جولان اهریمن بنفش در سایه‌ی بی‌توجهی‌ها

سنبل آبی تن مرگ‌آفرینش را بر گستره‌ی تالاب انزلی پهن می‌کند و شولای مرگ را بر جان رنجور آن می‌گستراند و ما همچنان به تماشا ایستاده ایم. آبان ماه سال گذشته آلودگی تالاب انزلی به سنبل آبی ۸۰۰ هکتار اعلام شد و امسال این آلودگی قریب به ۵۰۰۰ هزار هکتار است.

گیلان از لحاظ دما، رطوبت و مواد مغذی دارای شرایطی است که سبب شده این گیاه به شدت مهاجم، رشدش در این منطقه سریع‌تر از نقاط دیگر باشد.

گسترش شگفت‌انگیز این گیاه بومی آمازون چنان است که اقدامات دیرهنگام، ‌اندک، کند و مقطعی انجام شده در مسیر مبارزه با آن تاکنون پاسخگو نبوده است. عواقب هراس آور گسترش این گیاه مهاجم و بیگانه مدام به گوش می‌رسد اما متأسفانه از انجام اقدامات کافی و تاثیرگذار اثری نیست. در سال‌های اخیر شاهد جمع آوری سنبل آبی با مشارکت گروه‌های مردمی بوده‌ایم ولی گذشته از این که تا چه میزان دقت عمل لازم در برداشت، حمل و امحاء صحیح این گیاه وجود داشته به مرور از این تلاش‌ها کاسته شد و سنبل آبی سیطره‌ی خویش را بر گستره‌ی منابع آب شیرین گیلان به ویژه تالاب بین‌المللی انزلی گسترش داده است.

گسترش در سایه‌ی بی‌توجهی

سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان، آبان ۱۳۹۴ پژوهشکده‌ی آبزی‌پروری آب‌های داخلی کشور را به عنوان مسؤول دبیرخانه‌ی کمیته‌ی پژوهشی مبارزه با گیاه مهاجم سنبل آبی انتخاب کرد. هدایت دبیرخانه بر عهده‌ی «علیرضا میرزاجانی» عضو هیأت علمی این پژوهشکده‌ قرار گرفت. وی در گفت و گو با مرور اظهار می‌کند: پژوهش‌ها انجام گرفت و نتایج تحقیقات وهمچنین راهکارهای مبارزه با سنبل آبی شامل جمع‌آوری دستی در صورت وجود امکان دسترسی به منطقه، کنترل شیمیایی و استفاده از برخی سموم و مبارزه بیولوژیک به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شد.

وی بی‌توجهی و ناآگاهی را موجب گسترش شدید سنبل آبی دانسته و می‌گوید: گیلان از لحاظ دما، رطوبت و مواد مغذی دارای شرایطی است که سبب شده این گیاه به شدت مهاجم، رشدش در این منطقه سریع‌تر از نقاط دیگر باشد. همچنین رهاشدگی این گیاه به ترتیبی که می‌بینیم موجب شده تا سنبل آبی در بسیاری از منابع آبی ما به خصوص مناطق تالابی و رودخانه‌هایی که دارای جریان کند هستند، گسترش یابد.

مبارزه‌ی پرهزینه

 مهار گسترش سنبل آبی در گرو مدریریت صحیح و هزینه کرد بسیار است. «نسیم طواف زاده» مدیر عامل موسسه محیط زیستی سبزکاران در گفت‌وگو با مرور اظهار می‌کند: بنا به گزارش اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) سنبل آبی یکی از ۱۰ علف هرز مهاجم دنیا و مهم‌ترین علف‌هرز منابع آبی و پرهزینه‌ترین علف هرز جهان است؛ بعنوان مثال هزینه‌ی سالانه‌ی مبارزه با این گیاه در چین یک میلیارد یورو، در پرتغال و اسپانیا در یک رودخانه مشترک ۱۵ میلیون یورو در سال‌های ۲۰۰۵-۲۰۰۸ بوده است.

