زندگی کودکی و کودک زندگی در شاهنامه فردوسی

همه ما به اهمیت شاهنامه به عنوان یکی از مهم ترین آثار زبان فارسی و سند هویت ملی مان آگاهیم و آن را به عنوان یک گنجینه بی بدیل لغات می شناسیم  و می دانیم شاهنامه زنده کننده زبان فارسی، فرهنگ و تاریخ ایران است. البته خواندن شاهنامه برای کودکان و نوجوانان دشوار است. وجود حدود شصت هزار بیت شعر در چند جلد، با شیوه ی نوشتاری کهن که خواندن آن را سخت می کند، هر مخاطبی به خصوص کودکان و نوجوانان را از شاهنامه خواندن می ترساند.

کودکان داستان را دوست دارند. قصه گویی علاوه بر پرورش مهارت های کلامی و شنیداری، تقویت خلاقیت و حافظه، بهبود فرآیند یادگیری و افزایش تمرکز، کودک را با اصول اخلاقی و اعتقادی خانواده و جامعه آشنا می کند. ویژگی داستان گونه بودن شاهنامه، تنیدگی حماسه، تاریخ ، روانشناسی و اسطوره سازی بر جذابیت آن جهت ارائه به کودک و نوجوان می افزاید.

امروزه یکی از مسائل حائز اهمیت در دنیای کودک که بسیاری از اندیشمندان به آن پرداخته اند “ایجاد هویت” در کودک است. خانواده نخستین بستری است که کودک در آن به شناخت خویشتن می پردازد و اولین هویت انتسابی خود را از آن به دست می آورد. هویت هر فردی عبارت است از مجموعه خصوصیات و توانمندی ها و صفات نیک و بد او که باید با هم در نظر گرفته شوند و همین مسأله سبب می شود که در جهت تضعیف نقاط ضعف و بدی ها و تقویت نقاط قوت و خوبی ها و پویایی هویت اقدام شود.

هویت فردی و افکار و عملکرد انسان، تاثیر متقابل و دوطرفه بر هم دارند. در واقع بر اساس هویت انسان تعیین می‌ شود که هر لحظه در چه موقعیت و جایگاهی قرار دارد و چه موضعی می تواند اتخاذ کند. دیدگاه های اعتقادی و جهان بینی او و همچنین ارزش‌ها و ضد ارزش های او را، هویتش تعیین می‌کند. پس بایدها و نبایدهای انسان در هویت فردی او خلاصه می‌شود. همچنین براساس پیشرفت های علمی و اخلاقی و اجتماعی انسان، هویت فردی او نیز تحت تاثیر قرار می گیرد.

در شاهنامه داستان هایی هست که بیش از هفت هزار سال از عمر آنها می گذرد و چگونگی زندگی، اخلاق، آیین ها، باورها، آرزوها، عشق ها و دلاوری های مردم آن زمان را باز تاب می دهد و می تواند برای کودکان و نوجوانان بسیار پر کشش باشد. همچنین شیوه بیان اندیشه های فردوسی با بهره گیری از توصیف ها و استعاره های بی نظیر ادبی ثبت شده که تعمق به آن به مرور، به سخنوری خواننده کمک می کند.

ماکسیم گورکی می گوید:  کودک به محض اینکه آغاز به فهم و درک دنیای پیرامون خود می کند باید کم کم از کار نسل های پیشین خود آگاه شود. این امر به او کمک می کند تا بفهمد آنچه پیش از او صورت گرفته به خاطر او انجام یافته است و بداند که برای مداومت فرهنگ، مداومت بشر در جستجوی یافتن اشکال تازه زندگی این آگاهی ضروری ست.

طبق پژوهش های علمی  “شاهنامه” با به کارگیری شیوه های متفاوت برای ورود به عالم فانتزی همچون شباهت یابی در اشیا و مکان، رویا و خواب، همذات پنداری، شخصیت های غیر انسان و … یک اثر قدر تمند در ادبیات فارسی جهت جذب کودکان به دنیای فانتزی داستان با کارکردهای مذکور، محسوب می گردد.

