درهای بسته به روی اقتصاد غیرنفتی

یکی از سیاست­های چندسال اخیر کشورمان رهایی از اقتصاد تک محصولی و توسعه­ ی صادرات غیرنفتی است. در برنامه‌های توسعه اقتصادی کشورمان، صادرات به عنوان یک عنصر موثر و کلیدی در توسعه­ ی اقتصادی محسوب می شود اما برای دستیابی به این مهم نیاز به آمادگی زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی  و اقتصادی برای اجرای استراتژی‌های صادراتی است. با این حال آیا این زیرساخت ها ایجاد شده و نهادهای مرتبط هماهنگ عمل می کنند؟

توسعه صادرات و وارد شدن به بازارهای جهانی، نیاز به یک راهبرد مشخص دارد. اگر هر کدام از دستگاه‌های اجرایی مرتبط با امر صادرات از قبیل اتحادیه‌ها و تشکل‌های صادراتی و سازمان‌های خدمات‌رسانی تجاری نتوانند با هماهنگی و همراهی درست عمل کنند، پرداختن به موضوع «صادرات غیرنفتی» امری تبلیغاتی محسوب خواهد شد.

کشور ایران در شرایط تحریم و معضلات ناشی از فروش نفت، فرصتی دیگر برای توسعه تجارت خارجی دارد و آن فروش کالاهای غیرنفتی است. آن هم در بازارهایی که در شاهراه تجاری ابریشم و شرق و غرب ما قرار دارند. دستیابی به بازارهای خارجی به جز مزایای مالی، کاهش هزینه تولید و تامین منافع مصرف‌کننده داخلی را به‌دنبال خواهد داشت. از این رو برای رونق اقتصادی در داخل کشور راهی جز توجه و سرمایه­ گذاری انسانی و مالی در زمینه صادرات غیرنفتی نداریم.

سهم صادرات ایران به کشور روسیه ۵۳۳ میلیون دلار است که آن هم عددی واقعی نیست. عدد واقعی صادرات ما به روسیه ۳۰۰ میلیون دلار است که به دلیل اینکه برخی از تجار از جوایز صادراتی استفاده می‌کنند ارزش صادرات خود را بیشتر از میزان انجام شده اعلام می‌کنند.

گیلان به عنوان یکی از استانهای کشور که ظرفیت حمل و نقل دریایی و خاکی و به زودی ریلی را برای ترانسفر کالا دارد می­تواند بیشترین بهره را از این حوزه ببرد. چرا که خود یکی از تولیدکنندگان حوزه کشاورزی و صنعتی است. گیلان از نظر موقعیت جغرافیایی و همسایگی با کشورهای حاشیه خزر و راههای حمل و نقل گمرکی، تولید محصولات کشاورزی و مصنوعاتی چون صنایع دستی و نساجی و یا اقلام غذایی و ساختمانی و … با کمی دقت و توجه و برند سازی می­تواند راه خود را در بازارهای کشورهای حوزه خزر و دیگر کشورها پیدا کند.

سهم اندک ما از توسعه صادرات غیرنفتی

در این زمینه یک کارشناس اقتصادی و مشاور اتاق بازرگانی گیلان در حوزه روابط با روسیه به مرور بیان کرد: سهم واردات کشور روسیه در سال ۲۰۱۸ ، ۲۳۶ میلیارد دلار بوده است که ایران از این میزان ۵۳۳ میلیون دلار به روسیه صادرات داشته است که آن هم عددی واقعی نیست. عدد واقعی صادرات ما به روسیه ۳۰۰ میلیون دلار است که به دلیل اینکه برخی از تجار از جوایز صادراتی استفاده می­کنند ارزش صادرات خود را بیشتر از میزان انجام شده اعلام می کنند. با این حال اگر به فرض اینکه این عدد یعنی ۵۳۳  میلیون دلار درست باشد این عددی در حدود ۴ درصد از کل واردات روسیه را شامل می­شود که رقم بسیار پایینی است و با توجه به ظرفیت­های تولیدی کشور ما بسیار کم است و نشان می­دهد ما در حوزه صادرات غیرنفتی کاری نکرده­ ایم.

«سیدجلیل جلالی فر» با اشاره به توانمندی­های گیلان در حوزه­ ی کشاورزی و اقتصادی تاکید می­کند که اگر فقط بر روی مباحث صادراتی در گیلان تمرکز می کردیم ارزش صادرات ما به کشور روسیه و دیگر کشورهای حاشیه خزر چندین برابر می­شد.

چای، برنج، چینی و مرکبات، ماهیان خاویاری و.. از مزیت هایی است که این فعال اقتصادی می گوید که گیلان برای صادرات دارد و نشان می­دهد گیلان یک استان هاب تجاری است.

اما چه دلایلی می­تواند وجود داشته باشد که سبب کند شدن زنجیره­ی توسعه صادرات شود؟ پاسخ این سوال را جلالی فر با تاکید بر نداشتن زیرساخت­های حوزه راه بیان می­کند: به دلیل نبود برخی زیرساخت­ها خصوصا در حوزه لجستیک و راه و اتصال راه آهن به بندر کاسپین ما هنوز مشکل حمل و نقل کالاها را داریم. در حالیکه با ایجاد این امکانات هزینه ارسال محصولات از دیگر استانها به گیلان و دیگر کشورها به صرفه­تر می شد.

