سمانه نگاه، نیما فرید مجتهدی/ منطقه کوهستانی دیلمان همچون هر منطقه جغرافیایی دیگر در فلات ایران از شرایط تغییر آب و هوا متاثر شده است. گرمایش جهانی به شکل مشخصی فلات ایران را متاثر کرده است. بهطورِ میانگین ایران ۲ درجه سلسیوس گرمتر شده است.
در سال اخیر (۱۴۰۴) تابستان دیلمان به حدی گرم بود که نسبت به بلندمدت عدد ۵ درجه سلسیوس گرمایش را نشان میداد. باتوجه به بارش ۳۹۳ میلیمتری دیلمان، کاهش احتمالی بارش در منطقه میتواند نقش مؤثری در شرایط اکولوژیک منطقه بگذارد. هرچند میزان کاهش بارش در این منطقه خیلی قابلتوجه نبوده است اما ناهنجاریهای بارشی در منطقه مشخص است.
افزایش مشخص فراوانی دورههای خشکی، خشکسالیها فراوانتر، شدت و مدت بیشتر آن اینروزها شرایط آبوهوایی دیلمان را شکل میدهد. تغییر رفتار فصلها و دگرگونی در آنها به همچنین. روزهای برفی منطقه کاهش مشخصی را نشان میدهند، علاوه بر این عمق و مساحت برف در منطقه به شدت کاهش یافته است.
شاهد افزایش روزهای گرم در منطقه و موجهای گرمایی با فراوانی، شدت و مدت بیشتر در منطقه هستیم. کاهش روزهای یخبندان و شکستن رکوردهای گرمایی ازدیگر مواردی است که میتوان از مبحث تغییر اقلیم در منطقه دیلمان به آن اشاره کرد. اثرگذاری تغییر اقلیم را در منطقه دیلمان میتوان حول چند مسئله مورد بحث قرار داد؛ کشاورزی، دامداری و گردشگری.
گردشگری
در حوزه گردشگری در منطقه دیلمان مهمترین بحث کاهش بارش برف و منابع آب زیرزمینی بهعنوان منبعی برای تامین آب است. با توجه به افزایش ساخت خانههای دوم (ویلا) در منطقه تامین آب این منازل همین امروز نیز در تابستان چالشی اساسی محسوب میشود.
در تابستان چند سال اخیر، تعداد خانههای دومی که برای اقامت آخر هفته خود مجبور به خرید تانکرهای آب با قیمتهای گزاف بودهاند، چشمگیر بود. از دلایل کمبود آب در منطقه دیلمان میتوان آهکی بودن ارتفاعات مشرف به منطقه و هیدرلوژی ویژه این مناطق، نبود ارتفاعات قابلتوجه برفگیر در منطقه، واگرا بودن سامانههای رودخانهای منطقه و خروج آب به بیرون از آن، خشک بودن منطقه بهدلیل محصور بودن آن و همچنین قرار گرفتن بخش بزرگی از منطقه در دامنه جنوبی خارج از تاثیر مستقیم رطوبت کاسپین. نبود منابع آب قوی از گذشته هم در منطقه چالش بوده است.
حال همین چالش با افزوده شدن حجم قابلتوجهی مسافر بهویژه در فصول گردشگری در منطقه کم جمعیت دیلمان مصارف آن را افزایش داده است درحالیکه شرایط جغرافیایی منطقه در تامین آب همان جمعیت معدود هم مشکل داشت.
کشاورزی
کشاورزی در منطقه دیلمان حول دو محور دور میزند کشت دیم گندم، جو و عدس، که کشتی دیم محسوب میشود و به شدت متاثر از شرایط آبوهوایی است و باغداری که بیشتر حول فندق و گردو و برخی از میوهها که با کمک محدود رودخانههای منطقه و عمدتا چشمه است. در هر دو مورد، تغییر اقلیم مشکلاتی به وجود آورده است.