در حالی که طی سال های اخیر ادبیات بزرگسال سیر نزولی را می پیماید، ادبیات داستانی کودک رو به ترقی است. یکی از مباحث مطرح شده در ادبیات کودک ژانر فانتزی است. یکی از بالاترین لذت های کودکان در مطالعه شگفت زده گی و غافلگیر شدن است.  ماکسیم گورکی می گوید : ” کودک به محض اینکه آغاز به فهم و درک دنیای پیرامون خود می کند باید کم کم از کار نسل های پیشین خود آگاه شود. این امر به او کمک می کند تا بفهمد آنچه پیش از او صورت گرفته به خاطر او انجام یافته است و بداند که برای مداومت فرهنگ، مداومت بشر در جستجوی یافتن اشکال تازه زندگی این آگاهی ضروری ست. ” با فانتزی سازی شخصیت های های حماسی در ادبیات کودک، می توانیم ضمن آشنایی آنها با  ادبیات کهن شرایطی را فراهم سازیم تا این گروه از دنیای خیال پردازی با اسطوره های تاریخی لذت ببرند. کاربرد مطالب اساطیری و کهن در داستانهای فانتزی کودکان این امکان را فراهم می کند تا خوانندگان به طور ذاتی، عمق فرهنگ دنیای محال ساختگی را درک کنند. طبق پژوهش های علمی به عمل آمده “شاهنامه” با به کارگیری شیوه های متفاوت برای ورود به عالم فانتزی نظیر: شباهت یابی در اشیا و مکان، رویا و خواب، همذات پنداری، شخصیت های غیر انسان و … یک اثر قدر تمند در ادبیات فارسی جهت جذب کودکان به دنیای فانتزی داستان با کارکردهای مذکور، محسوب می گردد.

از سوی دیگر، تنوع مطالب شاهنامه، انواع قالب های ادبی، اسطوره، حماسه و تمثیل، زندگی پهلوانان، قصه ها، شگفتی ها، چاره اندیشی ها – اگر با روش مناسب ارائه شوند- برای کودکان و نوجوانان بسیار دلنشین اند. آنچه شاهنامه را کتابی مناسب برای کودکان و نوجوانان می کند این است که برای رویارویی با انواع ناملایمات زندگی قصه ای و نسخه ای دارد که علیرغم گذشت قرنها هنوز انسان ها با نمونه های مشابهش دست به گریبانند. شاهنامه کودک را برای مواجهه با چهره واقعی زندگی آماده می کند. خوشی ها و ناخوشی ها به یکسان در آن وجود دارند،  شاهنامه خواننده را به  شادی و کامروایی فرا می خواند. نوعی منطق علمی در رویدادها به چشم می خورد و جنگ ها با هدف سامان بخشیدن به اوضاع و ساختن  جهانی بدون جنگ در می گیرند. کتاب سراپا سفارش  مدارا و دفاع  از گوهر انسانی است.

دنیایی که فردوسی در شاهنامه ترسیم می کند ساده است و قوانین ساده ای دارد. در تقابل خیر و شر خواننده در شرایط مقایسه و تفسیر و تحلیل علل عمیق روانشناسانه هر دو موضع قرار می گیرد و با همذات پنداری های ناخودآگاه از نتایج خردورزی، نیکی و جوانمردی آگاه می گردد. چیزی که پدران و مادران تلاش می کنند به کودکان خود بیاموزند.

دفاع از نیروی نیک در آن، حکایت از آگاهی انسان به مقام انسانی خود دارد و زندگی، متعادل  و در هماهنگی با سرشت آدمی و ارتباط نزدیک با طبیعت است. در آن، هم به نیازهای مادی توجه می شود و هم به نیازهای معنوی.

دنیایی که فردوسی در شاهنامه ترسیم می کند ساده است و قوانین ساده ای دارد. در تقابل خیر و شر خواننده در شرایط مقایسه و تفسیر و تحلیل علل عمیق روانشناسانه هر دو موضع قرار می گیرد و با همذات پنداری های ناخودآگاه از نتایج خردورزی، نیکی و جوانمردی آگاه می گردد. چیزی که پدران و مادران تلاش می کنند به کودکان خود بیاموزند.

منابع :

• شیوه های مناسب سازی داستانهای تخیلی شاهنامه برای کودکان – دکتر محمود طاووسی و دکتر مریم جلالی
• شیوه های فانتزی سازی شاهنامه در اذبیات کودکان و نوجوانان – دکتر مه دخت پورخالقی
• بازخوانی شاهنامه در گذر از اسطوره به قصه – دکتر رقیه شیبانی فر