اینک برگ‌هایی از چراغ ِ معجزه معارف …
یادواره سالنامه‌های دبیرستان شاهپور (شهید دکتر بهشتی)
محمدولی خان سپهسالار (نصر السلطنه) حاکم گیلان در عصر مظفری وقتی نخستین بار در سال ۱۲۷۷ ه ـ ش، مدرسه‌ای را با نام “مظفریه شرافت” در یکی از منازل شهر رشت تاسیس کرد، روز امیدبخشی برای اهالی این شهر بود. این نهاد که بعدها به کمک و مدد مردم اهل فرهنگ، به ساختمان دو طبقه ای در محله ی سبزه میدان منتقل شد، سرآغاز تاسیس مدارس ملی ـ دولتی از جمله دبیرستان شاهپور بود.
در سال ۱۲۹۸ ه ـ ش این مدرسه به مدیریت مردی فاضل و مجرب ـ میرزا محمد خان شبانی ـ در محله ی سبزه میدان کار خود را آغاز کرد که تا سال ۱۳۰۶ ه ـ ش به مدرسه متوسطه نمره یک معروف بود و پس از فراز و نشیب‌های بسیار، همزمان با آغاز جنگ جهانی اول و قیام جنگل در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی با تشکیل کلاس چهارم متوسطه و انحلال کلاس های ابتدایی، نام این نهاد به مدرسه‌ی متوسطه «شاهپور» تبدیل شد. با توجه به کمبود فضای آموزشی و در پی تقاضای مکرّر مسوولان از مهرماه سال ۱۳۱۵ ه. ش تشکیلات کنونی دبیرستان شاهپور هیأت امنایی شد و بعدها خاستگاه بسیاری از دانشمندان و مردان بزرگ علم و ادب در کشور شد.
ساختمان بنای اصلی دبیرستان که در سال ۱۳۱۵ ه. ش در باغ ناصریه رشت مورد بهره برداری قرار گرفت، اولین نهاد آموزشی بود که از تجمیع چند مدرسه قدیمی و استیجاری در پهلوی اول تشکیل شده بود. طراحی و نقشه‌ی اصلی آن از سوی شولتس یک مهندس و معمار آلمانی تهیه و زیر نظر ایشان و به دست استادان و معماران ماهر اجرا و در سال ۱۳۱۴ ه.ش به پایان رسید. درب ورودی ساختمان در قسمت جنوبی بنا قرار داشت و دارای اتاق‌های بزرگ با سالن های مخصوص آزمایشگاه و نمای بسیار زیبا ساخته شد. سپس در بخش بالای ساختمان با شعار “توانا بود هرکه دانا بود/ ز دانش دل پیر برنا بود” زینت یافت.
دبیرستان شاهپور و دکتر بهشتی بعدی، از حیث برنامه های مدون و صحیح آموزشی و نیز دانش آموزان مستعد و علاقه‌مند به دانش، از جمله دبیرستان های پرآوازه و شاخص استان بود. بعدها، به منظور بازگشت این دبیرستان به دوران طلایی و درخشان خود در سال تحصیلی ۸۳-۱۳۸۲ به صورت هیأت امنایی درآمد و در آن از دانش آموزان نخبه و مستعد ثبت نام شد. اما هرگز به جایگاه و اعتبار گذشته خود باز نگشت.
دبیرستان شاهپور را باید اولین نهاد آموزشی مدرن پس از انقلاب مشروطیت شهر رشت دانست که پایه و بنیان نظام آموزشی جدیدی را بنا نهاد. ۶۸ سال پس از تاسیس مدرسه دارالفنون و ۴۶ سال پس از افتتاح دبیرستان البرز، دبیرستان شاهپور توسط یک معمار آلمانی در محوطه باغ ناصریه احداث شد.
