اسکویی؛ مستندنگاری بصری و احضار امر غایب
به بهانه تجلیل از روز ملی ایران شناسی و ایرانگردی ؛
مهرداد اسکویی از میان نسل جوان علاقمند به تاریخ این مرز و بوم را می توان یکی از شیفتگان و خدمتگذاران اصیل این فرهنگ به شمار آورد که در شناسایی فرهنگ دیرپای گذشته تلاش بی همتایی از خود برجای گذاشته است. او در آثار مکتوب و مستندهای تصویری خود تلاش بی بدیلی بکار بسته تا جانمایه های فراموش شده این سرزمین را مصور و مکتوب کند. در آثار او یادمان های پرشکوه، عظمت های پرفروغ و ابنیه های فراموش شده همچون تاروپودی از تاریخ ایران زمین ترسیم شده و در حافظه مخاطب ایرانی نقش بسته است. مردی که در طول دهه ها عمر با عزت خود از جزییات گذشته ما به کلیاتی دست یافته که برخی از آن نقش ها و تصویرها برای بسیاری از ایرانیان تا پیش از آن هرگز وجودی ملموس نداشته است. او با جمع آوری قطعات تصویری از مکان های فراموش شده به روایت پل ریکور، همچون عالمی فرزانه به احضار امر غایب دست زده است.
مهرداد اسکویی: «کارت پستالی حقارت‌بار، با ته‌مایه‌ی قهوه‌ای رنگ از هموطنان بلوچ در کنار یک بیابان، تمام آن چیزی بود که از ایران، بین سیصد و شصت و پنج کارت پستال از دیگر کشورهای جهان … به چاپ رسیده بود. پس از مشاهده این تصویر، نخستین چیزی که به ذهنم خطور کرد این بود: آیا این تمام چیزی است که از ایران یکصدسال پیش در کارت‌پستال‌های تصویری به چاپ رسیده است؟ و آیا ایران این‌گونه باید به جهان معرفی شود؟»
اسناد جان و خمیر مایه تاریخ است و به پژوهش ها هویت و اصالت می بخشد. استناد به آن‌ها تردیدها را به یقین تبدیل می کند و اعتبار بیشتری به پژوهش‌های حوزه‌ی تاریخ می‌بخشد. اسناد برای پژوهش‌ها، چون مصالحی است که استفاده از آن‌ها، پی و بنای یک ساختمان را خشت به خشت و آجر به آجر بنیاد نهد.
یکی از این اسناد مهم، منابع تصویری یک رویداد و اتفاق است. عکس‌های تاریخی، نمودی از واقعیت‌های گذشته را نشان می‌دهند و به پیشینه‌ی تاریخی هویت می‌بخشند. اسناد تصویری نقش مهمی در نمایش رخدادهای سیاسی، اجتماعی و تاریخی داشته و مملو از اطلاعات مردم‌شناسی و هویتی هر کشور محسوب می‌شوند.
فن عکاسی در ایران به فاصله‌ی کمی از حضور این صنعت در اروپا شکل گرفت. نخستین عکس‌ها در اواخر دوران محمدشاه قاجار، از سوی ژول ریشار ثبت شده است. در زمان ناصرالدین شاه، عکاسی مورد توجه ویژه‌ی او قرار گرفت به طـوری که خود نیز حرفه‌ی عکاسی را آموخت و بـه عکاسی از دربار و حرمسرا پرداخت .
او سمت و لقب عکاس‌باشی را در دربار تاسیس و عکاسانی را مامور تهیه گزارش‌های تـصویری از ایالات و ولایت ایران کرد. جدا از آن تصاویری که سیاحان و جهانگردانی اروپایی از ایران ثبت کرده‌اند، نیز گویای جغرافیای ایران و هویت فرهنگی و تاریخی مردمان آن است.