نمونه مثال این کارشناس اقتصادی کشور هند است که برای توسعه ترانزیت خود ۵ میلیون کانتینر کالا مبادله تجاری با روسیه دارد و اگر برای هر کانتینر ۱۴۰۰دلار هزینه حمل و نقل در نظر بگیریم پول بزرگی جابجا می­شود. بنابراین اگر این قطعه (اتصال راه آهن قزوین- رشت به بندر کاسپین) انجام شود موجب تقویت بخش ترانزیت ما و ورود سرمایه گذار خارجی خواهد شد.

کالاهای فله و بدون شناسنامه!

اما در گیلان چه ظرفیت­هایی وجود دارد و چگونه باید برای رونق بهتر بخش تجاری با استانهای کشور روسیه اقدام کنیم؟ جلیل جلالی­فر معتقد است: مطابق ماده ۱۰ سیاست­های اقتصاد مقاومتی، بر روابط با کشورهای حاشیه خزر و اوراسیا و CIS تاکید شده است. بنابراین برای ورود به بازارهای جهانی باید یکسری اقدامات انجام شود مثلا سازمان استاندارد ما برای به روز کردن شیوه صادرات کالا تلاش کند. کالاهای صادراتی ما یا فله هستند یا بدون شناسنامه! باید مصرف کننده بداند که این کالا از چه موادی تشکیل شده و چه هست و چه مزایایی دارد؟ همچنین معتقدم خود تجار و بازرگانان ما باید روابط خود با کشورهای همسایه خزر را بیشتر کنند.

آمارهای کشور روسیه نشان می‌دهد این کشور سالانه یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار انواع محصولات دریایی را وارد کشور خود می‌کند که از این میزان سهم صادرات آبزیان ایران به روسیه یک میلیون و ۷۵۰ میلیون دلار است. این در حالی است که در گیلان اداره‌ای طویل به نام شیلات وجود دارد که البته دولتی است، اما همزمان در ارمنستان شیلات این کشور با تعدادی محدود کارمند توانسته است در سال ۲۰۱۸، ۲۱ میلیون دلار انواع ماهی را به روسیه صادر کند!

پیشنهاد این کارشناس روابط با روسیه ایجاد «شبکه مویرگی» توزیع کالاست: «لازم است که با راه­ اندازی شبکه مویرگی و عمده فروشی کالاهای ایرانی در روسیه مواد غذایی  و کشاورزی خود را در ۱۲ استان روسیه پی بگیریم. همچنان که الان بخشی از این کار انجام شده و غرفه عرضه صنایع دستی و کیف و کفش و … راه­ اندازی شده اما کافی نیست. لازم است این برنامه در ۱۰ استان دیگر روسیه هم انجام شود و یکی از تلاش ها و پیشنهادات بنده به دولت راه­ اندازی همین بازارها در فاز دوم توسعه تجارت با روسیه بود.  قطعا این کار موجب افزایش اشتغال در کشور صادر کننده و نیز کاهش دوره گردش کالا و سرمایه برای تجار ایرانی می­شود. همچنین بار مالی برای دولت ندارد. بنابراین بهتر است دولت تمرکز بیشتری بر روی صادرات کند.

از خاویار تا سیگار؛ لنگ شدن توصعه صادرات

توضیح جلالی­فر در خصوص اجرای برنامه های مدون توسعه صادرات در گیلان در بخش کشاورزی معطوف به تولید محصولاتی چون کیوی است که با آموزش  به کشاورزان برای تولید بهتر و صادراتی از سوی جهاد کشاورزی و سپس ایجاد شبکه جمع آوری در روستاها موجب رونق صادرات این محصول شویم. همچنین رونق تولید آبزیان خاویاری و صاردات آنها می تواند درآمد خوبی ایجاد کند.

آمارهای کشور روسیه نشان می­دهد این کشور سالانه یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار انواع محصولات دریایی را وراد کشور خود می­کند و میزان صادرات آبزیان از ایران به این کشور یک میلیون و ۷۵۰ میلیون دلار است. این در حالی است که در گیلان اداره­ای طویل به نام شیلات وجود دارد که البته دولتی است اما همزمان در ارمنستان شیلات این کشور با  تعدادی محدود کارمند توانسته است در سال ۲۰۱۸، ۲۱ میلیون دلار انواع ماهی را به روسیه صادر کند!

جلالی­ فر در خصوص این مهم توضیح می دهد؛ که بهترین کار این است که دولت اقدام به خصوصی سازی شیلات کرده و خودش نظارت و سیاست گذاری کند. در واقع شیلات در بخش آموزش و توسعه گام بردارد و سیاست های گذشته را به شیوه­ی فعلی ادامه ندهد. دولت می تواند با گرفتن تضامین لازم رویکرد نوینی به شیلات بدهد.

