در چند دهه اخیر تغییر اقلیم، آلودگیهای شیمیایی و میکروبی، صید بی‌رویه‌ی گونه‌های غذایی خصوصا صید گونه‌های در حال انقراض، منجر به وضعیت نابسامان حیات گونه‌های ارزشمندی چون فک خزری، انواع گونه‌های ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر شده است.
این در حالیست که همزمان تهاجم گونه‌های غیربومی، بحث تخلیه فاضلابهای شهری و صنعتی به دریا، ورود ریز پلاستیک ها و زباله‌های دریایی، بروزلکه های نفتی ، تغییرات تراز آب دریا و تغییرات جریان آب رودخانه‌ها از دیگر مخاطرات زیست‌محیطی هستند که سالهاس حیات گونه های ارزشمند دریای خزر را در معرض خطر داده است.
به بهانه ۲۱ مرداد روز ملی دریای خزر از کارشناسان و پژوهشگر حوضه دریای خزر درباره مهمترین آلایندگی های دریای خزر و مخاطراتی که حیات گونه های آبزیان را در معرض خطر قرار داده بیشتر پرسیدیم.
جریان‌های رودخانه ای به‌عنوان یکی از منابع اصلی آلاینده دریای خزر به حساب می‌آیند. این جریان‌ها فاضلابهای ناشی از فعالیتهای انسانی، کشاورزی، و صنعتی را با بیش از هزار ترکیب شیمیایی به‌علاوه آلودگی حرارتی و اسیدی را وارد دریا می‌کنند. در بخش ساحلی نیز دریای خزر متاثر از فعالیتهای انسانی، صنعتی وکشاورزی است. تالاب ها و آبگیرهای موجود در منطقه همگی تحت تاثیر فعالیت های انسانی قرار دارند. البته در این میان تغییرات اقلیمی بی‌تاثیر نبوده است.
کاهش جمعیت ماهیان کوچ رو دریای خزر به رودخانه‌ها
«مهناز ربانی‌ها» دکترای بیولوژیک دریا و مدیر گروه اکولوژی دریای خزر در این باره به مرور می‌گوید: تراکم جمعیت و بهره برداری از نواحی ساحلی یکی از معضلاتی است که در چند سال اخیر گریبانگیر زیست‌مندان وابسته به دریای خزر شده است.
وی با تاکید به کاهش جمعیت ماهیان کوچ رو که حیات آنها وابسته به رودخانه‌ها است اضافه می‌کند: تخریب زیستگاههای ساحلی و دهانه رودخانه ها در کنار خشکی و کاهش جریان آب رودخانه های منتهی به دریا، روند انقراض ماهیان خاویاری و استخوانی را تشدید کرده است.
مدیر گروه اکولوژی دریای خزر با بیان اینکه تغییرات اقلیمی، سرعت باد وعوامل محیطی مانند افزایش درجه آب و هوا و کاهش عمق آب در ذخایر ماهیان دریا خزر تاثیر گذار بوده می‌افزاید: چهار گونه ماهی کپور،سفید، کفال و کیلکا با کاهش ذخایر مواجه بودند که این کاهش در ناحیه شرقی دریای خزر شدیدتر بوده است.
ربانی‌ها ضمن اشاره به صید قاچاق ماهیان دریای خزر و تخریب مصبهای رودخانه ای که مختص تخم ریزی ماهیان استخوانی است می گوید: علیرغم بازسازی ذخایر، این زیستگاهها باید به صورت طبیعی احیا شوند که مهمترین آن برداشت آب از مناطق عمیق دریا است که نیازمند تکنیک های خاصی است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه کشاورزی و صنعت ما با مسایل زیست محیطی هماهنگ نیست اظهار می‌کند: دریا خزر با آبهای آزاد مرتبط نیست از این رو ورود آلاینده ها از جمله ورود پساپ های صنعتی و سموم کشاورزی و ریز پلاستیک‌ها، محیطزیست دریا را بیش از گذشته آسیب پذیر و حساس کرده به طوریکه تبعات این آلودگی ها در ابتدا ذخایر دریا را مورد هدف قرار داده است. کاهش ذخایرعلاوه بر مباحث ریالی تاثیر مستقیم بر رزق و روزی ساحل نشینان وابسته به دریا دارد. متاسفانه در کنار دریا با مسایل زیست محیطی تالاب انزلی مواجه هستیم که به شدت بهم وابسته و تاثیر پذیر هستند.
۱۲ درصد آلودگی های دریای خزر از جانب ایران بوده که سه پنجم آن مربوط به ورود فاضلاب های شهری و خانگی به دریا است. در حال حاضر بزرگترین آلوده کننده و تهدید دریای خزر، آلودگیهای صنعتی و شهری و سموم کشاورزی است که حیات آبزیان خزر را نشانه رفته است.