در سال‌های اخیر دو کتاب تصویری از گیلان دوره‌ی قاجار و پس از آن منتشر شده که داده های تاریخی بسیار و ارزشمندی از این سرزمین ارائه کرده است. کتاب «گیلان به روایت کارت‌پستال‌های تاریخی» (به کوشش مهرداد اسکویی) و «گیلان عصر قاجار در عکس‌های دیمیتری ارماکوف» (به کوشش مهرداد اسکویی و هادی میرزانژاد موحد) دو کتابی است که در سال های دهه ۹۰ از سوی انتشارات فرهنگ ایلیا انتشار یافته است.
کتاب «گیلان به روایت کارت پستال‌های تاریخی» در سال ۱۳۹۳خورشیدی منتشر شد. عکس‌های این اثر مکتوب از آرشیوهای مختلفی چون: آلبوم‌های شخصی مردم و مجموعه‌داران ایرانی و خارجی جمع آوری شده است.
استفاده از کارت پستال از زمان قاجار آغاز شده و در زمان پهلوی اول رونق بسیار یافت. بسیاری از تصاویر خبری مهم جامعه‌ی ایران در سال‌های مشروطه و پس از آن بر روی کارت‌پستال‌ها چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گرفت.
امروزه در جهان نیز از سوی تاریخ‌نگاران، نگاهی دوباره به کارت‌پستال‌های تاریخی صورت گرفته و پژوهش‌های عمیقی پیرامون آن انجام شده، که نتیجه‌ی آن به‌صورت مکتوب برای معرفی ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی آن کشورها در کارت‌پستال‌های مربوط به‌خود، به‌چاپ رسیده است.
ساده بودن ساختار کارت‌پستال‌ها، پیام های کوتاهی که روی آن نوشته می‌شد و کارایی آن در هر مناسبت باعث شد که عامه‌ی مردم از آن استقبال کنند.
نخستین پیشنهاد چاپ کارت پستال‌های مصور در سال ۱۲۷۶ خورشیدی، از سوی وزیر مختار هلند در ایران و نماینده‌ی رسمی چاپخانه‌ی «آنسخدی» به مقامات ایرانی ارائه شد و در سال ۱۲۸۲ خورشیدی، اولین محموله‌ی کارت پستال‌های مصور چاپ شده برای ایران، وارد ایران شد. تولید و تهیه این کارت‌ها آنهم با تصاویر ایرانی، علاوه بر این‌که سبب آشنایی بسیاری از مردم با بناها، شهرها و شخصیت‌های ایرانی شد، گوشه‌ای از اقلیم، فرهنگ، پوشاک و سبک زندگی روزمره‌ی جامعه‌ی ایرانی را نیز از طریق آن به جهانیان شناساند.
اهمیت انتشار این کارت پستال ها شاید بیشتر بدین جهت است که خالق این کتب، برای جمع آوری آن بر در هر برزن و دیاری به دنبال آن رفته و گوشه به گوشه این جهان پهناور سرک کشیده تا از یادبودها و یادگارهای دیرینه این مرز و بوم توشه فرهنگی جمع آوری کند.
در این مجموعه، عکس‌های مستندی می‌بینیم که مکان‌های متنوعی از مناظر، دورنماها، بافت شهرها و روستاها را نشان می‌دهد. عکس قصبه‌ی منجیل، بندرانزلی و انبوه قایق‌ها و کرجی‌ها، بازار و خیابان و کوچه‌های رشت، بناهای سلطنتی و حکومتی، سازه‌های عمومی چون: مساجد، خانه‌های شخصی از این دسته‌اند
مهرداد اسکویی از فراز و نشیب های مکاشفه وار تاریخی این کارت‌پستال‌های می‌گوید: «کارت پستالی حقارت‌بار، با ته‌مایه‌ی قهوه‌ای رنگ از هموطنان بلوچ در کنار یک بیابان، تمام آن چیزی بود که از ایران، بین سیصد و شصت و پنج کارت پستال از دیگر کشورهای جهان در کتاب تاریخی و توصیفی در اروپا به چاپ رسیده بود. پس از دیدن این تصویر، نخستین چیزی که به ذهنم خطور کرد این بود: آیا این تمام چیزی است که از ایران یکصدسال پیش در کارت‌پستال‌های تصویری به چاپ رسیده است؟ و آیا ایران این‌گونه باید به جهان معرفی شود؟»
این پرسش‌‌ها موجب شد تا اسکویی شروع به جمع‌آوری هزاران کارت‌پستال درباره‌ی ایران از جای‌جای جهان کند. تصاویری از مناظر طبیعی گرفته تا چهره‌ی شاهان، زندگی مردم و جشن‌ها و مانند آن. تصاویری تاثیرگذار و متنوعی که بسیار متفاوت از تک کارت‌پستال آن کتاب بود.
