آینده مبهم کشاورزی، در انتظار ِ گیلان
تغییر اقلیم در گفت و گو با نیما فریدمجتهدی:
تغییرات اقلیمی، آب و هوای کره زمین را دچار تغییرات شگرف کرده است. به عقیده دانشمندان امسال زمین یکی از گرمترین سالهای خود را پشت سر گذاشته است. همین تغییر اقلیم موجب شده که رکورد دما در بسیاری از نقاط جهان شکسته شود. از سوی دیگر افزایش درجه گرما، افزایش آتش سوزیهای جنگلی وکاهش منابع آبی درمناطق مختلف کشور، شواهدی از اثر پذیری محلی و منطقه‌ای از تغییرات اقلیمی زمین را به ما ارایه می‌کند.
وقوع آتش‌سوزی‌های جنگلی و مرتعی وسیع در پهنه غرب و جنوب غرب تا شمال غرب کشور از جمله این تبعات بوده است. به گفته کارشناسان اقلیم یکی از دلایل گسترش این آتش‌سوزی‌ها کاهش رطوبت در سطح خاک به دلیل خشکسالی و افزایش دما بوده است.
با وقوع اجتناب ناپذیر تغییرات اقلیمی درجهان، چگونگی تاثیر پذیری مستقیم آن در آب وهوا و کشاورزی گیلان را از «نیما فریدمجتهدی» کارشناس اقلیم استان جویا شدیم.
س/ افزایش دمای هوا، بالاآمدن سطح آب‌ها و نوسان های بارندگی، مهم ترین پیامدهای تغییرات آب و هوایی هستند که برای بسیاری از مردم استان در سالهای اخیرملموس بوده به نظر شما این تغییرات در درازمدت چه تاثیراتی بر اقتصاد و کشاورزی گیلان به همراه خواهد داشت ؟
ج/ اقتصاد کشاورزی گیلان مبتنی بر تولید چند محصول مشخص زراعت (آبی و دیم)، باغ‌داری (زیتون، گندم، مرکبات) دام‌داری، شیلات و زنبورداری است. لذا تغییر آب‌وهوا از چند جنبه می‌تواند کشاورزی استان را تحت تاثیر قرار دهد.عمده‌ترین این تاثیر مربوط به عناصر اصلی هوا، بارش و دما است.
افزایش دمای هوا، بالاآمدن سطح آب ها و نوسان های بارندگی، مهم ترین پیامدهای تغییرات آب و هوایی هستند که برای بسیاری از مردم استان در سالهای اخیرملموس بوده است.
از منابع آبی گیلان شروع می‌کنم. کشت برنج در گیلان وابسته به دو منبع آبی است. از آنجایی که تغییرات آب وهوایی، منابع آبی استان(رودخانۀ سفیدرود و رودخانه‌های داخلی و بارش مستقیم) را از خود متاثر کرده ازاین رو کاهش حجم بارش، تغییرپذیری زمانی و مکانی بالای بارش، افزایش شدت بارش، کاهش نسبت بارش برف به بارندگی به شکل مستقیم اثر خود را بر رژیم آب شناسی جریان‌های سطحی وغیرسطحی گذاشته است.
عدم وقوع بارش مؤثر به ویژه در فصل کشت در جلگه مرکزی گیلان و وجود دوره‌های خشکی طولانی در فصل بهار آینده کشاورزی برنج را مبهم می‌کند. عدم تامین آب سد سفیدرود، وابستگی هرچه بیشتر به بارش به ویژه بارش مؤثر در سالهای اخیر، سبب شکنندگی وضعیت تولید برنج شده است.
بنابراین عملاً آب کمتری در رودخانه‌ها جاری و منابع آب سطحی کاهش قابل توجه‌ای را نشان می‌دهند. بطوریکه امسال منابع ذخایر آب پشت سد سفید رود به کمتراز۱۰۰ میلیون متر مکعب رسید. این درحالیست که ما دیگر نمی‌توانیم انتظار بارش مؤثر در فصل کشت استان داشته باشیم و پیش بینی بارشها به شدت دراستان کم شده است.
س/ دامنه این تغییرات چه تبعاتی بروی محصولات استراتژیک کشاورزی استان دارد؟
ج/ عدم وقوع بارش مؤثر به ویژه در فصل کشت در جلگه مرکزی گیلان و وجود دوره‌های خشکی طولانی در فصل بهار، آینده کشاورزی برنج را مبهم می‌کند. عدم تامین آب سد سفیدرود، وابستگی هرچه بیشتر به بارش به ویژه بارش مؤثر در سالهای اخیر، سبب شکنندگی وضعیت تولید برنج شده است. مسئله دیگر در زمینه کشت برنج، نوسان‌های دمایی و موج‌های گرمایی طولانی است که در زمان کاشت برنج با افزایش تبخیر و تعرق موجب کاستن از‌اندک‌اندوخته‌های منابع آبی مزارع می‌شود. در واقع نوسان‌ها و ناهنجاریهای دمایی کشت برنج را با چالش مواجه کرده‌است.