«عمارت معظم و باشکوه این دبیرستان به شکل حرف T انگلیسی با نمای زیبای سیمانبری شده، ساخته شده بود و دارای کلاس‌های متعدد بزرگ و نورگیر، دفاتر اداری، آزمایشگاه، کتابخانه، آمفی تئاتر و راهروهای وسیعی بود. سازندۀ این عمارت مهندس شولتس آلمانی بود.»
پیش از آن دهها مدرسه و مکتب خانه به شکل سنتی و قدیمی تاسیس و به آموزش عمومی دانش آموزان شهر مشغول بودند. اما خمیره و عصاره‌ی آنها، با ماهیت آموزش کلاسیک عجین شده بود. دبیرستان شاهپور اولین نهادی بود که آموزش و تربیت دانش آموز با ماهیت نوینی آغاز شد که کم و بیش با تحولات مشروطه و بعدها پهلوی اول آمیخته شده بود. اگرچه سنگ بنای آن از ۱۲۹۸ ه.ش یعنی شش سال پیش از تاجگذاری رضاشاه گذاشته شده بود اما همزمان با کودتای رضاشاه در ۱۲۹۹ و بعدها در هیاهوی رئیس الوزرایی سردار سپه در ۱۳۰۲ ه.ش مصادف شده بود، «مدرسۀ متوسطۀ نمرۀ یک که بعدها مدرسۀ شاهپور نام گرفت و امروز دبیرستان شهید دکتر بهشتی خوانده می‌شود، در سال ۱۲۹۸ خورشیدی در محلۀ سبزه میدان رشت در عمارتی دایر شد که سال‌ها محل چند مدرسۀ ابتدایی با نام‌های مختلف بود.
این مدرسه مدتی هم به عمارتی در محلۀ زیرکوچه رشت منتقل شد. پس از قدرت یافتن رضاخان سردارسپه (رضاشاه بعدی)، از سال ۱۳۰۲، رشت از نخستین شهرهایی بود که تغییرات اساسی و عمران و آبادی در آن صورت گرفت و صاحب خیابان‌های عریض و طویل و دارای پیاده‌رو و نیز عمارت‌ها و مهمان‌خانه‌های مدرن، مغازه‌های فروش پوشاک و کالاهای اروپایی، اطفائیه (آتش نشانی)، سیستم نظافت شهر، کارخانۀ تولید برق، سینما و نظایر آن شد…. ساخت این مدرسه در سال ۱۳۱۴ ه.ش به اتمام رسید و در ابتدای سال تحصیلی در مهر ماه همین سال با نام «دبیرستان شاهپور» توسط علی اصغر حکمت، وزیر دانشمند معارف، افتتاح شد.»
یکی از وجوه متمایز این دبیرستان، شبکه تکمیلی و مدرنی از بخش ها و ملحقاتی بود که به نهاد آموزش مدرن معنا می‌بخشید. پیش از آن در ابتدای دهه گذشته، دست کم تا سال ۱۳۱۴ که دبیرستان شاهپور افتتاح شد، مدارس قدیمه رونق داشتند که تنها تمرکز آن به سالن درس و محتوی کتب درسی و محتوای آن عمدتا منابع مذهبی و سنتی بود که اگرچه لازمه همان زمان بود اما نسل جدید را برای نوآوری ها و پدیده های جدید جامعه آماده نمی‌ساخت. مدارس جامع، مستوفی بزرگ، مستوفی کوچک، مرحوم حاجی مجتهد، حاج سمیع، حاج محمودخان، حاجی حسن، حاج محمد کریم، حاج علی اکبر و نایب الصدر از جمله ده مدرسه‌ای بودند که در چارچوب مساجد بزرگ و مشهور شهر، ساحت و مکنونات نظام قدیم در آن معنا می‌یافت.
شکل و معماری دبیرستان شاهپور نیز ساحت و بستر جدیدی فراهم می‌کرد که پیش از آن جز در مدارس و دانشسراهای عالیه و ممتاز تهران از جمله دارالفنون، البرز و دانشگاه تهران چنین تجربه ای طی نشده بود.