اسکویی در رابطه با شکل‌گیری این کتاب گفته است: «در اولین گام، گیلان را برگزیدم که سرزمین مادری‌ام بود. پرسشی بزرگ در ذهنم شکل گرفت: چرا کارت‌های پستی از گیلان که یکی از مهم‌ترین دروازه‌های ورود مظاهر جدید تمدن به ایران و نیز یکی از مسیرهای مهم ارتباطی بین ایران و غرب بوده، نسبت به شهرهای بزرگ آن زمان چون: تهران، تبریز، شیراز، اصفهان و مشهد آن‌قدر کم است؟»
او برای اجرای این کار، به جست و جوی کارت‌پستال‌های مربوط به گیلان پرداخت. با تشکیل کارگروه پژوهشی از رشته‌های مختلف علمی و با همکاری محققان گیلانی، این کار شکل گرفت و متن‌های کوتاه تحقیقی پیرامون کارت‌های پستال فراهم شد.
کتاب «گیلان به روایت کارت پستال‌های تاریخی» سه دوره‌ی تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم را شامل شده و مضامینی چون: وقایع تاریخی، معماری، طبیعت، آیین‌ها و آداب، نحوه‌ی پوشش و مانند آن را در بر می‌گیرد. بیشتر تصاویر این کارت‌پستال‌ها از سوی «آنتوان‌خان سوریوگین» عکاس برجسته‌ی دوره‌ی قاجار عکاسی شده و بخش قابل‌توجهی از آن‌ها نیز در دوره‌ی سلطنت احمدشاه قاجار تهیه و ارسال شده‌اند. کارت پستال‌های این کتاب، از سوی ناشران مختلف داخلی و خارجی منتشر شده‌اند. از مهم‌ترین این ناشران، می‌توان به چاپخانه‌ی«انسخدی و پسران» در شهر هارلم هلند، «آقا سید عبدالرحیم کاشانی» مدیر تجارت‌خانه‌ی کاشانی، «سی‌جی رادار» در فرانسه، «آ. فیشر» در آلمان و مانند آن اشاره کرد.
از عناوین کارت‌پستال‌های کتاب «گیلان به روایت کارت‌پستال‌های تاریخی» می‌توان به: چاپارخانه در مسیر رشت به تهران، سفیدرود، مرداب انزلی، پل ملارفیع، پل‌عراق، پل منجیل، پل لوشان، گمرک غازیان، عمارت سرداری، عمارت شمس العماره، بازار ادواری، کارخانه ابریشم‌کشی، انجمن تجاری شهر رشت، گمرک پیر بازار، کرجی‌های پیر بازار، تجارت‌خانه‌های اتباع خارجی در انزلی و مانند آن اشاره کرد.
کتاب دیدنی دیگر با عنوان «گیلان عصر قاجار در عکس‌های دیمیتری ارماکوف» در بهار ۱۴۰۰ خورشیدی به سفارش حوزه هنری گیلان، از سوی انتشارات فرهنگ ایلیا منتشر شد.
عکس‌های بی‌نظیر این اثر توسط دیمیتری ایوانکوویچ ارماکوف (۱۸۴۶ – ۱۹۱۶) نقشه‌بردار نظامی و عکاس جهانگرد در اواخر قرن نوزدهم در سفر به ایران، ثبت شده است. این عکس‌ها با نظم و دقت و ثبت زمان، مکان و موضوع، چونان اسنادی ارزشمند، سال‌ها در موزه‌ی ملی گرجستان باقی مانده بود.
