راز و رمز چند دهه ماندگاری در موسیقی ایران
چرا اشعار سایه دارای مقبولیت اجتماعی است؟
هوشنگ ابتهاج متخلص به (سایه ) مرغ خوشخوان غزل معاصر است. شاعری که اگرچه بامداد ۱۹ مرداد از میان ما پر کشید اما شعر و ترانه اش بی شک سالها در ذهن و خاطر مردم ماندگار خواهد بود.
اما علت این ماندگاری چیست و چه عواملی در مقبولیت اجتماعی اشعار سایه تاثیرگذار بوده‌اند؟
دکتر رضا علیزاده جامعه شناس عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان با گرامیداشت یاد و خاطره هوشنگ ابتهاج شاعر پر آوازه کشورمان به اظهار نظر در خصوص مولفه‌های توفیق شعرهای سایه و علت محبوبیت او و تجدید چاپ آثارش پرداخت .
وی با بیان این که مقبولیت مفهومی نسبی است و نمی‌توان از واژه مردم استفاده کرد، افزود: باید بگوییم مقبولیت یک فرد در کدام بخش یا در کدام یک از گروه‌های اجتماعی وجود دارد و یا این که کدام یک از گروه‌های اجتماعی اقبال بیشتری نسبت به شخصیت و آثار سایه نشان می‌دهند؟ اما اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت کنیم دو موضوع مقبولیت اجتماعی و سرمایه فرهنگی در شخصیت و آثار سایه وجود دارد .
این استاد دانشگاه گیلان بیان کرد: ابتهاج هم دارای سرمایه فرهنگی در بعد ذهنی (علاقه به هنر و ادبیات) و هم در بعد عینی ( خلق اثر) بود و هم دارای مقبولیت به معنای پرستیژ و اعتبار اجتماعی. حداقل در دو دهه اخیر گروه‌های اجتماعی بسیاری به اشعار سایه اقبال نشان دادند .
این جامعه شناس با بیان این که نگاه سیاه و سفید به شخصیت ابتهاج را باید کنار بگذاریم افزود: متأسفانه جامعه ایران چند قطبی و برخی اوقات دو قطبی می‌شود. هیچ پدیده اجتماعی و سیاسی را نمی‌توان پیدا کرد که یک دعوای جدی پشت آن نباشد.
این روزها شاهد این چالش‌ها در مورد ابتهاج نیز هستیم. برخی نزدیک به قدیس سازی از او هستند بعضی هم از آن سوی بام افتاده‌اند و تمام دستاوردها و جایگاه سایه را زیر سوال می‌برند که این یک رفتار افراطی و نادرست است .
دکتر علیزده افزود: فهم زندگی اجتماعی، سیاسی ابتهاج در شناخت بهتر وی به ما کمک می‌کند. سایه مانند بقیه افراد شهیر یک بخش فردی و یک بخش اجتماعی دارد. بیشترین آثار سایه قبل از انقلاب (از دهه ۲۰ ) منتشر شده است .سایه چهره‌ای است که مضامین سیاسی و اجتماعی در اشعارش به شدت دیده می‌شود .
وی با اشاره به این که ابتهاج را نزدیک‌ترین فرد در غزلسرایی به حافظ می‌دانند، و ایرانیان از دیرباز به حافظ علاقه مند بوده‌اند و در هر خانه‌ای حداقل شب یلدا به حافظ تفال می‌زنند، نزدیک بودن به حافظ را دومین نکته‌ای دانست که بعنوان سرمایه فرهنگی و یکی از دلایل مقبولیت اشعار سایه محسوب می‌شود. ضمن این که ابتهاج کتابی با عنوان ” حافظ به سعی سایه ” برای شناخت این شاعر کهن به تقریر در آورده است.
وی با اشاره به ویژگی جان بخشی به اجسام و مکان‌ها در شعر ابتهاج گفت : سایه درخت ارغوان را به صورت نمادی در آورد که اکنون بسیاری با شنیدن نام این درخت شعر ارغوان استاد ابتهاج برایشان تداعی می‌شود.همچنین برخی از افراد نام‌های ارغوان و
و سایه را برای دختران خود انتخاب می‌کنند.
دکتر علیزاده بیان کرد: نکته‌ای که خیلی مهم است و موجب مقبولیت سایه شده حضور اشعار و ترانه‌های وی در موسیقی ایران است. این اشعار وارد ملودی‌ها شد و افراد بزرگی ترانه‌ها را خواندند که همه اینها بخشی از سرمایه فرهنگی محسوب می‌شوند. برخی از این ترانه‌ها جزء ماندگاران موسیقی این دیار هستند مانند “تو‌ای پری کجایی ” یا ” ایران‌ای سرای امید ” .در آثار شجریان‌ها، ناظری، سالار عقیلی، معتمدی، قربانی و تاج از اشعار و ترانه‌های سایه استفاده شده است.
همچنین وی یادآور شد: در مقالات علمی پژوهشی و پایان نامه‌ها به اشعار ایشان بسیار پرداخته شده و کتابهای خوبی نیز در مورد آثار ابتهاج نوشته شده است.