سازمان خوار و بار کشاورزی ملل متحد (FAO) مهم‌ترین مشکل آینده‌ی بشر در بخش کشاورزی را علف‌ هرز سنبل آبی اعلام کرده چرا که تمام مشکلات قابل تصور در کشاورزی را سنبل آبی یک‌جا ایجاد می‌کند. از یاد نباید برد که سنبل آبی ۱۳ برابر هدردهی آب نسبت به سطح آزاد از طریق تعریق و تعرق دارد و این برای کشور کم‌آبی مثل ما خود مساله است. سرعت رشد این گیاه، غول‌آسا و سرطانی است و قدرت بالای سازگاری و تطابقش هم به رشد و گسترش آن کمک می‌کند. جامعه‌شناسان ریشه‌ی تروریسم و فقر در افریقا را سنبل آبی می‌دانند زیرا سنبل آبی با هدردادن آب و ایجاد محدودیت در فعالیت‌های کشاورزی و از بین بردن منابع شیلاتی، به‌تدریج و بطور تاریخی گرایش به گروه‌های تروریستی را در افریقا موجب شده است. این گیاه سبب مهاجرت و آوارگی ۹۰۰۰۰۰ نفر در کامرون شده که از راه ماهیگیری امرار معاش می‌کردند.

وی می‌افزاید: از نظر اهمیت و خسارت علف‌های هرز در کشور هند، سنبل آبی و آزولا به ترتیب دارای رتبه‌ی نخست و چهارم هستند. این موارد بیان شد تا در ذهن خویش مقایسه کنیم که همه‌ی این‌ها در شرایطی است که در کشور ما هنوز آمار درستی از سطح دسترسی وجود ندارد.

پیشینه‌ی حضور

 این فعال محیط زیست بیان می‌کند: اولین بار خانم «گوهر یوسف زاده» از اعضای هیأت مدیره‌ی سبزکاران در مرداد ۱۳۹۰ نمونه‌ای از سنبل آبی را برای انجام آزمایشات به دانشگاه گیلان بردند، آن زمان کسی باور نداشت که این گیاه زیبا چنین بحرانی ایجاد کند، اما این گیاه با مراجعه به چند استاد گیاه شناسی از جمله آقای «افشار محمدیان» در دانشگاه گیلان و مرکز تحقیقات برنج، سنبل آبی((syn: Eichhorniaazurea (Sw.) KunthEichhorniacrassipes (Mart.) Solms) (water hyacinth) شناخته شد. از آن هنگام تا سال ۱۳۹۴ بیش از ۲۰ نامه به اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان، سازمان حفظ نباتات، سازمان حفاظت محیط زیست کشور، وزارت کشور، ستاد بحران استانداری و … ارسال شد که نتیجه‌ای در پی نداشت.

دستورالعمل جامع مبارزه با سنبل آبی از سوی موسسه سبزکاران و با نظرات مشورتی اداره کل حفاظت محیط زیست استان و سازمان حفظ نباتات در سال ۹۵ تهیه و تدوین شد و هم در سال ۹۵ و هم ۹۶ در جلسه سازمان پدافند غیرعامل طرح شد. با این حال هنوز هم این دستورالعمل بر زمین مانده است.

وی با بیان این که اولین گزارش رسمی دراین باره سال ۱۳۹۲از سوی یک کارشناس دولتی، آقای دکتر«بیژن یعقوبی» از موسسه تحقیقات برنج در مجله‌ی رستنی‌ها منتشر شد. در ادامه سازمان آب منطقه‌ای با اجرای پروژه‌ی لایروبی تالاب عینک در سال ۱۳۹۲ و خشکاندن آب‌بندان تنها توانست حدود شش ماه آن آب‌بندان را عاری از علف هرز کند و رشد انفجاری مجدد سنبل آبی و پوشش کامل آن آب‌بندان دوباره اتفاق افتاد که خود نشان از نیاز به یک برنامه‌ی منسجم و دراز مدت داشت. و اما سنبل آبی از سال ۱۳۹۴ در تالاب انزلی مشاهده شد، نگرانی‌ها افزایش یافت و عملیات پاکسازی ۳۲۰ هکتار از مناطق آلوده در تالاب انزلی توسط اداره کل حفاظت محیط زیست، آب‌بندان‌داران، محیط بانان، تشکل‌های اجتماعی محیط زیستی و مردم محلی فرصتی را ایجاد کرد که توجه اذهان مدیران بر روی مهاجم بودن سنبل آبی افزایش یابد.

