آیینی برای تمرین پیوند جمعی

یلدا در حافظه‌ی جمعی ایرانیان، تنها یک شب آیینی نیست؛ نشانه‌ای اجتماعی است. فلسفه‌ی یلدا، در لایه‌ای عمیق‌تر، تمرینی برای مواجهه با اضطراب‌ تاریکی و تن‌‌هایی است؛ شبی که انسان‌ها به‌جای انزوا، گرد هم می‌آمدند تا ترس را با حضور دیگری قابل‌تحمل کنند. از همین منظر، یلدا را می‌توان آیینی اجتماعی دانست؛ آیینی برای بازسازی پیوندها، گفت‌وگوها و همدلی‌ها.

از دیرباز درتمامی اقوام ایرانی، این کارکرد اجتماعی پررنگ بوده است. یلدا در بطن زیست‌جهانی شکل گرفت که بر همکاری، همسایگی و پیوند‌های خویشاوندی استوار بود. از این رو شب یلدا فرصتی مغتنم برای دیدار نسل‌ها، شنیدن تجربه‌‌های زیسته‌ی سالمندان و بازتولید سرمایه‌ی اجتماعی خانواده‌ها به شمار می‌آمد. قصه‌ها، لالایی‌ها و گفت‌وگو‌های ساده، نقشی فراتر از سرگرمی داشتند؛ چراکه آن‌ها ابزار انتقال ارزش‌ها، هنجارها و حافظه‌ی جمعی بودند.

در یلدا‌های امروزی اما، بازتاب روشنی از دگرگونی‌‌های اجتماعی معاصر دیده می‌شود. جامعه‌ای که با شتاب زندگی، فردگرایی و گسست روابط انسانی مواجه بوده، آیینی متفاوتی ساخته است. این روزها شب یلدا به‌تدریج از یک هم‌نشینی معنادار به مناسبتی مصرفی بدل شده؛ جایی‌که خرید، تزئین، نمایش و ثبت تصاویر برای شبکه‌‌های اجتماعی، جای گفت‌وگو و درنگ را گرفته‌ است. شبکه‌‌های اجتماعی، اگرچه امکان دیده‌شدن را فراهم کرده‌‌اند، اما در عمل بسیاری از لحظات این آیین را به نمایشی برای دیگران بدل کرده‌‌اند، نه تجربه‌ای اصیل برای با هم بودن.

این تغییرات ریشه در تحولات عمیق‌تری دارند. کوچک‌شدن خانواده‌ها، مهاجرت، تغییر الگوی سکونت و تضعیف روابط همسایگی، یلدا را از یک رخداد جمعی به تجربه‌ای محدود و گاه فردی تقلیل داده است. حتی زبان و روایت‌‌های محلی، که زمانی ستون هویت اقوام بود، امروز کمتر مجال بروز می‌یابند. این وضعیت، نه‌تنها نشانه‌ی دگرگونی یک آیین، بلکه بازتابی از تغییر در ساختار روابط اجتماعی است.

با این‌حال، یلدا هنوز می‌تو‌اند آینه‌ای برای باز‌اندیشی اجتماعی باشد. بازگشت به آیین‌ها، به معنای نوستالژی صرف نیست؛ بلکه فرصتی برای پرسش از کیفیت روابط انسانی در جامعه‌ی امروز است. این‌که آیا آیین یلدا همچنان می‌تو‌اند بهانه‌ای برای هم‌نشینی و گفت‌وگو باشد؟ و آیا توان آن را دارد تا شکاف نسل‌ها را ترمیم کند و فضایی امن برای شنیده شدن صدا‌های خاموش فراهم آورد؟

اگر یلدا فراتر از سطح مناسبت تقویمی نگریسته شود، می‌تو‌اند یادآور یک نیاز اجتماعی باشد: نیاز به مکث، گفت‌وگو و بازسازی پیوندها. در روزگاری که تاریکی‌ها شکل تازه‌ای به خود گرفته‌‌اند، شاید مهم‌‌ترین کارکرد اجتماعی یلدا همین باشد؛ یادآوری این حقیقت ساده ‌که هیچ جامعه‌ای بدون باهم بودن، از بلند‌ترین شب‌ها عبور نخواهد کرد.