جمع آوری اسناد مربوط به سالنامه های دبیرستان شاهپور به کوشش هادی میرزا نژاد موحد از آن دست اهتمامی است که چنانچه به خوبی و قاعده مند ادامه یابد شاید بتوان طی یک دهه آینده به جزییات و شرایط تکوینی و تبیینی دیگر نهادهای تمدنی این شهر تاریخی دست یافت.
«عمارت معظم و باشکوه این دبیرستان به شکل حرف T انگلیسی با نمای زیبای سیمانبری شده، ساخته شده بود و دارای کلاس‌های متعدد بزرگ و نورگیر، دفاتر اداری، آزمایشگاه، کتابخانه، آمفی تئاتر و راهروهای وسیعی بود. سازندۀ این عمارت مهندس شولتس آلمانی بود. برای این مدرسه زمین‌های متعدد بازی و فضای سبز تدارک دیده شده بود. از این تاریخ پدران و مادران گیلانی، به امید آینده بهتر، فرزندان خود را حتی از شهرهای دیگر به این مدرسه می‌فرستادند. این دبیرستان نمونۀ تمام عیار فضای مطلوب برای آموزش و پرورش جوانان بود و قاعدتاً پس از این تاریخ باید الگوی ساخت مدرسه در گیلان می‌شد.»
«نخستین سالنامۀ دبیرستان به تأسی از مدارس معتبر اروپا و آمریکا در سال ۱۳۱۵، یک سال پس از افتتاح عمارت نوبنیاد آن، منتشر شد. این سالنامه که توسط انجمن سالنامه و تألیفات این دبیرستان تهیه شده بود، در سال ۱۳۱۵ در چاپخانۀ عروه‌الوثقای رشت به چاپ رسید. در آن زمان رئیس معارف و اوقاف گیلان آقای صادقی نژاد و مدیر دبیرستان آقای حسن مبرهن بود.»
کتاب سال نامه های دبیرستان شاهپور (بهشتی) جدا از اطلاعات اولیه از ساختمان و تشکیلات اداری و دانش آموزی مدرسه شاهپور، کمی به جنبه های دیگر این نهاد نیز پرداخته است. به آموزش های تکمیلی و مسئولیت های اجتماعی چنین نهادی که شاید در آن زمان، از اولین و نخستین نهادهایی بود که چنین تعهداتی برای خود قائل شده بود.
جمع آوری اسناد مربوط به سالنامه های دبیرستان شاهپور به کوشش هادی میرزا نژاد موحد از آن دست اهتمامی است که چنانچه به خوبی و قاعده مند ادامه یابد شاید بتوان طی یک دهه آینده به جزییات و شرایط تکوینی و تبیینی دیگر نهادهای تمدنی این شهر تاریخی دست یافت.
انتشار چنین اسنادی همچون اسناد مربوط به دو سالنامه یکی در ۱۳۱۵ و دیگری ۱۳۲۰ ه.ش این نوید را می دهد که بتوان به اسناد مهمتری دست یافت که تصویر دقیق و شفاف تری از دوره های قرن نوزدهم و بیستم ارائه دهد.
در بخشی از این کتاب، نویسنده جزییات و دلایل این سالنامه ها را بیشتر شکافته و مورد دقت قرار داده است تا خوانندگان از کم و کیف انتشار آن در سال های آغازین تاسیس این دبیرستان اطلاع بیشتری پیدا نمایند.
«نخستین سالنامۀ دبیرستان به تأسی از مدارس معتبر اروپا و آمریکا در سال ۱۳۱۵، یک سال پس از افتتاح عمارت نوبنیاد آن، منتشر شد. این سالنامه که توسط انجمن سالنامه و تألیفات این دبیرستان تهیه شده بود، در سال ۱۳۱۵ در چاپخانۀ عروه‌الوثقای رشت به چاپ رسید. در آن زمان رئیس معارف و اوقاف گیلان آقای صادقی نژاد و مدیر دبیرستان آقای حسن مبرهن بود.»