کتاب ارزشمند «گیلان عصر قاجار» با تلاش‌های مهرداد اسکویی و هادی میرزانژاد موحد و با همکاری پژوهشگران ایرانی و گرجی از عکس‌های مجموعه‌ی بزرگ «دیمتری ارماکوف» عکاس نامدار نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی در موزه‌ی ملی گرجستان، فراهم آمده و از میان عکس‌های مربوط به سرزمین ایران، این مجموعه‌ی بزرگ، با دقت و کوشش بسیار شناسایی و انتخاب شد.
برای شکل‌گیری این کتاب، مهرداد اسکویی و هادی میرزانژاد موحد، سه سفر به گرجستان و شهر تفلیس را پشت سر گذاشته اند. یکی از نخستین افرادی که در شروع کار با همراهی او، این مسیر به ثمر نشست، دکتر «نیکولوز ناخوتسریشویلی»، پژوهشگر ارشد انستیتوی شرق شناسی دانشگاه دولتی ایلیا بود که از محل نگهداری قطعی و یا احتمالی عکس‌های ارماکوف خبر داد و در میان انبوه آرشیو عکس‌های موزه‌ی ملی تفلیس وجود عکس‌های گیلان را به پژوهشگران این کتاب نوید داد تا گنجینه ارزشمندی، از تصاویر تاریخی منحصربه فرد از گیلان متولد شود.
شهرت جهانی و مهارت ارماکوف به حدی بود که ناصرالدین شاه او را به تهران دعوت کرده بود تا عکاس او باشد. ارماکوف که از سال ۱۸۸۰ م (۱۲۵۹ خورشیدی) چندین سفر به ایران داشته، یک استودیوی عکاسی در تهران راه اندازی کرده بود. یحیی ذکاء، اعلان عکاسخانه‌ی او را در خیابان ناصری تهران در کتاب خود آورده است.
از ارماکوف در مجموع ۸۵۰ عکس و ۵ آلبوم، شامل ۶۵۷ عکس از ایران در بایگانی موزه‌ی ملی گرجستان نگهداری می‌شود.
در یادداشت اسکویی در مقدمه‌ی این کتاب آمده است: «هر عکس یک زیرنویس به زبان روسی دارد که موضوع و شماره‌ای را نشان می‌دهد. این زیرنویس‌ها آشکار می‌کند که ارماکوف عمدتا به شمال ایران و ناحیه‌ی دریای کاسپین سفر کرده و مسیرهای مناطق شمالی به سمت تهران مانند جاده انزلی- تهران و بالعکس تهران به سوی مازندران و عوارض جغرافیایی این جاده‌ها، از سوژه‌های مورد توجه او بوده است. گویا این عکس‌ها ارزش نظامی بالایی داشته و روس‌ها از آن برای لشکرکشی به ایران در اوایل قرن بیستم استفاده کرده‌اند. به ویژه آن‌که ارماکوف به ارتش و دولت روسیه تزاری وابستگی داشت و در جنگ روسیه و عثمانی به سازمان مخفی تزار روس خدمت می‌کرد.»
محدوده‌ی جغرافیایی عکس‌های این مجموعه، از شهر بندری آستارا در گیلان تا نزدیکی شهر قزوین امتداد می‌یابد و عکاس با ابتکار و هنرنمایی خود عکس‌هایی از کشتی‌های بندر، تأسیسات راه، گمرک، صنایع همجوار، مناظر، دریا، سازه‌ها، حرفه‌ها، پیشه‌ها و مردمان مسیر را با جزییات تمام و شگفت‌انگیز ارائه می‌کند.
در این مجموعه، عکس‌های مستندی می‌بینیم که مکان‌های متنوعی از مناظر، دورنماها، بافت شهرها و روستاها را نشان می‌دهد. عکس قصبه‌ی منجیل، بندرانزلی و انبوه قایق‌ها و کرجی‌ها، بازار و خیابان و کوچه‌های رشت، بناهای سلطنتی و حکومتی، سازه‌های عمومی چون: مساجد، خانه‌های شخصی از این دسته‌اند. از نگاه دوربین او، جاده‌ها و عوارض طبیعی چون: گردنه‌ها، رودخانه‌ها، کاروانسراها و پل‌ها نیز دور نمانده‌اند.