نابودی گونه‌های بومی

 گسترش سنبل آبی در گیلان حیات گونه‌های بومی را به خطر افکنده است. طواف‌زاده یادآور می‌شود: با وجود زمستان‌های سرد و یخبندان سال‌های اخیر در گیلان، افزایش قابل توجه سطح آلودگی، بیانگر خطرناک‌ بودن وضعیت و وجود شرایط بسیار ایده‌آل برای طغیان این علف هرز در شمال کشور است، بعلاوه سنبل‌آبی در مدت کوتاه ورودش به زیستگاه‌های آبی، سبب نابودی گیاهان بومی اکوسیستم‌های آبی همانند نی و لویی شده؛ این دو گونه علف هرز بدلیل ارتفاع زیاد و رشد زود ‌هنگام دارای توان غلبه در زیستگاه‌های آبی هستند، اما در تداخل با سنبل آبی کاملا حذف شده‌اند. از سویی سنبل آبی سبب نابودی کامل ماهی، لاک‌پشت، قورباغه، مار و تمام جاندارانی شده‌ که قبلا به وفور در آب‌بندان عینک مشاهده می‌شدند.

 جای خالی مبارزه‌‌ای قاطع

گسترش وسیع سنبل آبی نشان‌دهنده‌ی مؤثر نبودن اقدامات لازم در راستای مبارزه با آن است. طواف‌زاده اظهار می‌کند: عملا مبارزه قاطعی با سنبل آبی انجام نشده و عملی‌ترین اتفاق در تالاب عینک شکل گرفت.

وی از تهیه و تدوین دستورالعمل جامع مبارزه با سنبل آبی سوی موسسه سبزکاران و با نظرات مشورتی اداره کل حفاظت محیط زیست استان و سازمان حفظ نباتات و طرح آن در سال ۱۳۹۵در جلسه سازمان پدافند غیرعامل و برگزاری یک جلسه دیگر با این موضوع در سال ۱۳۹۶ خبر داده و می‌گوید: با تغییر مدیرکل پدافند غیرعامل وقت، مدیریت بعدی علاقمندی نشان نداده و تا کنون کار بر روی زمین مانده است. باید توجه داشت برای مهار سنبل‌آبی نیاز به قانونی داریم که مهم‌ترین مساله‌ی آن نخست نابودی علف هرز به هر وسیله‌ی‌ ممکن در همه‌ی مکان‌ها باشد و دیگر این که دربرگیرنده‌ی ممنوعیت تولید، تکثیر، فروش و انتقال سنبل آبی، مشابه قوانین مواد مخدر و کشت خشخاش باشد. بی تردید ما با یک تهدید ملی مواجه هستیم و برای حل آن به پشتوانه‌ی ملی نیاز داریم. در این میان مهم‌ترین گام تصویب برنامه‌ی عمل جامع مقابله با سنبل آبی و در دستور کار قرار دادن آن است.

گسترش بیش از ۵۰۰۰ هزار هکتاری سنبل آبی

 سنبل آبی هر روز بیش از پیش گسترش می‌یابد و این موضوع نیازمند پایش دقیق است. کارشناس معاونت فنی اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان درباره گسترش این گیاه در گیلان می‌گوید: بر اساس گزارشات واصله از شهرستان‌ها، هم‌اکنون نزدیک به۶۰۰۰ هکتار از اراضی تالاب‌های گیلان ‌آغشته به گیاه مهاجم سنبل آبی است که نزدیک به ۵۰۰۰ هزار هکتار از آن مربوط به تالاب انزلی ست.

سید فرشید فلاح در توضیح اقدامات انجام گرفته اظهار می‌کند: طبق سنوات گذشته یک سری اقدامات برای جلوگیری از رشد این گیاه مهاجم انجام گرفته است. دستگاهی که از سال‌های قبل خریداری شده، مدام در حال کار است. این دستگاه روزانه حدود ۵۰۰ تا حداکثر هزار متر از مساحت آغشته به سنبل آبی را می‌تواند پاکسازی کند، بنابراین به تنهایی قادر به پاسخگویی کل نیاز استان نیست. از سوی دیگر جمع‌آوری دستی هم توسط گروه‌های مردمی و همکاران ما چندین بار صورت گرفته اما جوابگو نبوده و این گیاه همچنان در حال گسترش است. البته با توجه به خاصیت این گیاه هر چه به فصل زمستان نزدیک می‌شویم از حجم آن کاسته می‌شود و در فصل زمستان این گیاه را نمی‌بینیم اما متأسفانه در فصل بهار شروع به رشد بی‌رویه می‌کند و هر سال نسبت به سال قبل به سبب افزایش بذر، با حجم جدیدی وارد اکوسیستم می‌شود که حتما باید مهار شود.

یک پیشنهاد هم در قالب طرح‌های تالاب برای مدیریت بحران داشتیم که حدود ۴ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان هم آنجا دیده شده و اگر این اعتبارات بخواهد تحقق یابد به برنامه‌های مبارزه با این گونه‌ی مهاجم، کمک شایانی می‌شود.

