گذری بر زندگی پدر زیست‌شناسی نوین ایران
به بهانه‌ی 8 شهریور، سالروز درگذشت دکتر محمود بهزاد؛
«دکتر محمود بهزاد»پدر علم زیست‌شناسی نوین، یکی از پیشتازان جنبش علمی ایران معاصر است. او بر این باور بود که عمومی کردن علم، یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشرفت کشورهای عقب‌مانده است و تا زمانی که علم و آگاهی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی فراتر نرود و به درون زندگی روزمره‌ی مردم وارد نشود، نمی‌توان به رشد و ترفی کشور به مفهوم مدرن آن، امیدوار بود.
«محمود بهزاد» در ۲۲ اسفند۱۲۹۲ خورشیدی، چند ماه پس از جنبش میرزاکوچک‌خان جنگلی در کوی «درویش مخلص» رشت (بین محلات نقره‌دشت و چمارسرا) متولد شد. پدرش زرگر و از مبارزان جنبش جنگل و مادرش معلم قرآن زنان شهر بود.
بهزاد پیرامون خانواده‌ی خود گفته بود: «پدرم جواهرساز بود و خیلی آدم روشن و ضدخرافه‌ای بود. همه‌ی ما و حتی فرزندان قوم و خویش‌هایمان را هم، با زور به مدرسه فرستاد. روزنامه‌خوان بود و مجلات و روزنامه‌های بادکوبه هم برایش می‌آمد و در جریان مسایل دنیا بود. یادم است، موقع نوشتن اولین کتاب‌هایم به تهران می‌آمد و هرچه را که لازم بود، برایم تهیه می‌کرد، گاهی هم با چه زحمتی. عمویم جواهر می‌ساخت و پدرم سرپرستی می‌کرد. هر دو عضو نهضت جنگل بودند. یادم هست که همیشه با تفنگ به مغازه می‌رفت. وقتی بچه بودم، خیلی از جنگلی‌ها از جمله دکتر حشمت را دیده‌ام».
محمود بهزاد در زمره‌ی نخستین افرادی بود که در گیلان دیپلم گرفت و در سال ۱۳۱۱ خورشیدی وارد دانشسرای عالی و در سال ۱۳۱۴ خورشیدی با رتبه‌ی اول در رشته‌ی علوم طبیعی و تربیتی فارغ‌التحصیل شد.
محمود بهزاد در زمره‌ی نخستین افرادی بود که در گیلان دیپلم گرفت و در سال ۱۳۱۱ خورشیدی وارد دانشسرای عالی و در سال ۱۳۱۴ خورشیدی با رتبه‌ی اول در رشته‌ی علوم طبیعی و تربیتی فارغ‌التحصیل شد.
وی پس از اتمام دوره‌ی سربازی، پنج سال در کرمانشاه و یک سال در سمنان به تدریس پرداخت. او در سمنان همزمان با تدریس، آن منطقه را نیز در راستای دوره‌های زمین‌شناسی مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.
بهزاد در سال ۱۳۲۱خورشیدی، برای تدریس در دبیرستان شاهپور (شهید بهشتی فعلی) به رشت بازگشت. او به زبان فرانسوی تسلط کامل داشت. یک سال بعد، کتاب «داروین چه می‌گوید؟» را در ۱۳۲۲ خورشیدی تالیف و کتاب «راز وراثت» اثر ژان روستان را در ۱۳۲۳ خورشیدی به فارسی ترجمه کرد.
اولین کتاب بهزاد، شرحی بود بر مجموعه نظریات تکاملی داروین که با عنوان «داروین چه می‌گوید؟» که توسط انتشارات طاعتی رشت منتشر شد. این کتاب به‌سرعت مورد توجه قرار گرفت و در بازنگری‌های بعدی شرح و بسط یافت و خلاصه‌هایی از دو کتاب «اصل انواع» و «نسب انسان» داروین نیز به آن اضافه شد و از چاپ هفتم «داروینیسم و تکامل» نام گرفت. در مجموع طی ۱۰ چاپ حدود ۴۰ هزار نسخه از این کتاب منتشر شد که در تاریخ انتشار کتاب‌های علمی غیردرسی در ایران کم‌نظیر است.
