بسیاری از کسانی که به تماشای باغ محتشم رشت می‌روند، با عمارتی چوبی با معماری زیبا مواجه می‌شوند. عمارت تاریخی که حدود ۲۰۰ سال است، با وجود رطوبت بالای رشت، برف‌های سنگین و زلزله، دوام آورده و همچنان باپرجا ایستاده است.
عمارت کلاه‌فرنگی، بنایی قجری که در جوار رودخانه‌ی گوهررود، در باغ محتشم رشت قرار دارد. مالک اصلی این باغ و ساختمان، اکبر خان بیگلربیگی از مالکان قدیم گیلانی بود که پس از وی به مالکیت صادق خان اکبر محتشم الملک ملقب به سردار معتمد از حکمرانان قدیم گیلان در زمان مشروطیت در آمد و به باغ محتشم شهرت یافت.
این بنا در بهمن ۱۴۰۰ بعد از دریافت مجوز های لازم از اداره کل موزه‌های کشور به موزه‌ی تخصصی رشتی دوزی تبدیل شد تا برای اولین بار با نگاهی متفاوت به این هنر اصیل گیلانی، فعالیت خود را با اهداف مشخصی در راستای نگاهداشت این هنر آغاز نماید. هنری که در بخش میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) به ثبت ملی رسیده است.
به بهانه‌ی شروع به کار موزه‌ی تخصصی رشتی دوزی در عمارت کلاه‌فرنگی، گفت‌وگویی با مریم فخرایی، مدیر این موزه انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
س/ کمی درباره‌ی پیشینه‌ی رشتی‌دوزی برایمان بگویید.
ج/ رشتی دوزی در واقع نوعی قلاب دوزی است که با استفاده از نخ ابریشم طبیعی بر روی پارچه‌ی ماهوت انجام می‌شود. رشتی‌دوزی الهام گرفته از هنر فرش‌بافی، کاشی و تذهیب است که نقوش‌اش دارای قاعده و قانون خاصی است.. این هنر سابقهای طولانی داشته و قدمت آن را ۳۳۰ تا ۵۵۰ سال قبل از میلاد دانسته اند. وجود بیش از ۶۰ نمونه، پارچه‌ی ساسانی در موزه‌های دنیا معرف ترقی این هنر، در آن دوران است.
آثار پرکار ارزشمندی با موضوعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی توسط هنرمندان این رشته طراحی و نقش پردازی و در نهایت سوزن دوزی شد. اوج رشتی دوزی در گیلان را باید در اوج صنعت ابریشم جست و جو نمود. برگ درخشان تاریخ ابریشم گیلان به دوره‌ی شاه عباس مربوط می شود.
البته باید به این نکته نیز اشاره کنم که پیش از اسلام، این دوخت ایرانی به لحاظ بافت و طرح در دنیا معروف بوده و برای روکش قبور سلاطین و بسته بندی اشیاء مقدس استفاده می‌شده است.
این هنر در دوره‌ی سلجوقی مورد توجه هنرمندان شهرهای رشت، اصفهان و مشهد قرار گرفت و در دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه به منتهای درجه‌ی شکوفایی خود رسید. آثار پرکار ارزشمندی با موضوعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی توسط هنرمندان این رشته طراحی و نقش پردازی و در نهایت سوزن دوزی شد. اوج رشتی دوزی در گیلان را باید در اوج صنعت ابریشم جست و جو نمود. برگ درخشان تاریخ ابریشم گیلان به دوره‌ی شاه عباس مربوط می شود.
س/ نوع دوخت‌های رشتی‌دوزی یکسان است و یا بر اساس روش دوخت دارای تنوع است؟
ج/ رشتی دوزی به سه روش انجام می شود: قلاب دوزی ساده که در آن بعد از طراحی و نقش پردازی، با استفاده از نخ های ابریشمی الوان روی سطح پارچه عمل قلاب زدن انجام می‌شود. قلاب دوزی به شیوه‌ی تکه دوزی که در آن هنرمند پس از اجرای نقش روی زمینه‌ی ماهوت به اندازه مشخصی کادرهایی از ماهوت الوان را برش می‌دهد و آن‌ها را به‌طور برجسته در جای خود روی زمینه قرار داده و به پارچه‌ی زیرین متصل می‌کند و پس از آن قلاب دوزی را انجام می‌دهد.
این هنر در گذشته به شکل انواع رومیزی، پرده روتختی، سجاده، رویه‌ی دمپایی و کفش، بقچه، روبالشی و بخش هایی از پوشاک سنتی کاربرد داشته و به مرور با توجه به نیاز و تنوع درخواست‌ها در انواع کوسن، زیر لیوانی، کیف و تابلو، بخش‌هایی از البسه و مانند آن دیده می‌شود.
در نهایت قلاب دوزی به شیوه‌ی معرق که هنرمند بعد از نقش‌پردازی کادرهایی از ماهوت را درآورده و با ماهوت‌هایی از رنگ دیگر جایگزین نموده و دور آن را قلاب می‌کند.
س/ مواد اولیه و ابزار کار در این هنر چیست؟
ج/ مواد اولیه برای رشتی دوزی شامل پارچه ماهوت است که نوعی فاستونی صد در صد پشم است. همچنین نخ ابریشم طبیعی، مصنوعی و ویسکوز. ابزاری که برای این هنر نیاز است شامل این موارد است: ۱. جریده (کارگاه): چوب باریک و بلندی که برای ثابت نگه داشتن پارچه کاربرد دارد. ۲. قلاب: وسیله ای نوک تیز از فولاد با دسته چوبی و مهره که برای انجام دوخت لازم است. ۳. چهار پایه مخصوص یا کتل که هنرمند در هنگام کار روی آن می‌نشیند. ۴. ابزار مخصوص انتقال طرح بر روی پارچه شامل: کاغذ پوستی، پلاستیک، پودر سینکا، پودر سیریش، آب و قلم موی چوبی دستگاه هویه.
