تغییرات اقلیمی عامل کاهش ذخایر ماهیان خزری

صنعت شیلات در گیلان وابسته به دریا و استخرهای تولید ماهی گرم آبی و سردآبی است. تغییر آب‌وهوا در سال‌های اخیر منجر به ‌خشک‌سالی و تخریب منابع آبی کوچک مقیاس ‌مانند دریاچه‌ها و آبگیرها و تالاب‌ها، کاهش دبی رودخانه‌ها و جریان آب‌های جاری، کاهش و حتی خشک شدن چشمه‌ها و کاهش منابع آب‌های زیرزمینی، تخریب و تغییرات ساختاری در زیستگاه‌ها و اکوسیستم‌های حساس و آسیب‌پذیر، کاهش تنوع گونه‌ای و در بعضی موارد کاهش جمعیت و ذخائر آبزیان، تغییر الگوی رسوب‌گذاری و فرسایش شده است.

با توجه به اینکه تغییر آب‌وهوا و گرمایش جهانی پهنه‌های آبی طبیعی چون دریای خزر، تالاب‌ها و دریاچه‌های طبیعی را متاثر می‌کند احتمال هرکدام از این موارد می‌تواند تولید ماهی را در پهنه دریای خزر تحت تاثیر خود قرار بدهد.

تغییردر زنجیره غذایی محیط‌های آبی، تغییر در الگوی زیستی و رفتاری آبزیان (مهاجرت، تولیدومثل ، تغذیه و… )، تغییر و تخریب زیستگاه‌های حساس و آسیب‌پذیر، خشک شدن آبگیرها و دریاچه‌ها با منابع آبی تغذیه‌کننده محدود، کاهش چشمگیر وسعت زیستگاه‌های آبی‌، تغییر در رژیم آبی (دبی و جریان) رودخانه‌ها، تغییر در ریخت‌شناسی جوامع پلانکتونی، کاهش تنوع زیستی و ذخائر ژنتیکی، در خطر قرارگرفتن گونه‌های بومی، کمیاب‌، حساس و آسیب‌پذیر، تغییردر ساختار ژنتیکی سواحل و زیستگاه‌ها، شکوفایی پلانکتونی، حضور گونه‌های مهاجم و فرصت‌طلب، بروز پدیده‌های ناشی از تغییر ساختار اکولوژیک زیستگاه‌ها (نظیر مرگ‌ومیر، مهاجرت، بیماری‌ها و…) همگی ازعواملی است که صنعت شیلات گیلان را می‌تواند متاثر کند.

کاهش صید و مهاجرت آبزیان دریای خزر به مناطق عمیق

در این باره «مهناز ربانی‌ها» مدیر گروه اکولوژی دریای خزر به مرور اظهار می‌کند: تغییرات اقلیمی که در اثر دخالت های انسان درمحیط زیست و یا تغییرات طبیعی زمین شناسی وقوع یافته در از بین رفتن موجودات زنده و یا تغییر در تنوع گونه ای مناطق تاثیر زیادی داشته است. مطالعات انجام گرفته نشان می دهد افزایش دمای سطحی آب دریا موجب افزایش و بالا آمدن سطح آب به میزان ۱.۸ میلیمتر طی ۵ دهه اخیر شده است .

ربانی‌ها با تاکید به اینکه در شرایط فعلی حاکم بر جهان ناگزیر از پذیرش تغییرات اقلیمی هستیم درخصوص تبعات تغییرات اقلیمی بروی دریای خزر، افزایش درجه دمای آب دریا و اثر ان بروی ذخایرماهیان استخوانی ادامه می‌دهد: تحقیقات انجام شده بروی داده های ۲۲ سال گذشته (۱۳۹۹- ۱۳۹۷) و بررسی متغییرهای دما و بارش در دریای خزر نشان می دهد که ۴ گونه اصلی آبزی دریای خزر با کاهش چشمگیری از ذخایر مواجه شده اند.

عضو هیات علمی دانشگاه و مدیر گروه مطالعات بوم شناسی دریای خزر با تقسیم بندی ماهیان این دریا به دو گونه کاملا وابسته به دریا و گونه وابسته به رودخانه ها و زیستگاههای ساحلی اضافه می‌کند: بررسی ها نشان داده ۴ گونه سفید، کپور، کفال و شوک ماهی بیشترین کاهش ذخایر را داشتند و تغیر اقلیم به روی جمعیت آنها تاثیر زیادی به دنبال داشته است.

تغییر اقلیم حیات گونه پستاندار دریای خزررا تحت تاثیر خود قرار داده است. یکی از گونه های مهم این دریا، فک خزری است که به دلیل از بین رفتن پوشش یخی در شمال دریا خزر که محل زاد و ولد این پستاندار دریایی است موجب مهاجرت این گونه به سمت سواحل جنوبی دریای خزر شده که در جمعیت آنها تاثیرمنفی به جا گذاشته است.