اولین کتاب بهزاد، شرحی بود بر مجموعه نظریات تکاملی داروین که با عنوان «داروین چه می‌گوید؟» که توسط انتشارات طاعتی رشت منتشر شد. این کتاب به‌سرعت مورد توجه قرار گرفت و در بازنگری‌های بعدی شرح و بسط یافت و خلاصه‌هایی از دو کتاب «اصل انواع» و «نسب انسان» داروین نیز به آن اضافه شد و از چاپ هفتم «داروینیسم و تکامل» نام گرفت.
محمود بهزاد در خاطرات خود به تاثیر آموزش دکتر عبدالعلی طاعتی در نوع نگارش این کتاب اشاره کرده و گفته بود: «ساده‌نویسی را او- دکتر عبدالعلی طاعتی- به من آموخت. هم نویسنده‌ی خوبی بود و هم شاعر خوبی. کتاب «داروین چه می‌گوید؟» را که نوشتم و آماده‌ی چاپ شد به او دادم که نگاهی کند. بعد از خواندن پاراگراف اول، نگاهی به من کرد و دوباره خواند و بار دیگر نگاهی به من کرد و گفت، چه می‌خواهی بگویی؟ به او گفتم. گفت، همین را بنویس. نوشتم. بعد گفت، حالا همین را لفظ قلم بنویس و نوشتم. گفت، حالا مقایسه کن. دیدم تفاوت وحشتناکی دارد، خجالت کشیدم و درس بزرگ زندگی‌ام را یاد گرفتم. او گفت: هروقت می‌خواهی بنویسی، فکر کن شخصی جلوی تو هست، داری با او حرف می‌زنی. در واقع این درس، هم کمک بزرگی به من کرد و هم من به کمک آن، خیلی‌ها را نویسنده کردم. معمولا آن‌چه نوشته‌ها را غیرقابل فهم می‌کند، اظهار فضل نویسنده است.»
بهزاد در سال ۱۳۲۴ خورشیدی، به تهران رفت و همزمان با تدریس در دبیرستان البرز، در دانشکده‌ی داروسازی ثبت نام کرد و در ۱۳۲۸ خورشیدی توانست مدرک دکتری داروسازی دریافت کند.
او در دبیرستان البرز پس از یک سال تدریس، به معاونت دکتر مجتهدی منصوب شد، پنج سال در این پست خدمت کرد. بهزاد از ۱۳۳۹خورشیدی به مدت ۱۵ سال در دبیرستان رازی، علوم طبیعی را به زبان فرانسوی تدریس کرد. در همین سال با ترجمه‌ی کتاب «سرگذشت زمین» تالیف جورج گاموف برنده‌ی جایزه‌ی سلطنتی شد.
دکتر بهزاد معتقد بود؛ کتب درسى علوم در مقاطع مختلف، نواقص جدى و کاستى‌هاى فراوان دارد و شیوه‌ی بیان و نحوه‌ی ارائه مطالب آن، از هماهنگى لازم با سن و سال دانش‌آموزان برخوردار نیست: «همان مطالبى که در چند مقطع بالاتر هم وجود دارد، با همان نحوه‌ی بیان و شیوه‌ی انتقال موضوعات، در مقاطع پایین‌تر نیز تدریس مى‌شود، به همین دلیل است که دانش‌آموزان مقاطع مختلف، آن ارتباط درست و درونى را با مطالب کتب علوم درسى برقرار نمى‌کنند.»