نخستین بخش این سالنامه تاریخچۀ معارف گیلان و تاریخچۀ دبیرستان دولتی شاهپور رشت است. طبق اطلاعات این دو تاریخچه، در زمان تأسیس نخستین دبیرستان دولتی رشت یا همان مدرسۀ متوسطۀ نمرۀ یک در سال ۱۲۹۸ رئیس فرهنگ گیلان میرزا عیسی خان صدیق اعلم بود که پس از آمدن بلشویک‌ها به گیلان، همانند بقیۀ رؤسای ادارات ایالت دستگیر و به تهران فرستاده شد. نخستین مدیر این دبیرستان هم میرزا محمدخان شبانی بود که چندی بعد به عنوان مستشار ایران به افغانستان رفت و ناظم دبیرستان احمدخان نوایی، جانشین او شد.
با آمدن بلشویک ها به گیلان و تشکیل جمهوری شورایی در رشت، محل دبیرستان به خانۀ حاجی داود ارباب ـ پدر استاد ابراهیم پور داوود ـ در جوار محل قبلی منتقل شد و به ترتیب آقایان کمال الدین و سیدحسن سیاس کفیل فرهنگ ایران، آن را اداره می‌کردند. پس از خاتمۀ کار نهضت جنگل در سال ۱۳۰۰ و در زمانی که ریاست معارف گیلان برعهدۀ حاجی میرزا حسن رشدیه پیر معارف و پدر مدارس نوین ایران و سپس میرزا حسین خان فلک المعالی لاهیجی نمایندۀ رشت در دورۀ اول مجلس شورای ملی قرار گرفت، وضعیت این دبیرستان بهتر و منظم تر شد.»
از جمله نکات برجسته این سالنامه، داده ها و اطلاعات موسع و جامع از وضعیت پوشش و نمرات و رتبه های دانش آموزان در اولین سال های استقرار آن در ساختمان جدید بود.
«در سال (۱۳۱۳-۱۳۱۴) مدیریت دبیرستان شاهپور به آقای حشمت الله دهش برگزار شد. در این سال عموم محصلین کاملاً متحدالشکل و ملبس به لباس رسمی و کاسکت به رنگ مخصوص البسه دانش‌آموزان شدند نشان این دوره علامت برگ زیتون بود که برای سیکل اول با ابریشم سفید و سیکل دوم با ابریشم زرد ساخته در پهلوی آن اسم دبیرستان و نمره مخصوص محصل نوشته می‌شد.
فعالیت ها و دغدغه های این مدرسه، تنها به آموزش رسمی و کلاسیک محدود نبود. یکی از وجوه مهم این دبیرستان، توجه و اهتمام زیاد در ایجاد تشکل های اجتماعی و حرفه ای برای دانش آموزان بود که چنانچه برخی از آن ها در سطوح ملی نیز اعتبار و جایگاه ممتازی داشتند. انجمن نطق، انجمن کتابخانه، انجمن تحقیقات طبیعی، انجمن سالنامه و تالیفات، موسسه پیش آهنگی… از جمله تشکل هایی بود که مسئولیت های اجتماعی دانش آموزان را ارتقا می داد.
در این سال احمد آقای رفیع زاده بین ۴ نفر داوطلب رشت و یک عده از داوطلبان بندر پهلوی حائز رتبه اول گردید، عده قبول شدگان رشت صددرصد بوده است و عده محصلین به ۴۱۹ نفر می‌رسید. در سال تحصیل (۱۳۱۴-۱۳۱۵) آقای حسین مبرهن به مدیریت دبیرستان شاهپور منصوب و آقای فروزش کماکان سمت نظامت را داشته است. عده داوطلبان این سال ۲۲ نفر که کلیه آنها از عهده امتحان به خوبی برآمده و آقای محمدمهدی کاشانی با معدل ۱۷.۱۰ به رتبه اول نائل شدند.