ربانی همچنین با اشاره برداشت های بی رویه انسانی از دریا و رودخانه ها و تخریب زایشگاههای رودخانه‌ای را دیگرعامل کاهش گونه های آبزیان دریای خزر در کنار تغییر اقلیم اعلام می‌کند و می‌افزاید: یکی از گونه‌های مهم این دریا، فک خزری است که به دلیل از بین رفتن پوشش یخی در شمال دریا خزر که محل زاد و ولد این پستاندار دریایی است موجب مهاجرت این گونه به سمت سواحل جنوبی دریای خزر شده که در جمعیت آنها تاثیر  منفی به جا گذاشته است.

کارشناس پژوهشکده اکولوژی دریای خزر همچنین با بیان اینکه تغییر اقلیم و برداشتهای بی رویه از حوضه های آبریز، تمام نوار ساحلی استان را که محل زاد آوری ماهیان استخوانی است تحت تاثیر قرارداده می افزاید: بحث تغییر اقلیم و کاهش co2 یک پدیده جهانی است که لازم است همه کشورها در مورد آن به یک اقدام مشترک برسند. در حال حاضر اکوسیستم تالاب انزلی که پیش از این زیستگاه و تفریحی محسوب می‌شد اکنون تحت تاثیر تغییرات اقلیمی و انسان ساز در معرض خشک شدن قرار گرفته است.

این پژوهشگر دریای خزر با اشاره به اینکه طبق بررسی های آماری از یک دوره ۲۰ ساله (۱۳۷۵ الی ۱۳۹۷) ، درجه دمای آب دریای خزر در ناحیه گلستان بیشترین افزایش درجه و تبخیر اتفاق افتاده است اضافه می کند: با افزایش درجه حرارت و به تبع آن افزایش شوری آب، به اکولوژی و زنجیره غذایی منطقه تاثیر منفی وارد شد. بخصوص اینکه خروج لاروهای ماهی  از تخم به دمای مناسب آب وابسته است.

ربانی‌ها همچنین با بیان اینکه سطح آب دریای خزر نسبت به تالاب انزلی پایین تر رفته و این مساله یکی از منابع تغذیه آبی تالاب را قطع کرده است می گوید: از سال ۱۳۹۰ به بعد با کاهش عمق آب در تالاب انزلی شاهد افزایش رویش سنبل آبی درتالاب شدیم. سنبل آبی گیاهی به شدت گرما دوست و سازگار با افزایش درجه دمای آب است که با گسترش خود اجازه رشد و نمو به سایر گونه های جانوری و گیاهی محلی را نمی‌دهد.

با افزایش درجه دمای آب، ماهیان بیشتر به سمت عرض های بالا و یا به سمت آبهای عمیق مهاجرت کرده اند. در سالهای اخیر کاهش ذخایر آبزیان در سواحل دریای خزر به خصوص سواحل مازندران و کاهش صید، ناشی از مهاجرت ماهیان استخوانی به نقاط دیگردریا بوده است.

ارتباط میان تبخیر در اکوسیستم دریا و صید وصیادی بطورمحسوس عمیق تراز تاثیر آن بر آبزی پروری بوده است. در نتیجه بطور کلی سرنوشت وضعیت صید با تولیدات اولیه در دریا، پراکنش و محیط زندگی آنها در ارتباط تنگاتنگ است. از آنجایی که ماهیان تحت تاثیر این تغییرات قرار می گیرند در نتیجه تغییرات اکوسیستم موجب افرایش دما، اسیدیته آب، کاهش اکسیژن محلول که موجب تغییردر شوری آب شده که می‌تواند اثرات زیان باری به دنبال داشته باشد. خصوصا اینکه بطور مشخص تغییرات در محیط زیست آبزیان با تغییرات اقلیم از طریق دما و تولیدات اولیه انجام می‌شود.

پژوهشگر موسسه تحقیقات دریای خزر دراین باره اظهار می‌کند: یکی از تبعات تغییراقلیم ، تغییرات سیستمی دریای خزر و تاثیر آن بروی رفتار ماهیان استخوانی است. وی با تاکید به ویژگی قدرت شنا و جابجایی در ماهیان اضافه می کند: در تحقیقات انجام گرفته مشخص شده که با افزایش درجه دمای آب، ماهیان بیشتر به سمت عرض های بالا و یا به سمت آبهای عمیق مهاجرت کرده اند. در سالهای اخیر کاهش ذخایر آبزیان در سواحل دریای خزر به خصوص سواحل مازندران و کاهش صید، ناشی از مهاجرت ماهیان استخوانی به نقاط دیگردریا بوده است. این درحالیست که متاسفانه در سواحل دریای خزر، زیستگاههای حاشیه ای متصل و مصب های رود خانه ای مناسب برای سازگاری ماهیان استخوانی وجود ندارد و لذا آینده خوبی برای ذخایر ماهیان دریای خزر نمی بینم.

وی با بیان اینکه بخش جنوبی دریای خزر و آبهای کم عمق بهترین مکان برای زایش ماهیان سفید هستند و در حال حاضر ذخیره ماهی سفید در بخش ساحلی مازندران بیشتر تحت تاثیر قرار گرفته افزود: ماهی سفید برای تخم ریزی به رودخانه ها مراجعه می‌کند و در حال حاضر به دلیل تغییرات اقلیمی موجب شده این ماهی دچار رفتار بیولوژیک شود و ممکن است برای تخم ریزی به ابهای عمیق مهاجرت کند. در حال حاضر بحث آنوردما در بخش جنوبی دریای خزر منسوخ شده است.

