وقتی حلقه محاصره شهر تنگ‌تر می‌شود

جمعیت جهان روز به روز افزایش می‌یابد و با افزایش جمعیت به زمین اضافی برای فضای زندگی و تولید محصولات کشاورزی  نیاز داریم. سوالی که جامعه جهانی با آن روبروست چگونه با تحقق خدمات اکوسیستم و تنوع زیستی نیازهای انسانی، غذا، سوخت  و مسکن را بدون آسیب به منابع طبیعی  برآورده کنیم تا از چالش‌هایی چون کاهش بهره‌وری محصولات کشاورزی، افزایش گرسنگی، سوء تغذیه و بیماری در جهان جلوگیری شود. تغییر کاربری اراضی کشاورزی ارتباط مستقیمی با امنیت غذایی و پایداری محیط زیست دارد و تخریب و فرسایش، آلودگی آب، خاک، هوا تغییرات آب و هوایی و محیط زیستی از چالش های مهم تغییر کاربری است.

گردشگرانی که از شهرهای دور به این مناطق سفر می کنند و با رویت آب و هوای مناسب، قیمت ناچیز زمین با هدف ساخت خانه دوم یا بساز بفروشی  به صورت تکی یا  فامیلی دست به خرید زمین‌های یک روستا  می‌زنند و گاه ادعای مالکیت کل روستا را می‌کنند. 

سازمان خواربار جهانی ـ فائو ـ در سال ۲۰۱۲ طی گزارشی اعلام کرد که سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۹ سرانه اراضی قابل کشت در جهان  ۱ /۴۶ درصد کاهش یافته و نیز بنا بر تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۸۵ میزان اراضی زیر کشت کشاورزی کشور روند کاهشی داشته که نشان دهنده افزایش تغییر کاربری زمین بوده است. بانک کشاورزی عامل عمده این کاهش را خرد شدن و پراکندگی اراضی، بویژه تغییر غیر مجاز کاربردی کشاورزی به مسکونی اعلام کرده است. یکی از عوامل مهم اثرگذار بر تغییر کاربری گردشگری است.

گردشگرانی که از شهرهای دور به این مناطق سفر می کنند و با رویت آب و هوای مناسب، قیمت ناچیز زمین با هدف ساخت خانه دوم یا بساز بفروشی  به صورت تکی یا  فامیلی دست به خرید زمین‌های یک روستا  می‌زنند و گاه ادعای مالکیت کل روستا را می‌کنند.  پزشکان از گروههایی هستند که بیشترین خرید زمین از روستاها را به صورت فردی و گروهی با کمک اهالی روستا، شورا و دهیاران انجام می‌دهند.

کشاورزان نیز بنا به دلایلی چون فقر، فقدان نیروی کمکی در کشاورزی (جوانان روستا)، زرق و برق و رفاه زندگی شهری، فشار فرزندان در خانواده و بیکاری، هزینه بالای نهاده های کشاورزی، راضی به فروش اراضی خود می‌شوند یا به شهر مهاجرت می‌کنند، یا اندک سرمایه‌ی خود را در بانک‌ها برای بهره‌مندی از سود آن سپرده گذاری می‌کنند، یا برای آینده فرزندان خود، ساخت مغازه یا مکانی برای کسب درآمد غیر کشاورزی در روستا استفاده می‌کنند.

در روستاهای نزدیک به شهر مردم به دلیل ورود گردشگران یا رفت و آمد و تردد زیاد آنها علاقه مند به کسب درآمد بیشتر از طریق ارایه خدمات به آنها هستند و در نتیجه زمین های کشاورزی پشته خود را تغییرکاربری داده و قهوه خانه و سوپریهای کوچک، آلا چیق می‌سازند.

تغییر کاربری عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گسترده و پیچیده‌ای دارد و راه حل‌های اجرایی برای حل این معضل نیاز به رسم درخت مشکلات تغییر کاربری با حضور ذی نفعان بویژه مردم روستاها دارد.

 پیامدهای تغییر کاربری و اثرات منفی آن بسیار گسترده است. قطع درختان بومی، جایگزینی بتن و آسفالت به جای گیاهان علفی، از بین بردن مزارع پشته  و ساخت ویلا و ساختمانهای بزرگ بدون مجوز قانونی، عدم مطابقت مصالح و ظاهر ویلاها و ساختمانها، با بافت خانه های روستا و سوق دادن مردم روستا به سوی ساخت خانه‌هایی مشابه خانه های شهری، دیوارهای بتونی و سنگی اطراف زمینهای کشاورزی. رها کردن زمین های خریداری شده در کنار اراضی در حال کشت سبب اضمحلال زنجیره غذایی و حیاتی در زمین‌های کشاورزی، ایجاد پناهگاهی برای آفات کشاورزی، افزایش مصرف سموم و افزایش آفات مقاوم می شود.

تغییر کاربری یکی از عوامل مهم در تخریب سرزمین و تغییر اقلیم است. گیاهان درصد بالایی از co2 هوا را جذب و کربن موجود در آن را ذخیره می‌کنند که سبب کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کاهش گرما و حفظ تعادل اقلیمی می‌شود. قطع یکسره درختان در یک زمین کشاورزی، باغی یا جنگلی که کشاورزی صاحب آن است و عدم نظارت بخشداریها و شوراهای روستاها بر بومی یا غیربومی بودن این درختان، عدم نظارت بر نوع ساخت و ساز موثر است. اثرات اجتماعی ناشی از حضور افراد غیربومی در روستا سبب تغییردر فرهنگ، اعتقاد، سنتن، پوشش و هویت روستاییان، افزایش مصرف­گرایی، گرایش به شهرنشینی و کاهش انگیزه و ارق به روستا و کشاورزی، افزایش بزهکاری، اعتیاد، مشکلات اخلاقی خواهد شد.