به جز این در بخش تولیدات گلخانه­ ای هم ما می توانیم پیشتاز صادرات کشور باشیم.

مورد دیگری که این کارشناس حوزه روابط تجاری به مرور می­گوید: در اواخر دوره صفویه ما صادرات سیگار از گیلان به کشور شوروی سابق را داریم. مصرف سیگار در روسیه بالا هست و ما با داشتن کارخانه تولید سیگار در شهر رشت و فراهم کردن شرایط کشت توتون می­توانیم به دوره رونق سابق برگردیم. حتی زمان قدیم ما پیشرفته بودیم و حتی سیگار ما مثل بارکد امروزی کد داشت. همچنین به دو زبان روسی و فارسی بسته­بندی شده و به شوروری ارسال می­شد بنابراین باید مجددا صادرات این صنعت را توسعه بدهیم .

غفلت از بازار ۴۰۰ میلیون نفری حاشیه خزر

در ادامه این گزارش وضعیت توسعه صادرات غیرنفتی از گیلان  را از رییس سازمان صمت گیلان جویا شدیم. «فرهاد دلق پوش» با بیان اینکه متناسب با ظرفیت و امکانات ما توسعه صادرات غیرنفتی ما شکل نگرفته است بیان می­کند: وجود امکانات زیرساختی و تسهیل صادرات، به فرایند و عملکرد دستگاههای مختلف بستگی دارد و ما می­توانیم در بخش تولیدات دارویی و کشاورزی و مواد غذایی و … موفق عمل کنیم. لازم است که دستگاههای مختلف برای تسهیل صادرات هم سو عمل کنند. در غیر این صورت نمی­توانیم نتیجه لازم را از این هدف مهم بگیریم.

این مقام مسوول ادامه می دهد: تراز تجاری ما نسبت به گذشته مثبت بوده است و از نظر وزنی و ارزش صادرات رشد داشته ایم و ۷/۳ درصد ارزش صادرات ما رشد داشته است. اما علیرغم شرایط موجود نیاز به تلاش بیشتر  داریم.

تاکید بر ظرفیت دو منطقه آزاد انزلی و آستارا برای صادرات کالاها و بالاتر اعلام کردن ارزش صادراتی کالاها از سوی تجار موضوع دیگر صحبت­های رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت است که می گوید: این موضوع صحت ندارد و آمارهای ما صحیح است زیرا چند سال است که جوایز تشویقی صادرکنندگان پرداخت نمی شود. اما بیش اظهاری نداریم و گمرک کنترل می کند.

این مقام مسوول در پاسخ به این سوال که آیا این آمار با آمار کشور روسیه هم تطابق دارد، می­گوید: بله آمارها در دو کشور مبدا و مقصد بررسی می شود و همخوانی دارد. کشور ما به جمع کشورهای CIS پیوسته و باید در بازارهای جهانی و خصوصا همسایگان خزری حضور داشته باشیم. خصوصا برای بازار ۴۰۰ میلیون نفری حاشیه خزر باید برنامه ریزی داشته باشیم. بسیاری از تولیدات ما مورد نیاز کشور روسیه است و می­توانیم با کمک از بخش خصوصی شبکه مویرگی توزیع کالا در روسیه ایجاد کنیم.

دلق پوش در خصوص معضلات عوارض گمرکی در روسیه هم توضیح می­دهد: یکی از معضلات ما عوارض بالای گمرکی در کشور روسیه است بنابراین باید در سطح دولت و وزارت خارجه دو کشور این موضوع حل شود در این صورت می­توانیم شاهد رشد و رونق فروش کالاهای ایرانی در روسیه باشیم.

طبق آمارهای گمرک گیلان، شبانه ­روزی شدن گمرک مرزی آستارا، راه اندازی گمرک ریلی آستارا- آستارا ، افتتاح و راه­ اندازی گمرک منطقه ویژه اقتصادی آستارا، افتتاح و راه اندازی مجتمع بندری کاسپین درانزلی از اقدامات مهم درسال گذشته بوده است که نتیجه این اقدامات افزایش ۷۷ درصدی در صادرات، ۱۰۲ درصدی در واردات کالاهای اساسی، ۹۵ درصدی در ترانزیت کالا ، و ۸۸ درصدی در ورود وخروج مسافری در گمرک آستارا بوده است.

با این حال از جمله برنامه­ های بر زمین مانده در حوزه گمرکات گیلان، ایجاد دروازه مشترک مرزی ایران و آذربایجان، گسترش انبارهای اختصاصی، حضور گسترده در مراکز تولیدی و انجام تشریفات ترخیص کالا در محل تولید، پیگیری ایجاد دبیرخانه اوراسیا در گمرکات استان گیلان و … است. به جز اینها صدور متعدد دستورالعمل ها و قوانین تجاری از سوی برخی سازمانها از جمله بانک مرکزی و مرکز توسعه تجارت باعث کند شدن روند توسعه تجارت خارجی و از جمله توسعه صادرات غیرنفتی به طور کلی شده است.