وی با بیان اینکه استان گلستان بیشترین تاثیر پذیری را در تغییرات اقلیمی و تغییررفتار های  بیولوژیک ذخایر دریای خزر داشته می افزاید: در حال حاضر دراین استان کفال ماهیان غالب شده اند و درصد کپور دریایی کم شده است. در واقع هر چقدر زیستگاه های ساحلی که مکانهای مهم و پرورشگاههای آبزیان محسوب می‌شود متاسفانه بهره برداری از این زیستگاه افزایش پیدا کرده است این زیستگاهها تخریب شده اند.

وی همچنین می‌گوید: معضل آلودگی های صنعتی و فاضلاب و ورود میکرو پلاستیک‌ها بر زنجیره غذایی دریای خزر تاثیر منفی گذاشته است.

ربانی‌ها در خصوص اقدامات موثر برای سازگاری و کاهش اثرات منفی تغییرات اقلیمی بروی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر معتقد است: از همین حالا باید با برنامه ریزی از ورود فاضلاب به دریای خزر جلوگیری کرده و برداشت شن و ماسه را کاهش دهیم. جنگل کاری در حوضه های آبریز را تقویت کنیم. کشاورزان و صیادان وابسته به دریا باید تحت پوشش بیمه قرار بگیرند و به دلیل اینکه نوار ساحلی ما تحت تاثیر صید قرار دارد باید سیاستگذاری های دولتی در این بخش قوی ترعمل کنند. چراکه رزق و روزی مردم این بخش به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد. در نهایت باید سیستمها را تغییر داده و حمایتهای مالی و اقتصادی ایجاد کنیم.

ربانی‌ها با بیان اینکه طی سالهای گذشته تغییرات اقلیمی و اثرات آن بروی اکوسیستم و بیولوژیک دریای خزر مورد بی توجهی در کشور قرار گرفته ولی از سوی دیگر طرحهای بهره برداری از دریا و زیستگاهای ساحلی گسترش یافت اظهار می‌کند: برای سازگاری با تغییرات اقلیمی باید مدیریت همه برنامه های خود را بروی مدیریت آب قرار دهیم و همه این طرح‌های برداشت را متوقف کنیم. در حالیکه اکوسیتم طبیعی همواره خود را بازیابی می‌کند اما اکوسیستم دریای خزر درشرایطی قرار دارد که خیلی سخت می تواند خود را بازیابی کند ازاینرو رو باید حفظ و اصلاح زیستگاههای ساحلی را در دستور کار قرار دهیم . با وجود اینکه می‌دانیم ماهی های دریای خزر در بخش جنوبی از گونه آنودرمای اقتصادی هستند نیاز شدیدی داریم برای احیای رودخانه ها، اما متاسفانه تاکنون اقدامی در این بخش صورت نگرفته است.

تغییرات در مجموعه زیستی دریای خزر

«صیاد بورانی» رییس پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی  نیز به مرور اظهار کرده است: تغییر اقلیم پدیده جهانی است که با گذشت زمان اثرات مشهودتر آن دراکوسیستم‌های آبی و خشکی دیده می شود. در این راستا ایران هم استثنا نبوده و آثار آن در ابعاد مختلف از جمله:خشکسالی، سیل، طوفان، پایین آمدن سطح دریای کاسپین قابل مشاهده است. در بررسی که در خصوص عوامل محیطی در دریای خزر صورت گرفت، افزایش درجه حرارت محیطی و درجه حرارت سطحی دریا مشاهده شد. همانگونه که مطالعات انجام شده در خصوص تغییر اقلیم نشان داده است افزایش دما آب موجب تغییرات در فیزیکی و شیمیایی آب و عوامل زیستی خواهد شد.

در دریای خزر، طی چند سال اخیر شاهد تغییرات در مجموعه زیستی در آبهای ایرانی بوده ایم که از آنجمله می‌توان به استقرار و تثبیت  نمونه مهاجم Mnemiopsis leidyi ، شکوفایی های مکرر پلانکتونی خصوصا ساینو باکترها در آبهای ساحلی اشاره کرد. شایان ذکر است در کنار این تغییرات محیطی، دستکاری های زیستگاهی و منابع طبیعی منطقه هم را نمی توان نادیده گرفت. مجموعه این عوامل به همراه تغییرات در ترکیب و میزان صید ماهیان خصوصا از نوع ماهیان رود کوچ، پژوهشکده را بر آن داشت با اجرای پروژه بررسی عوامل زیستی و غیرزیستی بر ذخایر ماهیان اقتصادی سفید و کفال در قالب تفاهم نامه با اداره کل شیلات گیلان، دلایل موثر بر این تغییرات ذخیره ماهیان را بررسی  کند که نتایج آن پس از پایان پروژه و با موافقت کارفرما در اختیار قرار خواهد گرفت.