س/ آیا در مورد تولید چای هم صدق می‌کند؟
ج/ بله. تولید چای وابستگی زیادی به میزان بارش و دوره‌های خشکی دارد که علت اصلی آن هم دیم‌کاری آن است. یعنی هرگونه تغییر مشخصی در بارش و دما تولید آن را بیشتر متاثر می‌کند. با‌توجه به اینکه چای در گیلان به دلیل محدودیت‌های دمایی عمدتاً در فصل گرم مورد برداشت قرار می‌گیرد و با توجه به اینکه شاهد ناهنجاری عمده در بارش هستیم، کیفیت و کمیت تولید چای در سالهای آینده با ادامه این روند چالشهای خاص خود را خواهد داشت. افزایش چشمگیر دما و فراهم شدن زمستان‌های بهارگونه، به ویژه در ماه اسفند، سبب شروع جوانه‌زنی بوته‌های چای و خطر بیشتر سرمازدگی می‌شود.
س/ نوسانات دمایی درمناطق کوهپایه ای استان بیش از جلگه است . با توجه به اینکه دراین مناطق تولید مرکبات داریم تغییرات آب و هوایی چه تاثیراتی بروی تولید محصولات مرکبات دارد؟
ج/ محصول باغ‌های مرکبات استان شاید بیشترین تاثیر را از نوسانات و ناهنجاریهای شدید دمایی متحمل شوند، چون تغییرات دمایی و به ثمر نشستن محصول مرکبات با هم وابسته هستند. هرگونه تاخیر و حتی زود شکوفه دادن محصول با توجه به حساسیت بالای گل‌های این محصولات، عملاً تمامی محصول یک منطقه را به خطر می‌اندازد. یکی از آفت‌های مهم مرکبات، مگس مدیترانه‌ای است که میزان شیوع آن تا حد زیادی به گرمایش پاییزه و افزایش محسوس دما در اوایل پاییز مرتبط است. امری که از نظر آب‌و‌هوایی به طور چشمگیری به فراوانی وقوع باد گرم بستگی دارد و به وضوح در سنواتی که افزایش فراوانی وقوع باد گرم اتفاق می‌افتد گسترش این آفت مشاهده می‌شود و البته ادامه روند گرمایش جهانی و افزایش دمای هوا موجب شیوع این آفت و آسیب به مرکبات می‌شود. بارش برف‌های سنگین و رخداد یخبندان‌های طولانی و شدید، افزایش فراوانی وزش باد گرم از دیگر چالشهای باغات مرکبات در تغییرات آب وهوایی گیلان است.
س/ پس با این توضیحات باید شاهد تغییرات محصول در سایر محصولات باغی از جمله فندق در ارتفاعات باشیم؟
ج/ بله. در یک دهه اخیر ناهنجاریهای دمایی موجب خسارت فراوانی به محصول باغ‌های فندق و به ویژه گردو شد. دلیل اصلی این اتفاق هم وقوع یخبندان و سرماهای دیررس تا میانه اردیبهشت است که امری طبیعی در آب‌وهوای مناطق کوهستانی گیلان بوده است. اما مشکل اصلی در وقوع زمستان‌های گرم به ویژه در اسفند ماه است که این مساله موجب بیداری زودهنگام درختان و گل دهی آنها در زمستان شده است. اما به نظر می‌رسد چالشی که گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا برای هزاران هکتار باغ فندق به ارمغان خواهد آورد بحث تامین آب این ظرفیت ایجاد شده است. با توجه به وابستگی شدید به منابع آب چشمه‌ها و همچنین تاثیر منفی که گرمایش جهانی بر میزان بارش برف گذاشته است. از هم اکنون نیز نشانه‌های خشکسالی هیدرولوژیک در مناطق کوهستانی به شکل کاهش آبدهی رودخانه‌ها و خشک شدن سریع رودخانه‌های فصلی، زنگ خطری را به نمایش گذاشته است.
س/ و زیتون رودبار؟
ج/ قرارگیری باغ‌های زیتون استان گیلان در جنوب استان، این محصول را مستقیما در معرض تبعات تغییر آب وهوایی قرار داده است. بخش بزرگی از باغ‌های زیتون استان در مناطقی چون لوشان، منجیل و رودبار در یک دهه اخیر در معرض موج‌های پی‌در‌پی گردوخاک قرار داشتند. وجود گرد وغبار بروی‌اندام‌های سبز گیاهان و اختلال فرآیند فتوسنتز و در نتیجه سوخت‌و‌ساز مواد غذایی که منجر به کاهش رشد و ضعف درخت می‌شود. از سوی دیگر بروی کاهش عمل گرده‌افشانی در مرحله گل‌دهی اثر دارد و باعث کاهش تولید محصول می‌شود.
نکته مهم اینکه خشکسالی‌های مداوم و همچنین گرمایش جهانی یکی از معضلات آینده استان خواهد بود. این خشکی تاثیر زیادی بر گونه‌های مرتعی خواهد داشت. علاوه براینکه افزایش دما سبب تغییر رفتارهای فیزیولوژیکی زنبورها خواهد شد. شرایط آب‌و‌هوایی را بر عملکرد کندوهای زنبور عسل، عملکرد تخم‌‌گذاری ملکه و فعالیت‌های پرورش نوزاد زنبورها و همچنین نحوه جمع‌آوری شهد گیاهان تاثیر و درکل فرایند تولید عسل را دچار چالشهای اساسی می‌کند.