وی یادآور می‌شود: امسال یک سری اقدامات جدید هم جزء تمهیدات این اداره کل بوده که در دست اجراست. صحبتی با صنایع شهید تمجیدی داشته‌ایم تا بر اساس مهندسی معکوسِ دستگاهی که از کانادا وارد شده، دو دستگاه جمع‌آوری سنبل آبی ساخته شود. همچنین فرد مبتکری اقدام به ساخت دستگاهی برای جمع آوری سنبل آبی با هزینه خود کرده است. این دستگاه هم اکنون در حال آزمایش است که اگر کاربرد خوبی داشته باشد، تولید آن را به مقداری می‌رسانیم که پاسخگوی نیاز کل استان باشد.

تلاش برای جذب بودجه

 مبارزه با سنبل آبی نیازمند اختصاص بودجه‌ی مناسب است. فلاح می‌گوید: امسال حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان برای این موضوع تخصیص داده شد اما با توجه به این که موضوعاتی نظیر تالاب انزلی در ستاد هماهنگی مدیریت تالابهای کشور دنبال می‌شود، اقدامات لازم برای افزایش این بودجه مد نظر قرار گرفته و نامه‌نگاری‌های آن در حال انجام است. البته یک پیشنهاد هم در قالب طرح‌های تالاب برای مدیریت بحران داشتیم که حدود ۴ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان هم آنجا دیده شده و اگر این اعتبارات بخواهد تحقق یابد به برنامه‌های مبارزه با این گونه‌ی مهاجم، کمک شایانی می‌شود. البته آن چه که در این عرصه بسیار اهمیت دارد استمرار و تداوم برنامه‌های مبارزه با سنبل آبی است. زیرا بذر این گیاه حدود ۳۰ سال در اکوسیستم باقی می‌ماند و دارای قابلیت رشد است، بنابراین با تداوم مبارزه در طی چند سال می‌توان به معدوم‌سازی نهایی این گیاه دست یافت.

ضرورت تشکیل یک تیم متخصص

مهار سنبل آبی نیازمند تشکیل تیمی متخصص و توانمند است. «سعید نادری»عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان در گفت‌وگو با مرور اظهار می‌کند: خارج کردن یک گونه‌ی مهاجم از یک اکوسیستم کار بسیار دشواری‌ست. مبارزه با این گیاه با توجه به شرایط و پیچیدگی‌های موجود در محیط تنها از طریق فیزیکی امکان‌پذیر است، زیرا بکار بردن روش‌های شیمیایی یا بیولوژیک بسیار پیچیده است که ما از سطوح مدیریتی مورد نیاز آن برخوردار نیستیم. اما روش فیزیکی جمع‌آوری سنبل آبی تا کنون در گیلان بسیار ناکارآمد بوده، چرا که بصورت سنتی و اشتباه انجام گرفت. منابع علمی نشان از این دارد که جمع‌آوری به روش سنتی اشتباه است. از یاد نباید برد که در این عرصه نحوه مدیریت مهم است و لازم است تا یک تیم مجرب با هدایت فردی متخصص و آگاه به موضوع، مهار این گیاه را به دست گیرد.

هم‌اکنون نزدیک به۶۰۰۰ هکتار از اراضی تالاب‌های گیلان ‌آغشته به گیاه مهاجم سنبل آبی است که نزدیک به ۵۰۰۰ هزار هکتار از آن مربوط به تالاب انزلی ست.

بی تردید ما با یک تهدید ملی مواجه هستیم و برای حل آن به پشتوانه‌ی ملی نیاز داریم. در این میان مهم‌ترین گام تصویب برنامه‌ی عمل جامع مقابله با سنبل آبی و در دستور کار قرار دادن آن است.

هم‌اکنون نزدیک به۶۰۰۰ هکتار از اراضی تالاب‌های گیلان ‌آغشته به گیاه مهاجم سنبل آبی است که نزدیک به ۵۰۰۰ هزار هکتار از آن مربوط به تالاب انزلی ست.

روش فیزیکی جمع‌آوری سنبل آبی تاکنون در گیلان بسیار ناکارآمد بوده، چرا که به صورت سنتی و اشتباه انجام گرفت. منابع علمی نشان از این دارد که جمع‌آوری به روش سنتی اشتباه است. از یاد نباید برد که در این عرصه نحوه مدیریت مهم است و لازم است تا یک تیم مجرب با هدایت فردی متخصص و آگاه به موضوع، مهار این گیاه را به دست گیرد.