نامنظم شدن بارش، بهویژه در فصل گرم، کاهش مشخص آن در همین فصل، موج ایجاد شرایط تنش آبی در چندین سال اخیر در منطقه و کاهش محصول شده است. در زمینه محصولات باغی، مشکل از لحاظ بارشی به موضوع برف و کاهش آبدهی چشمهها و اندک رودخانههای منطقه برمیگردد. کاهش مشخص برف و منابع برقی در منطقه اثر مشخص خود را در خشک شدن چشمهها و کاهش آبدهی آنها گذاشته است.
خشکیدگی چشمهها به خصوص در مناطق کوهستانیتر دیلمان حتی شرایط را برای تامین آب شرب هم سخت کرده است. با توجه به روند پیشِرو، این چالشها، برای منطقه دیلمان عمیقتر خواهد شد. مشکل اصلی در این میان، گسترش بی حد و حصر باغها به لطف کمکهای دولتی و لولههای پلی اتیلن بوده است.
چالش در فندق و گردو به عنوانِ محصولات کوهستانی دیلمان، در چندوجه مشهود است. حداقل در یک دهه اخیر ناهنجاریهای دمایی سبب خسارت فراوانی به میزان محصول باغهای فندق و بهویژه گردو شده است. دلیل اصلی این اتفاق هم نه الزاما سرماهای دیررس نامعمول، بلکه وقوع یخبندان و سرماهای دیررس تا میانه اردیبهشت است که امری طبیعی در آبوهوای مناطق کوهستانی منطقه بوده است. مشکل از آنجا شکل گرفته است که در یک دهه اخیر، شاید رخداد زمستانهای گرم در بهویژه در ماه پایانی آن یعنی اسفند هستیم.
گرمایش بیسابقه معمولا از میانه بهمن شروع شده و عملا اسفند را به فروردین تبدیل کرده است. همین مساله سبب زود بیدارشدن درختان گردو (گلدهی) و فندق (بیشتر خود محصول) شده است.
خشکسالیهای مداوم، دیرپا و باشدت بالا عملا تاثیر زیادی بر گونههای مرتعی خواهد داشت. علاوهبر اینکه افزایش دما سبب تغییر رفتارهای فیزیولوژیکی زنبورها خواهد شد. شرایط آبوهوایی را بر عملکرد کندوهای زنبور عسل، عملکرد تخمگذاری ملکه و فعالیتهای پرورش نوزاد زنبورها و همچنین نحوه جمعآوری شهد گیاهان تاثیر میگذارد. علاوه بر تاثیر مستقیمی که شرایط جوی بر زنبور عسل دارد، مسائلی چون گرمایش جهانی، خشکسالی و حتی دورههای خشک مستمر و شدید، فرایند تولید عسل را دچار چالشهای اساسی میکند.
امروزه، بهویژه کوچ دادن زنبور بهسمت ارتفاعات برای رفع مشکل گرمایش هوا و رسیدن به دماهای مطلوب کاملا در حال وقوع است و این مساله را میتوان در میان جوامع زنبوردار دید. خشکیهای مداوم بهویژه در یک دهه اخیر در مراتع کوهستانی بهویژه در فصل بهار، شُک و خسارت بزرگی برای زنبورداران بوده است.
ناهنجاری بیشتر شرایط جوی از دیگر جنبههای تغییر آبوهوا است. فراوانی وقوع توفانها و افزایش سرعت آنها، یکی از این برآیندها است. نتایج مطالعات اخیر این نگرانی را ایجاد کرده که زنبورها و سایر گردهافشانهای بالدار در اثر وزش بادهای شدیدتر و بیشتر ناشی از گرمایش جهانی با تهدید جدی مواجه میشوند. بدون وجود باد، بنابراین طی یک روز، توانایی زنبور عسل برای تامین مواد غذایی کلنیاش به میزان قابلتوجهی کاهش مییابد.
دامداری
در سالهای اخیر، کاهش مشخص بارش برف، کافی نبود عمق برفِ باریده شده و کاهشِ وسعت پوشش برف، همگی منجر به تنکی پوشش گیاهی در فصل چرای دام و امکان دوام فرایند چرا تا اواخر فصل شده است.