بهزاد بر تدوین کتاب‌های درسی آموزش و پرورش کشور، بسیار اثرگذار بود. در سال ۱۳۲۴خورشیدی پس از یکی دو بار واگذار شدن انتشار کتاب‌های دبیرستانی بین بخش‌های خصوصی و دولتی، قرار شد تهیه‌ی این کتاب‌ها دگرباره به بخش خصوصی واگذار شود. دکتر بهزاد همراه با دکتر على زرگرى گیاه‌شناس معروف و دکتر صادق مبین، دوره‌ی علوم طبیعى دبیرستان‌ها را تألیف کرد.
بهزاد برتدوین کتاب‌های‌درسی آموزش و پرورش کشور، بسیار اثرگذار بود.درسال ۱۳۲۴خورشیدی پس از یکی دو بار واگذار شدن انتشار کتاب‌های دبیرستانی بین بخش‌های خصوصی و دولتی، قرار شد تهیه‌ی این کتاب‌ها دگرباره به بخش خصوصی واگذار شود. دکتر بهزاد همراه با دکتر على زرگرى، گیاه‌شناس معروف و دکتر صادق مبین، کتاب‌های دوره‌ی علوم طبیعى دبیرستان‌ها را تألیف کرد.
آن‌ها از سال ۱۳۲۴ تا سال ۱۳۴۰ خورشیدی، یازده جلد کتاب پایه‌ی اول تا ششم دبیرستان را تهیه و تالیف کردند. این مجموعه که تا سال ۱۳۵۲خورشیدی در تمام مدارس کشور تدریس می‌شد، عبارت بود از: بهداشت، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، تشریح و فیزیولوژی جانوری و زمین‌شناسی.
اما خصوصی‌سازی تولید کتاب‌های درسی که به شکوفایی رسیده بود، با به میدان آمدن گروه‌هایی سودجو در مدت کمتر از ۲۰ سال نابود شده و دولت ناگزیر شد دوباره تولید این کتاب‌ها را انحصاری کند. در سال ۱۳۴۱خورشیدی، محمود بهزاد از سوی پرویز خانلری، وزیر وقت آموزش و پرورش، مامور تاسیس «سازمان کتاب‌های درسی» شد و تا سال ۱۳۴۵ خورشیدی که به‌علت اختلاف با وزیر بعدی استعفا داد، ریاست این سازمان را به‌عهده داشت. در آن دوره با تلاش‌های او تمام کتاب‌های درسی ایران، از دوره‌ی ابتدایی تا پایان دوره‌ی متوسطه تدوین و تالیف شد و با رسم‌الخط واحدی به چاپ رسید.
بهزاد در سال ۱۳۴۸ خورشیدی «روانشناسی فیزیولوژیک» را به فارسی ترجمه کرد. این ترجمه‌ی ارزشمند موجب شد که برای تدریس روانشناسی فیزیولوژیک به دانشگاه تهران دعوت شود. او از آغاز دهه‌ی ۵۰ خورشیدی تا انقلاب با سمت ویراستار ارشد در موسسه‌ی انتشاراتی فرانکلین به کار تالیف، ترجمه و ویرایش مشغول بود. او در این دوران، ۵۵ عنوان از کتاب‌هایش را تالیف و ترجمه کرد.
وی پرکارترین نویسنده و مترجم کتاب‌های علمی در ایران است. تعداد آثار او در زمینه‌های پزشکی، داروسازی و زیست‌شناسی به ۹۸ جلد کتاب می‌رسد که ۶۳ کتاب از شخص وی و ۳۵ کتاب دیگر مشترک با همکارانش تالیف و ترجمه کرده است. او همچنین بیش از ۹۰ عنوان کتاب را ویرایش و ۲۰۰ مقاله را ترجمه یا تالیف کرده است.
بهزاد در سال ۱۳۶۰خورشیدی به زادگاهش رشت بازگشت و همکاری‌اش را با انجمن داروسازان گیلان آغاز کرد. او مسوولیت فنی داروخانه‌ی «شرق» را پذیرفت و تا پایان عمر در این شهر ماندگار شد. از دیگر خدمات او به جامعه‌ی پزشکی این استان می‌توان به راه‌اندازی جلسات علمی ماهانه در انجمن داروسازان، عضویت در هیات تحریریه و ویراستاری مجله‌ی «حکمت گیل» انجمن داروسازان گیلان اشاره کرد.