وی بعنوان یکی دیگر از ویژگی‌های سایه گفت : سادگی و صداقت ابتهاج یکی دیگر از دلایل محبوبیت این شاعراست. او آنچه را باور داشته سرود و در مجامع و محافل و یا در خلوت خود با آن صدا و چهره گیرا و پر ابهت شعر می‌خواند این شیوه شعرخوانی ساده و صمیمی به دل مردم می‌نشیند. و از آنجاییکه مردم ما نیز بیشتر شفاهی هستند تا اهل خواندن کتاب و به یمن وجود فضای مجازی طی ۱۰ سال اخیر و انتشار فیلمهای کوتاه شعرخوانی‌های سایه به شناساندن بیشتر این شاعر به عامه مردم کمک کرده است .این جامعه شناس در مورد نقش رسانه‌ها در مقبولیت سایه گفت: بی شک رسانه‌ها در محبوبیت افراد تاثیر گذارند البته رسانه‌های رسمی کمتر چنین نقشی دارند. تلویزیون ما کمتر از افراد عالم استفاده می‌کند و بیشتر ورزشکاران به برنامه‌ها دعوت می‌شوند اما نقش شبکه‌های اجتماعی در این خصوص بیشتر است .
احتمالا فشارهایی روی خانواده سایه برای دفن نشدن در ایران و گیلان وجود دارد اما امیدوارم با درایت خانواده این مساله حل شود .در زمان زنده بودن به سایه جفا شد خانه‌ی کودکی اش در محله استاد سرا شهر رشت علیرغم پیگیری برخی از فرهنگ دوستان تخریب شد اما وجود آرامگاه سایه مایه مباهات و فخر گیلانیان خواهد بود.
وی با تأکید بر محبوبیت اشعار و ترانه‌های سروده شده توسط ابتهاج گفت : گرچه من تخصصی در زمینه شعر ندارم اما اشعار سایه اگر مولفه‌های شعر خوب را نداشت هیچوقت تا این حد دیده و خوانده نمی‌شد.
دکتر علیزاده در باره این که آیا ابتهاج را می‌توان سلبریتی شعر معاصر دانست گفت : سلبریتی‌ها عموما دنبال ثروت و شهرت اند ولی سایه تلاشی برای این دو مقوله نمی‌کرد. او بدون تلاش برای دیده شدن در شبکه‌های اجتماعی مقبولیت کسب کرد.
این جامعه شناس با اشاره به صبغه سیاسی ابتهاج اظهار کرد: سایه یک آدم سیاسی بود ولی سعی نکرد از دنیای سیاست وارد دنیای شعر و ادبیات شود.
وی در مورد تدفین سایه در رشت تصریح کرد: احتمالا فشارهایی روی خانواده سایه برای دفن نشدن در ایران و گیلان وجود دارد اما امیدوارم با درایت خانواده این مساله حل شود .در زمان زنده بودن به سایه جفا شد خانه‌ی کودکی اش در محله استاد سرا شهر رشت علیرغم پیگیری برخی از فرهنگ دوستان تخریب شد اما وجود آرامگاه سایه مایه مباهات و فخر گیلانیان خواهد بود.
دکتر علیزاده با بیان این که قطعه هنرمندان در گورستان‌های سلیمان داراب و تازه آباد بسیار پراکنده است و شانیت سرمایه‌های فرهنگی مان در آن لحاظ نشده است ابراز امیدواری کرد: با جانمایی مناسب و اختصاص یک مکان در خور نام سایه و رویکرد آینده‌نگرانه هویت شاعر پرآوازه کشور به نسل آینده نشان داده شود.
این جامعه شناس در خاتمه گفت: اکنون در بسیاری از برنامه‌های فرهنگی در رشت حدود ۱۰۰ نفر چهره دائمی شرکت می‌کنند که جای تامل و نگرانی دارد، تدفین سایه در رشت را فرصتی فرهنگی برای مردم و شناخت بیشتر او است و باید از چهره‌های ملی استفاده کنیم تا آثار و مکتوباتشان را بشناسانیم. این از جنبه فرهنگی و در بخش تقویت هویت نوجوانان و جوانان خیلی مهم است.
- هوشنگ ابتهاج (سایه) زاده ۱۳۰۶ در محله استاد سرای رشت بود. سایه بیش از ۱۰ کتاب منتشر کرد که “سیاه مشق” و ” تاسیان” مجموعه و چکیدهٔ شعرهای این غزلسرای بزرگ معاصر است. ” حافظ به سعی سایه” نیز دیوان حافظ با تصحیح ابتهاج است. همچنین سایه سال ۱۳۹۱ در ۸۵ سالگی خاطرات خود را در گفتگو با میلاد عظیمی در کتاب پیر پرنیان‌اندیش عنوان کرد. در این کتاب هوشنگ ابتهاج عقاید و نظرات خود را دربارهٔ بسیاری از چهره‌های نامدار موسیقی، شعر و سیاست در زمان خود بیان کرد.
