وقتی ماهی‌ها دیگر عاشق نیستند

امتداد حیات فضاها، به حضور آدم‌ها گره خورده است. فضاهای رها شده کالبدهای بی‌جانی هستند که این عدم حضور، نام جدیدی به آن‌ها الحاق کرده است، «متروکه»! متروکه‌ها راویان حیات پیشین خود هستند، به قول داریوش شایگان “شاهدانی خاموش بر آنچه در حضورشان گذشته”.

در منظر شهروندان، متروکه‌ها سوال برانگیزند. چیستی آنها، اتفاقات و تجربیاتی که از سر گذرانده‌اند، کیستی ساکنان پیشین، همه و همه دنیایی از سوالات را در پستوی ذهن رهگذران شکل می‌دهد. سوال‌هایی بی جواب قطعی، که همین عدم قطعیت‌ها، موجبات خیال پردازی را فراهم میکند و هر آنجا که خیال آدمی بجوشد، زندگی رنگ و بویی تازه می‌گیرد. همین‌ها می‌تواند بر زیبایی حضورِ این متروکه‌های زاییده‌ی عدم حضور بیافزایند.

 فرزندی نیک اما فراموش شده برای زمانه‌ی ما

 شهر انزلی با پیشینه‌ای تاریخی که بر کسی پوشیده نیست، بناهای ارزشمند بسیاری را در خود جای داده است که در میانشان شمار بناهای حائز ارزش ولی متروکه کم نیست. حتما رهگذران حین عبور از خیابان سی متری، در مجاورت اسکله کشتیرانی و کانال دریا، زیبای استوارِ سفید رنگ با پوسته‌های ترک خورده را نظاره کرده‌اند. بنایی دو اشکوبه که پنجره هایش را به مثابه آغوشی به سوی کاسپین آبی بی‌کران مقابلش گشوده است، که متعلق به خاندان دهبان است.

عمارت دهبان، بنایی مدرن متعلق به دوره معماری پهلوی است، که در خیابان سی‌متری انزلی واقع شده است. این خیابان در اوایل دوره پهلوی اول، به منظور قرارگیری خانه‌های شخصی دوبلکس با معماری مدرن، به همراه چشم‌انداز کانال کشتیرانی و بلوار مجاور احداث گردید.

خانه ایرانی در دوره پهلوی، به لحاظ سبک، سازه، کالبد و… دستخوش تغییراتی گردید. در این سال‌ها معماران ایرانی که تجربه تحصیل و کار در اروپا را داشتند، از جمله وارطان آوانسیان، موجبات پیدایش مکتب مدرن در ایران را فراهم کردند که در ابتدا این سبک در ساختمانهای دولتی و عمومی پدیدار شد و با گذر زمان در کارزار طراحی مسکن ایرانیان نیز درها به سوی این سبک گشوده شد.

در بناهای این دوره با حذف تزئینات کلاسیک، احجام هندسی ساده، استوانه‌ای و مکعبی پدیدار شدند. پلان‌های بناها به سادگی و عملگرایی بدل شدند، پنجره‌های سرتاسری و تراس‌های رو به خیابان جای خود را به دورن‌گرایی دهه‌های پیشین داد. با مدرنیزه شدن تکنیک‌های ساخت، از اسکلت بتنی و فلزی برای بنا نهادن ساختمان به کار گرفته شد و به تبع آن ساخت و ساز سرعت بیشتری گرفت.

حال عمارت خیابان سی متری به نیکی یکی از فرزندان زمانه‌ی خود است، که به زیبایی به خصوصیات سبک دوران خود آراسته شده است. فرم اصلی بنا از ترکیب یک مکعب و استوانه‌ای که محفل سالن اصلی در طبقه همکف و منظرگاه بنا در طبقه بالاست، شکل گرفته است. در این عمارت بازشوها فرم بیرونی را با پنجره‌های افقی و نواری و سایبان ها، شکل داده‌اند. مطابق ویژگی این دوره فرم ورودی متمایزی برای بنا تعریف گردیده. پوسته‌ی سیمانی مستهلک نما یادآور نماسازی دوره مختص خود است، گویای گذر ایام در عین استواری این بناست.

به نقل از محمدعلی شیبانی “خانه سنگ اول بنیاد هر جامعه است.” و قطعا خانه‌ای این چنین که یادگار ارزش‌های دوران خود است، می‌تواند گویای میراث معماری مسکن این دوره تاریخی باشد، پس قطعا حائز ارزش برای ثبت در جرگه ابنیه میراث تاریخی شهر انزلی خواهد بود. متروکه‌ای که میتوانست با بازتعریفِ اتفاقاتی نو در دامانش، سرنوشتی غیر از زوال را تجربه کند.

جالب است بدانیم، عمارت دهبان، در سال ۸۳ لوکیشن فیلم سینمایی «ماهی‌ها عاشق می‌شوند» به کارگردانی علی رفیعی و بازی رضاکیانیان و رویانونهالی و… بوده است. این فیلم کاندید ۶ جایزه سیمرغ بلورین در بیست و سومین جشنواره فیلم فجر بوده است. به تصویر کشیده شدن داستانی در آغوش چنین بنایی، فرصتی مغتنم است برای به تماشا نشستن جریان زندگی در عمارت متروکه‌ی این روزها.

بازگشت به خانه‌ی متروک

در داستان این فیلم مالک پس از بیست و چند سال از خارج به کشور بر‌میگردد و با خانه‌اش که به یک رستوران بدل شده ملاقات می‌کند. گویی مالک انتظار متروکه‌ای را می‌کشیده که با مشاهده حضور آدم‌ها و جنب و جوش حاکم در فضا محو تغییرات می‌شود. در واقع فیلم حول بازگشت به خانه‌ای که یادگار گذشته است و اتفاقاتش شکل میگیرد. سکانس اولین مواجهه شخصیت اصلی (رضا کیانیان) با بنا پس از سال ها، نمای تمام قد بنا که رو به سوی اسکله افراشته را، به تصویر می‌کشد و طراحی درب ورودی اصلی بنا و قاب بندی‌های پنجره‌ها کاملا مطابق اشکال هندسی ساده و خطی ست که از مشخصه‌های معماری این دوره است. در ادامه صاحب خانه با عبور از راهروها و پلکانی منحنی درون بنا که از ملحقات سبک بناست، با خانه بعد از بیست و چندسال دیدار تازه می‌کند.

در سکانس‌های مختلف و حین گردش در عمارت، شاهد تلاش موفق معمار برای هدایت نور با پنجره‌های افقی و نواری به درون بنا هستیم. فرم بنا در دورن و بیرون به انحنا آراسته شده است که در روایت اولین دیدار صاحب خانه با بنا در فیلم، با ورود صاحبخانه به تراس منحنی طبقه بالا که منظرگاه رو به اسکله بناست، به زیبایی این دیدار پایان بندی می‌شود.

به نقل از محمدعلی شیبانی “خانه سنگ اول بنیاد هر جامعه است.” و قطعا خانه‌ای این چنین که یادگار ارزش‌های دوران خود است، می‌تواند گویای میراث معماری مسکن این دوره تاریخی باشد، پس قطعا حائز ارزش برای ثبت در جرگه ابنیه میراث تاریخی شهر انزلی خواهد بود. متروکه‌ای که می‌توانست با بازتعریفِ اتفاقاتی نو در دامانش، سرنوشتی غیر از زوال را تجربه کند.