ارماکوف را باید عکاس باستان‌شناس تمام‌عیار و عکاس جزییات نامید، چرا که در مسیر عکاسی از جزییات و مردم عادی صرفه نظر نکرده و عکس‌هایی گرفته که در واقع مستنداتی محسوب می‌شوند که حاوی اطلاعات باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و معماری آن سرزمین است. او یک ژورنالیست عکاس است که وقایع مهم تاریخی گیلان را ثبت کرده است.
در شرح همه عکس‌ها، موضوع عکس، تاریخ عکاسی، شماره و مکان عکاسی ثبت شده است. به تقریب می توان گفت که هدف آرماکوف از این کار، طبقه‌بندی و استفاده‌ی آیندگان در یک بانک اطلاعاتی است.
تصاویر کتاب گیلان عصر قاجار نشان می‌دهد که ارماکوف علاقه‌ا‌ی ویژه به جغرافیای طبیعی و مناظر گیلان داشته است. شمار زیادی از عکس‌ها، زندگی روزمره و مشاغل مختلف را نشان می‌دهد که با بررسی آن می‌توانیم بر دانسته‌هایمان درباره‌ی پوشش، سنت‌ها و حرفه‌های مردم گیلان در آن روزگار بیافزاییم.
مهرداد اسکویی در مقدمه‌ی این کتاب نوشته است: «ارماکوف از جاذبه‌های استریوسکوپ غافل نمانده و تعدادی از عکس‌هایش از جغرافیای شمال ایران را، به این شیوه تهیه کرده است. اگر خود را در جای بیننده‌ی قرن نوزدهم قرار دهیم که مهم‌ترین ابزار و رسانه‌ی بصری روزگارش منحصر به عکس بوده، می‌توانیم شادی بی‌بدیلی را که از ایجاد توهم حرکت و عمق این عکس‌ها ایجاد می‌شده، احساس کنیم.»
مراحل انجام این کتاب ارزشمند تا آماده‌ساری نهایی، کار دقیق و بزرگی بود. تلفیق عکس‌های دریافتی از آرشیو موزه‌ی ملی گرجستان با عکس‌های به دست آمده از منابع دیگر و عکس‌های موجود در آرشیو مهرداد اسکویی گام‌های نخستین بود.
میرزانژاد موحد در مقدمه‌ی این کتاب نوشته است:«روتوش و ترمیم عکس‌ها در سه نوبت و در مدت سه ماه انجام گرفت. ترجمه‌ی زیرنویس عکس‌ها از روسی به فارسی چون به شیوه‌ی روسی قدیم نگاشته شده و ضبط بسیاری از واژه‌ها و اسامی محلی نیز اشتباه بود، با سختی و با صرف وقت فراوان امکان‌پذیر شد.»
دسته‌بندی و طبقه‌بندی موضوعی عکس‌ها و تهیه‌ی سیر منطقی برای چیدمان تصاویر، تعیین قطع نهایی کتاب، نگارش مقدمه‌ها برای شرح محتوای کتاب و پژوهش‌های انجام شده، ترجمه‌ی انگلیسی شرح عکس‌ها و مقدمه‌های کتاب برای مخاطبان غیرفارسی زبان، تهیه‌ی نقشه‌ی مسیر حرکت ارماکوف از کرانه‌ی دریای کاسپین تا روستای یوزباشی قزوین و در نهایت نمایه‌سازی و ویرایش نهایی متن پیش از انتشار، از مجموعه مراحلی بود که صورت بندی این کتاب را شکل داد.
سخن آخر آن‌که، این کتاب یکی از این منابع مهم در بخش اسناد تصویری گیلان در دوره‌ی قاجار است. عکس‌های تاریخی این مجموعه به پیشینه‌ی تاریخی، فرهنگی و اجتماعی گیلان هویت بخشیده و هر کدام از این اسناد تصویری می‌توانند آغازگر یک پژوهش در حوزه‌های تاریخی گیلان باشند.