شماره محصلین این دوره طبق احصائیه آخر سالنامه است. بنابر متحدالمال وزارت معارف در این سال هر یک از محصلین دارای دو نوع کلاه کاسکت سرمه‌ای و بره باسک Beret-Basque بودند که اولی برای مواقع رسمی و دومی جهت ایام عادی بوده است. نشان دبیرستان که منحصر به علامت مخصوص برگ زیتون بوده به نیم تنه فروهر مبدل گردید که در روی آن نام دبیرستان و کلمه دانایی و توانایی منقوش به سمت چپ سینه نصب می‌شد.»
از سوی دیگر، فعالیت ها و دغدغه های این مدرسه، تنها به آموزش رسمی و کلاسیک محدود نبود. یکی از وجوه مهم این دبیرستان، توجه و اهتمام زیاد در ایجاد تشکل‌های اجتماعی و حرفه‌ای برای دانش آموزان بود که چنانچه برخی از آنها در سطوح ملی نیز اعتبار و جایگاه ممتازی داشتند. انجمن نطق، انجمن کتابخانه، انجمن تحقیقات طبیعی، انجمن سالنامه و تالیفات، موسسه پیش آهنگی… از جمله تشکل هایی بود که مسئولیت های اجتماعی دانش آموزان را ارتقا می‌داد.
چندانکه در بخشی از سالنامه آمده است «واضح است هنگامی که هر یک بنابر ذوق و بر استعداد خود انجمنی را انتخاب کنند، به واسطه ایجاد حس رقابت و پیش دستی به نوبه خویش در بذل ساعی همت گماشته به سمت تکامل رهسپار می‌شوند.»
متولیان و صاحبان امر آموزش و تربیت این دبیرستان، در تاسیس نهادهای مدنی که حافظ مسئولیت های اجتماعی بودند، اعتقاد داشتند که جهان بیرون از متون و آموزش رسمی، بسیار پیچیده و پرچالش است و هدایت امر، نیاز به ممارست و کاوشگری بیشتر در زیست اجتماعی است. «فواید انجمن هایی که محصل را برای جامعه یک فرد مجرب بار می‌آورد مستلزم شرح و بسط نیست زیرا زندگانی در جامعه و مبارزه حیاتی به قدری مهم است که می‌توان گفت مردم خام و بی تجربه در پیچ و خم آن سرگردان و حیران از قافله عقب مانده دستخوش موج‌های خطرناک دریای حوادث خواهند بود.
بنابراین فوائد انجمن‌ها بسیار و از حد تحریر و تقدیر گذشته مثلاً اگر ملاحظه کنیم در این دبیرستان انجمن سالنامه و ورزش و تحقیقات علوم طبیعی منافع بی‌شماری عاید دانش آموزان نموده است و بالاخره آنان را لایق و کافی و کاردان بار آورده و تحویل جامعه می‌کنند و انجمن نطق و مناظره محبوبیت بیجا و بی‌فایده محصلین را از بین برده به جای آن طرز صحبت و اقامه دلیل و برهان را به آنها می‌آموزند تا فردا در جامعه با کمال ثبات قدم از حقوق حقه خود دفاع کنند و آلت دست این و آن نگردند و انجمن نکوئی از کوچکی محصلین را به خیرخواهی و غمخواری بیچارگان و نکوئی به ایشان عادت داده حس تعاون و برادری را در ایشان تولید و به این وسیله عده از محصلین بی بضاعت از زحمت تهیه وسایل تحصیلی رهایی یافته به آسودگی فکر مشغول درس خود می‌شوند و همچنین انجمن کتابخانه کتب مفید و سودمند را در دسترس عموم محصلین می‌گذارد تا وقت عزیز آنان به هیچ و پوچ تلف نشده در نتیجه مطالعه و کنجکاوی کتاب ها و مجلات مختلفه بر مایه علمی خویش بیفزاید.»