وی پرکارترین نویسنده و مترجم کتاب‌های علمی در ایران است. تعداد آثار او در زمینه‌های پزشکی، داروسازی و زیست‌شناسی به ۹۸ جلد کتاب می‌رسد که ۶۳ کتاب از شخص وی و ۳۵ کتاب دیگر مشترک با همکارانش تالیف و ترجمه کرده است. او همچنین بیش از ۹۰ عنوان کتاب را ویرایش و ۲۰۰ مقاله را ترجمه یا تالیف کرده است.
از آثار این نویسنده و مترجم می‌توان به ابعاد انسانی نوع آدمی، بدن من، بیوتکنولوژی، بیولوژی برای همه و تئوری تکامل و روانشناسی اشاره کرد. بهزاد همچنین کتاب بسیاری را ترجمه کرده که از آن جمله می توان به ۸ گناه بزرگ انسان متمدن، آدمی حافظه، ماشین، آقای تامپکینز در اندرون خود، آیا به راستی مردان برتر از زنان‌اند؟، اسرار بدن، اسرار مغز آدمی، ایمونولوژی در یک نگاه، بیوگرافی پیش از تولد، بیونیک، پاولف، پیدایش جهان و انسان، تکامل (سری طلایی)، تن آدمی، تنها یک زمین، جانورشناسی (سری طلایی)، جهان از چه ساخته شده است؟، جهان چگونه آغاز شد؟، جهان در سراشیبی سقوط، حیات در آسمان‌ها، حیات و انرژی، دانشنامه عمومی (جهان جانداران)، راز وراثت، رمز تکوین، مغز آدمی از دیدگاه روانشناسی و امثال آن اشاره کرد.
در سال ۱۳۷۹ فرهنگستان علوم پزشکی ایران از وی با اعطای لقب «پدر زیست‌شناسی نوین ایران» تجلیل کرد. در سال ۱۳۸۱ شورای اسلامی شهر رشت تندیس او را به همراه سه تن دیگر از مفاخر در قید حیات گیلانی در پارک سبزه‌میدان رشت نصب کرد.
او در سال ۱۳۶۲ خورشیدی به مناسبت هفتادمین سال تولدش، از سوی انجمن داروسازان گیلان مورد تجلیل قرار گرفت و در پنجم شهریور ۱۳۷۱خورشیدی نیز در مراسم زادروز حکیم زکریای رازی و «روز داروساز» از سوی انجمن داروسازان ایران به‌عنوان داروساز نمونه‌ی کشور معرفی شد.
در سال ۱۳۷۹ فرهنگستان علوم پزشکی ایران از وی با اعطای لقب «پدر زیست‌شناسی نوین ایران» تجلیل کرد. در سال ۱۳۸۱ شورای اسلامی شهر رشت تندیس او را به همراه سه تن دیگر از مفاخر در قید حیات گیلانی در پارک سبزه‌میدان رشت نصب کرد. آخرین تجلیل از بهزاد نیز مراسم بزرگی بود که به ابتکار «جامعه‌ی فارغ‌التحصیلان دبیرستان البرز» و «خانه‌ی فرهنگ گیلان» در تیرماه ۱۳۸۶ خورشیدی در مجتمع خاتم‌الانبیای رشت برگزار شد.
پروفسور محمود بهزاد، روز پنجشنبه هشتم شهریور ۱۳۸۶ در سن ۹۴ سالگی در پی بیماری سرطان معده در رشت درگذشت. یاد او در خاطرات جمعی مردمان این دیار زنده و روشن و آثار فعالیت‌‍‌های ارزشمندش استوار است.
نظرات بسته شده است.