در حالیکه آمارهای شیلات گیلان حاکی از کاهش ۴۰ درصدی صید ماهیان استخوانی در فصل صید گذشته بوده و کارشناسان شیلاتی مهمترین عامل کاهش ماهیان خاویاری دریای خزر را صید غیرمجاز و نابودی ماهیان نابالغ ازطریق صیادان دام گستر وغیرمجاز اعلام می‌کنند اما به گفته پژوهشگران، ورود آلودگیهای حاصل از فاضلابهای صنعتی و شهری و پسابهای حاصل از فعالیتهای کشاورزی به دریا نقش مهمی در تغییرات اکولوژیکی دریای خزر و در نهایت کاهش ذخایر گونه های مختلف داشته است.
سهم بالای فاضلابهای شهری در کاهش ذخایر ماهیان خزر
در همین رابطه مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان دریای خزر، سهم بیشتری برای آلودگی فاضلاب شهری و خانگی به عنوان بزرگترین تهدید کاهش ذخایر دریای خزر قایل است.
«ناصر کرمی راد» به مرور می‌گوید: توسعه شهری و گردشگری، توسعه صنایع و ورود سموم کشاورزی همراه با تغییرات اقلیمی و خشکسالی ذخایر ارزشمند دریای خزر را مورد هدف قرار داده است. ذخایر دریا برای ادامه حیات خود نیازمند رودخانه و آب شیرین یا لب شور هستند که باید برای بقای خود وارد شاهرگهای حیاتی منتهی به دریا شوند. اما مصبهای رودخانه های مهم به دریای خزر به طرق مختلف در معرض خشکی و نابودی قرار گرفته اند و خیلی از گونه ها را در معرض انقراض قرار داده اند.
همزمان با تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی ها و کاهش حق آبه رودخانه سفید رود گیلان، برخی از شاهرگه های حیاتی دریای خزر خشک شده اند. وزارت نیرو نتوانسته به موقع آب را در رودها جاری کند. مجموعه این عوامل ذخایرموجود دریای خزررا تحت فشار قرار داده است.
کرمی راد با اشاره به اینکه جمعیت گونه های دیگر ماهی دریای خزر از جمله سوف، کپور، انواع کولی و اردک ماهی به دلیل مخاطرات انسانی وآلودگی های طبیعی با کاهش مواجه شده اظهار می‌کند: طی مطالعاتی که در سال ۹۳ انجام شد، ۱۲ درصد آلودگی های دریای خزر از جانب ایران بوده که سه پنجم آن مربوط به ورود فاضلاب های شهری و خانگی به دریا بوده است. در حال حاضر بزرگترین آلوده کننده و تهدید دریای خزر، آلودگیهای صنعتی و شهری و سموم کشاورزی است که حیات آبزیان خزر را نشانه رفته است.
وی با بیان اینکه سموم شیمیایی از طریق رودخانه ها وارد دریا می شود تصریح کرد: بعد از ورود آلودگیهای شهری و سموم کشاورزی به رودهها، همزمان بارشهای ابتدای بهار، رودخانه های کم آب و خشک شده در معرض برداشت شن و ماسه قرار می‌گیرند و زایشگاه ماهیان استخوانی نیز نابود می شود. توسعه گردشگری در خط سواحل و صیدغیرمجاز مردم ساحل نشین در فصل زاد و ولد نیز از دیگر تهدیدات ذخایر ماهیان دریای خزر در سالهای اخیر بوده است.
مدیر کل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان دریای خزر با تاکید ویژه به تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی ها و نیز کاهش حق آبه رودخانه سفید رود گیلان می افزاید: هم اکنون برخی از شاهرگه های حیاتی دریای خزر خشک شده اند. چراکه وزارت نیرو نتوانسته به موقع آب را در رودها جاری کند . مجموعه این عوامل ذخایرموجود دریای خزررا تحت فشار قرار داده است.
کرمی راد با تاکید به اینکه در بازسازی ذخایر دریا آخرین حلقه فعالیت، جبران انسانی است اظهار می‌کند: سازمان شیلات قدمهای خوبی برای بازسازی و حفظ این ذخایر برداشته که اصلی ترین آن حفظ گونه ماهیان خاویاری بوده است. برهمین اساس دولتهای حاشیه دریای خزر طی معاهده ای هرگونه صید تجاری ماهیان خاویاری دریای خزر را ممنوع اعلام کردند و تاکنون ایران یکی از متعهد ترین این کشورها بوده است.
مدیرکل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان دریای خزر با بیان اینکه در بازسازی ذخایر خزر اقدامات خوبی انجام شده ادامه می‌دهد: تبعات و اثرات منفی عوامل طبیعی و انسان ساز موجب شده میزان رها سازی بچه ماهیان خاویاری از ۲۵ میلیون به ۲ میلیون قطعه کاهش پیدا کند و این موضوع نشاندهند کاهش ذخایر دریای خزر است.
وقتی قادر به کنترل برخی شرایط زیست محیطی نیستیم باید دراین بخش اقدامات اثرگذاری انجام دهیم که البته وابسته به دریاست. یکی از این فعالیتها حفاظت و بازسازی ذخایر ارزشمند دریای خزر است . ماهی سفید ۶۰ درصد سبد صید گونه های دریای خزر را تشکیل می دهد اما در ۲۵ سال گذشته در لیست گونه های در معرض انقراض وارد شده بود که خوشبتانه با اقدامات انجام شده توانستیم بالغ بر ۲۵۰ میلیون قطعه ماهی سفید را تکثیر و در دریا رها سازی کنیم.