از عوامل آسیب زای این قضیه این است که دهیاران و شوراهای روستاها آموزشهای درست را در این مورد نگذارنده و از سویی چون خود از اهالی روستا و از ذی نفعان منطقه هستند در این پروسه درگیر می‌شوند و دست به فروش زمین های روستا می‌زنند و در دادن مجوز ساخت و ساز نیز سختگیرانه برخورد نمی‌کنند. متاسفانه هیچ قانونی برای  جلوگیری از این امر وجود ندارد.

روستای منگوده با ۳۰۰ هکتار وسعت اراضی به فاصله ۷ کیلومتری از مرکز شهر رشت تقریبا ده سال و بیشتر از دو روستای دیگر مورد هجوم و دخل و تصرف بیگانگان بوده و در این مسیر از مساعدت و یاری شورا و دهیار بی نصیب نمانده است!

بنابراین، تغییر کاربری روستاها، مزارع کشاورزی و جنگل ها قصه پر غصه‌ای است که هر قدر تکرار و از جنبه های مختلف بدان پرداخته شود، باز جای سخن دارد. تغییر کاربری، تخریب طبیعت روستاها و قطع چرخه تولید، کار و اشتغال روستایی چرخه‌ای ناتوان در این حلقه است. استان‌های شمالی به واسطه زیبایی و مرغوبیت زمین ها و آب و هوای مناسب و ترس از خشکسالی و آلودگی هوای استان‌های مرکزی و جنوبی با آغوشی باز پذیرای هر قشری از هر  منطقه و استانی با فرهنگ، اعتقادات و عادات و رفتارهای متفاوت است.

استان گیلان هر چند در چند سال اخیر با پیگیری برخی گروه‌های غیردولتی و دستگاه قضایی کمتر از دو استان دیگر بویژه مازندران در معرض هجوم غیربومی‌ها به استان  و خرید اراضی در روستاها مواجه بوده اما پدیده مهاجرت داخل استانی از شهر به روستا و یا ساخت و ساز و خرید و فروش در اراضی روستایی را شاهد هستیم.

بررسی و تحقیق میدانی در سه روستای نزدیک رشت  ـ منگوده، مبارک آباد  و اسلام آباد ـ با یکدیگر از حیث وسعت کل اراضی و زمان هجوم مهاجرین برای ساخت و ساز و خرید اراضی مقایسه شدند. همه شواهد نشان می‌دهد که در دو سال اخیر میزان هجوم به روستاها بیش از گذشته بوده و خطر بیخ گوش روستاها و روستاییان و مسوولان شهری و روستایی است که سیل مهاجرت کنندگان از روستا به شهر را بدنبال خواهد داشت.  اعداد و ارقام بدست آمده نشان می‌دهد که روستای منگوده با ۳۰۰ هکتار وسعت اراضی به فاصله ۷ کیلومتری از مرکز شهر رشت تقریبا ده سال و بیشتر از دو روستای دیگر مورد هجوم و دخل و تصرف بیگانگان بوده و در این مسیر از مساعدت و یاری شورا و دهیار بی نصیب نمانده است!

در روستای مبارک آباد و اسلام آباد نیز که در فاصله ۱۲ کیلومتری شهر رشت با وسعتی حدود ۲۹۰ و ۲۰۰ هکتار، به نسبت کمتر مورد هجوم قرار گرفته و ساخت و ساز کمتری به صورت جسته و گریخته صورت گرفته است. نتایج حاصل نشان می‌دهد که با کاهش فاصله از شهر رشت میزان هجوم مهاجرین  به روستا و تغییر کاربری بیشتر و محسوس تر است.

روستای منگوده با  کمترین فاصله از شهر رشت بیشترین تغییر در کاربری اراضی را طی ۱۰ سال اخیر به همراه داشته و این در حالی است که روستای مبارک آباد با بیشترین فاصله از مرکز شهر کمترین دست اندازی و تغییرکاربری را تجربه کرده است. در روستای منگوده و اغلب روستاهای گیلان اعضای شورا با همراهی بی‌دریغ مشاورین املاک در روستا آشکارا به معرفی اراضی مرغوب روستا و مجاب کردن مردم در فروش زمین‌ها می‌پردازد. لذا چه بسیار ساختمان‌ها  بدون مجوز و بدون هیچگونه اعتراضی طی یک ماه احداث شده است.

در نتیجه، نتایج  بدست آمده از میزان هجوم و افزایش ورود مهاجران به ۳ روستای مذکور نشان می‌دهد که روستای منگوده تقریبا هر سال ۵ درصد و بیشتر از دو روستای دیگر در معرض فروش و ساخت و ساز روی زمین‌های کشاورزی و غیر کشاورزی است. از طرفی منگوده به دلیل اینکه میان بر محل گذر از رشت به چوکام و خمام بوده است، بیشتر در معرض دید و خطر کاربری این بلای انسان ساز و مخرب اکوسیستم روستاها  است. مردم کاملا توجیه شده‌اند که چاره‌ای جز فروش زمین برای مهاجرت به شهر یا هزینه  تشکیل زندگی برای فرزندان خود ندارند.