کم بارشی زمستانی که منجر به کاهش رطوبت خاک، کاهش آبدهی چشمهها و همچنین رودخانههای کوهستانی واقع در مراتع شده، نهتنها از لحاظ کمی باعث کاهش تولید علوفه شده است، بلکه شرایط را برای رشد و نمو گیاهان مثمر و خوش خوراک کاهش داده است. افزایش و هجوم گونههای مهاجم گیاهی با ارزشهای خوراکی پایین برای دام از معضلاتی است که ناشی از تغییر ترکیب گونهها به جهت تنشهای گرمایی و تغییر شرایط جوی است.
باتوجه به روند فعلی گرمایش جهانی و اثرات نامطلوب آن بر حوزههای گردشگری، دامداری و کشاورزی که بهطور مستقیم معیشت جامعه محلی را هدف قرارداده است، شاید بهنظر میرسد احداث صنایعی مانند کارخانه سیمان دیلمان و اشتغال بومیان منطقه، بهعنوان منبع درآمد پایدارتر نسبت به سه حوزه قبلی، برای جوامع محلی جذاب بوده و مورد استقبال واقع شود. اما متأسفانه اثرات سوءِ ساخت و بهرهبرداری از این کارخانه، روی جنبههای مختلف زندگی بومیان و حتی گردشگران، نشان میدهد بهرهبرداری از این کارخانه نهتنها به اندازه برآوردهای اولیه، تاثیر مثبت در منطقه نداشته؛ بلکه بهطور معکوس عمل کرده و موجبات نارضایتی جامعه محلی و سایر افراد را به دنبال داشته است.
گردوخاک و آلایندههای ناشی از فعالیت این کارخانه اثرات مخرب زیادی روی زیستبوم منطقه داشته است. باتوجه به شکنندگی و عدم تابآوری شرایط محیطزیستی منطقه، بهنظر میرسد بهتدریج ته نشست و انباشت ذرات معلق و آلایندههای ناشی از این کارخانه، تاثیرات نامطلوبی روی کیفیت گیاهان، درختان، بوتهها، چمنزارهای مورد استفاده برای چرای دام بگذارد.
همچنین علاوه بر کاهش کیفیت هوای منطقه و نارضایتی جوامع محلی و ساکنان دائمی، موجب کاهش کیفیت منظر و ناخرسندی روزافزون بخش اعظمی از جامعه گردشگری است. درکنار همه این عوامل، تخریب گسترده جاده مواصلاتی سیاهکل به دیلمان به سبب ترددهای مداوم ماشینهای سنگین حمل دیلمان، دسترسی مسافران و گرشگران با زحمت و مشقت فراوان و تحمیل هزینههای مادی بیشتری همراه است.
بنابراین اثرات نامطلوب تغییر اقلیم روی جنبههای سنتی کسب درآمد بومیان، اگرچه در ابتدا به ظاهر اشتیاق زیادی بین ساکنان محلی برای احداث این کارخانه، به منظور دستیابی به منابع درآمدی پایدار ایجاد کرد، اما عوارض محیطی و محیطزیستی بهرهبرداری از آن منجر به آسیب به محیطزیست، افت کیفیت آب و هوای منطقه و به دنبال آن کاهش منابع درآمدی بومیان از محل کشاورزی، دامداری و گردشگری خواهد شد.
چرخه معیوبی که همچنان در سالهای آتی مداومت خواهد داشت. باید بدانیم و بپذیریم تابآوری آب و هوایی و محیطزیستی منطقه از بهرهبرداری صنایع سیمان در منطقه دیلمان رو به افول است و بازندگان واقعی این میدان، نه فقط جوامع محلی، بلکه همه ذینفعان در پایین دست این منطقه کوهستانی به سبب کاهش کیفیت کالا و خدمات تولیدی در منطقه باستانی دیلمان هستند.