آلودگی دریای خزر درحالی هر ساله رو به افزایش است که قرار بود با امضا و اجرای کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به «کنوانسیون تهران» در سال ۱۳۸۲، حفاظت زیست محیطی این دریا به مهم ترین راه حل برای احیاء و پاکسازی آن تبدیل شود. سازمان محیط زیست گیلان و اداره محیط زیست دریایی استان تاکنون چه اقداماتی در راستای کاهش آلودگی های ورود فاضلاب های شهری و صنعتی و جلوگیری از برداشت های بی رویه شن وماسه در بستر رودخانه ها انجام داده؟
۹ شهر ساحلی گیلان فاقد تصفیه خانه فاضلاب شهری اند
در ادامه «اعظم نظام هاشمی» رییس اداره محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست گیلان در پاسخ به مرور تاکید می‌کند: از ۵۴ رودخانه استان به استثنای ۹ رودخانه ای که به تالاب انزلی وارد می شوند، حامل بار آلودگی از بالادست به دریای خزر هستند.
وی با تاکید به اینکه در برخی موارد، آنقدر بار آلودگی رودخانه های استان از فاضلاب و پسماندهای کشاورزی و صنعتی بالاست که دیگر نمی توان اسم رودخانه به آنها نهاد و به نوعی تبدیل به کانال تخلیه فاضلاب به دریا شده اند می‌افزاید: با توجه به اینکه تعدد رودخانه ها، نهرها و ذهکش های کشاورزی در استان زیاد است، مکاتبات زیادی برای کاهش استفاده از سموم کشاورزی با جهاد کشاورزی داشتیم. اما در خصوص کنترل فاضلاب صنایع به پیشرفتهای خوبی رسیدیم و هم اکنون اغلب صنایع استان مجهز به سیستم تصفیه فاضلاب هستند و درشهرکها صنعتی ساحلی سیستم تصفیه خانه فاضلاب نصب شده است.
هاشمی تاکید می‌کند: بیشتر آلودگی های دریای خزر منشا خشکی دارند و اغلب فاضلابهای صنعتی کنترل شده هستند اما آنچه که غیر قابل کنترل بوده و خزر از آن رنج می‌برد پسابهای کشاورزی است که بدون هیچ کنترلی وارد رودخانه ها می شود و به طور گسترده در طول سواحل گسترده شده است.
در حال حاضر با پدیده شکوفایی جلبکی از «گروه سیانو باکتری» در برخی مناطق خزر مواجه هستیم که مورد تغذیه گونه های مختلف ماهیان خاویاری و استخوانی قرار دارد که برای ادامه حیات آنها خطرناک است. طی دو هفته گذشته این جلبکها در ۷ مایلی بندر انزلی مشاهده شدند که به نظر می رسد در وسعت بزرگی گسترده شده‌اند. در حال حاضر از سوی اداره کل بنادرو کشتیرانی استان نمونه برداری انجام شده است. تاکنون نتایج آزمایشات ارایه نشده و از سوی دیگر هم گزارشی از مرگ ماهیان نداشتیم.
بیشتررودخانه های استان تحت تاثیر فاضلاب و پسابهای کشاورزی هستند و متاسفانه شهرهای آستانه اشرفیه و کیاشهر اصلا مجهز به سیستم تصیه فاضلاب نیستند و درشهرهای رشت ، انزلی و لاهیجان نیز با وجود احداث تصفیه خانه، هنوزراه اندازی نشده است
رییس اداره محیط زیست دریایی گیلان با بیان اینکه درکنترل فاضلابهای شهری و خانگی اقدامات خوبی ازسوی آبفا انجام شده اما کافی نیستند اظهار می‌کند: از ۱۷ شهرستان گیلان، ۹ شهرستان ساحلی هستند که نیازمند سیستم تصفیه فاضلاب شهری اند. متاسفانه فاضلاب شهری شهرستانهای رودسر، لنگرود، لاهیجان، تالش و آستارا تماما به دریای خزر وارد می‌شود.
هاشمی با تاکید به اینکه درمصبهای اغلب رودخانه های منتهی به تالاب و دریا تا شعاع ۳ کیلومتری صنایع مستقر نیستند می‌افزاید: تلاش کردیم مصبها را همانند تالاب و دریا مورد حفاظت قرار بدهیم و از هرگونه برداشت شن وماسه در آنها جلوگیری کنیم. اما بیشتر برداشت های شن و ماسه در رودخانه های استان انجام می شود که دراین بخش نیاز داریم حفاظت بیشتری ازرودخانه‌ها انجام شود.
در عین حال بیشتررودخانه های استان تحت تاثیر فاضلاب و پسابهای کشاورزی هستند و متاسفانه شهرهای آستانه اشرفیه و کیاشهر اصلا مجهز به سیستم تصیه فاضلاب نیستند و در شهرهای رشت، انزلی و لاهیجان نیز با وجود احداث تصفیه خانه، هنوز راه اندازی نشده است.