راستا با مجله‌ی «اميد ايران» یکی از مهم‌ترین نشریات اهالی فرهنگ و ادبیات آشنا شده و به همكاري پرداخت. در دی‌ماه ۱۳۳۳ خورشیدی، کتاب کوچکی به نام «نغمه های زندگی» منتشر شد که شامل اشعار چاپ شده‌ی شاعران در مجله‌ی امید بود. پنج شعر نیز از پاینده در این مجموعه انتشار یافت. پاینده با انتشار اشعارش  در نشریات روز آن زمان، به عنوان یک شاعر بااستعداد شناخته شده و جایگاهی میان اهالی ادبیات یافت.

هر هفته، دو صفحه از روزنامه به اشعار سیاسی پاینده اختصاص داشت. طولی نکشید که پاینده در مرکز توجهات قرار گرفت. در آن سال‌های سياه جنگ، منظومه‌های سياسی پاينده در مجله‌ی اميد ايران، خوانند‌گان بسياری یافت. درسال ۱۳۴۴خورشیدی، مقامات امنیتی ادامه‌ی انتشار مجله را مشروط به حذف دو صفحه‌ی اخبار منظوم اجتماعی آن کردند. پاینده در پاسخ به دلجویی مدیر مجله گفته بود: «قیامت هرچه دیر آید، بیاید.»

در سال 1334خورشیدی، نخستين مجموعه اشعار پاینده به نام «گل عصيان» با درون‌مایه‌ی اجتماعی با مقدمه‌ی پرويز جهانگير منتشر شد. دو سال بعد نیز ترانه‌هاي گيلكي (مجموعه‌اي شامل 44 دوبيتي) از ناصر فرهاديان، شهدي لنگرودي و محمود پاينده در سال 1336خورشیدی انتشار یافت.

 پاینده به چندین هنر آراسته بود. او خوشنويسي را در انجمن خوشنويسان نزد استاداني چون: ابراهيم بوذري، حسين ميرخاني و عبدالله فرادي آموخت و از سال 1337 براي امرارمعاش به كارهاي مختلف از جمله: حسابداري، نقاشي، تابلونويسي و خوشنويسي پرداخت. او مدتي در سازمان تبليغاتي «آوازه» به كار طراحي اشتغال  داشت و در این کار بسیار موفق بود. او بعدها در موسسه‌ی كيهان استخدام شد  و تا زمان بازنشستگي در آن موسسه مشغول به‌كار بود.

محمود پاینده در سال 1338خورشیدی،  نخستين منظومه گيلكي خود را به‌ نام «يه شو بوشوم روخئونه» (شبي به رودخانه رفتم) را سرود و در سال 1358 آن را به چاپ رساند. شاعر در اين اشعار گیلکی،‌ دلتنگي و نوستالژي خود را بیان نموده و انديشه‌ی سياسي‌اش را بازتاب مي‌دهد. پاينده دومين منظومه‌ی گيلكي‌اش را به ‌نام «ليله كوه» در سال 1347خورشیدی سرود و آن را نیز در سال 1358 روانه‌ی بازار کتاب نمود. بن‌مايه‌ی اشعار منظومه‌ی «لیلا‌کوه» نیز بر باورها و اعتقادات مردم لنگرود استوار بود.

 پاينده بعدها به ميدان پژوهش، به ويژه فرهنگ عامه گام نهاد و با همه توان، سال‌ها به گردآوری فرهنگ عامه گيلان پرداخت. او يكي از چهره‌هاي سخت‌كوش در عرصه‌ی فرهنگ عامه بود، كوشش‌هاي او در جهت گردآوري فولكور زادگاهش از او چهره‌اي جاودانه ساخت.

او پس از سرخوردگی سیاسی، به تاریخ و فرهنگ زادبومش، رجوع کرد و با تلاشی بی‌وقفه برای شناخت و ثبت فرهنگ و باورداشت‌های مردمان گیل و دیلم عزمش را جزم نمود و مثل‌ها و اصطلاحاتِ فراموش شده را از دل این خطه بیرون کشید تا مبادا با گذشت سال‌ها، برای همیشه فراموش شوند.  «مثل‌ها و اصطلاحات گیل و دیلم» از پاینده، شامل حدود ۱۳۰۰ مثل و اصطلاح گیلکی، کاربرد، واژه نامه و آوانوشت است که ماحصل هشت سال تلاش او پیرامون دو قوم گیل و دیلم را نشان می‌دهد. این فرهنگ  نخستین بار در ۱۳۵۲خورشیدی  از سوی بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسید و بعدها با افزوده‌های بسیار با عنوان «فرهنگ مثل‌ها و اصطلاحات گیل و دیلم» درسال ۱۳۷۴ خورشیدی توسط انتشارات سروش منتشر شد.

«آئین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم» پاینده نیز، اولین بار در سال ۱۳۵۵ خورشیدی از سوی بنیاد فرهنگ ایران و بعدها با افزوده‌هایی در سال ۱۳۷۷ خورشیدی توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شد.  «فرهنگ گیل و دیلم»، حاصل ۲۵ سال پژوهش و تحقیق محمود پاینده لنگرودی است که نخستین بار در ۱۳۶۶ خورشیدی توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. فرهنگ گیل و دیلم، نخستین فرهنگ فارسی به گیلکی است که تنظیم آن از 1335خورشیدی آغاز شد. این کتاب در ششمین دوره‌ی کتاب سال، عنوان بهترین کتاب برگزیده را از آن خود نمود

اشعار پاینده مملو از صبغه‌های پررنگ اجتماعی است. تیمور گورگین در رابطه با اشعار پاینده نوشته است: «پاینده از شاعران خوش قریحه‌ی گیلکی و فارسی بود. شعر کهن و نو را خوب می‌شناخت و در بیشتر زمینه‌های شعر کهن مانند قصیده، غزل، رباعی و دوبیتی اشعاری سرود، اما شیوه‌ی شعر نیمایی را بیشتر می‌پسندید. اشعار فارسی پاینده که عموما مضمون اجتماعی دارد، در عین زیبایی، عامه‌پسند و عاری از تعقیدات لفظی است. اشعار گیلکی او، شیوا، سلیس و آکنده از مضامین دلنشین مردم‌پسند است.»

از پاینده بیش از 17 کتاب و ده‌ها مقاله‌‌ی پژوهشی در نشریاتی چون: سالنامه‌ی اميد ايران، ماهنامه‌ی كاوه، يادگارنامه‌ی فخرايي، چيستا، گيلان نامه، صداي شاليزار، گيله‌وا، يادنامه‌‎ی استاد شهدي، كتاب گيلان و مانند آن به چاپ رسيده است. غیر از کتاب‌های پیش گفته از پاینده، می‌توان به آثاری چون: گردآوری و برگردان اشعار افراشته، پل‌خشتی لنگرود(خَشته پل)، قيام غريب شاه گيلاني مشهور به عادلشاه، يادي از دكتر حشمت جنگلي، خونينه‌هاي تاريخ دارالمرز (گيلان و مازندران)، گيلوا (مجموعه اشعار فارسي) و مانند آن اشاره نمود.

 محمود پاینده لنگرودی در شامگاه 27 آبان 1377 خورشیدی در سن 67 سالگي در تهران، جهان را بدرود گفت و در زادگاهش لنگرود به خاك سپرده شد.