س/ با توجه به این که این هنر سابقهای طولانی دارد، تنوع طرح‌های آن از گذشته تا حال چگونه بوده است؟
ج/ رشتی‌دوزی در بحث طرح تنوع بالایی دارد مثل: بازوبندی، بندرومی، بته جقه‌ای، شاخ گوزنی، بته جقه‌ای، ترمه‌ای، بته جقه‌ای قهر و آشتی، گل بادامی، قاب قابی درختی، گل و بوته، گل و مرغ، مجالس شاهانه، داستان‌های ادبی و عرفانی، موضوعات یزدی، شکارگاهی، رزمی، تک چهره، صورت خورشیدی شمسه‌های ترنجی، کتیبه‌های هندسی، گل حاشیه‌ای، لچک ترنج افشان، سروچه، پیچک ترنجی، محرماتی راست‌کج، طرح‌های سلیمی و گل‌های شاه عباسی و گل های ساعتی و امثال آن.
این هنر در گذشته به شکل انواع رومیزی، پرده روتختی، سجاده، رویه‌ی دمپایی و کفش، بقچه، روبالشی و بخش هایی از پوشاک سنتی کاربرد داشته و به مرور با توجه به نیاز و تنوع درخواست‌ها در انواع کوسن، زیر لیوانی، کیف و تابلو، بخش‌هایی از البسه و مانند آن دیده می‌شود.
س/ از هنرمندان پیش‌کسوت این حوزه برایمان بگویید.
ج/ این هنر در گذشته توسط مردان انجام می‌شد و یکی از مشاغل رایج این خطه بود. در گذشته، در بازار رشت راسته ای به نام راسته‌‌ی علاقه‌بندان (علاقه‌بند: آن‌کسی که ابریشم بافد) وجود داشت که محل کسب و کار ابریشم بافان بوده و بخشی از آن به رشتی دوزان اختصاص داشته است که متأسفانه امروزه اثری از آن مشاهده نمی شود.
از هنرمندان برجسته‌ی این رشته می‌توان از مرحوم استاد مهدی فرودی و استاد عباسعلی بی‌پناه، نام برد. هنرمندانی که علاوه بر خلق آثار ارزشمند و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی چون: امریکا و انگلیس، آموزش ده‌ها هنرجوی مستعد را نیز در کارنامه‌ی هنری خود دارند.
س/ از آثار درخشان این هنر در موزه‌های مختلف برایمان بگویید.
ج/ از نمونه های با شکوه رشتی‌دوزی می‌توان به کاری زیبا در موزه‌ی متروپولیتن ، با امضای استاد حسین رشتی از هنرمندان عصر قاجار و اوایل پهلوی یاد کرد. همچنین نمونه‌ی ارزنده‌ی دیگری نیز از این نوع دوخت سنتی در موزه‌ی تزئینی اصفهان قرار دارد که امضای استاد حسین رشتی در آن مرقوم شده است.
نمونه هایی از رشتی‌دوزی نیز در موزه‌ی آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران وجود دارد. در این موزه‌ها همچنین چند پرده‌ی ارزشمند از جمله پرده‌ای که به سفارش مخبرالدوله و کار دست استاد حسین رشتی و متعلق به قرن دهم ه.ق به چشم می خورد.
س/ نمونه‌های رشتی دوزی در موزه‌کلاه‌فرنگی چطور جمع‌آوری شده و مربوط به چه دوره‌هایی است؟
ج/ قدیمی‌ترین نمونه‌ی رشتی‌دوزی این موزه، اهدایی و مربوط به ۱۵۰ سال پیش است. دیگر کار قدیمی این موزه نیز هنر دست مرحوم مهدی فرودی است که بیش از ۵۰ سال قدمت داشته و توسط خانواده‌ی وی به موزه اهدا شده است.
مابقی نمونه‌های این موزه، اعم از تابلو در سایزهای متفاوت و البسه‌ی زینت‌یافته با هنر رشتی دوزی از آثار هنرمندان معاصر است که مربوط به دهه‌ی هفتاد تاکنون است.
س/ اقبال برای یادگیری این هنر در سال‌های اخیر چگونه بوده است؟
ج/ در بحث اقبال به این هنر باید گفت خوشبختانه در سال‌های اخیر از آموزش رشتی‌دوزی استقبال زیادی شده است. به عنوان مثال از سال ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۰، بیش از ۶۰۰ نفر در مقاطع مقدماتی و پیشرفته، این هنر را آموزش دیده‌اند و تاکنون ۱۱۰ پروانه‌ی تولید انفرادی و کارگاهی صادر شده است.
چه عالی! هیچ اطلاعی از امکان یا ساعات بازدید ننوشته بودید. یا فقط مربوط به آموزش است؟
از اینکه نظرتون رو با ما به اشتراک گذاشتید، سپاسگزاریم.
در مورد امکان بازدید، مسئولین موزه همه روزه از ساعت ۹ صبح الی ۱۵ عصر در محل عمارت کلاه فرنگی رشت پذیرای علاقمندان به بازدید از موزه هستند.