حمل‌ ونقل شهری در آیینه ارزش‌ها

شهرها از هزاران سال پیش مرکز فعالیت‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بوده‌اند. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حیات شهری، بدون تردید، عامل حرکت و جابجایی است. تسهیل حرکت نیز همواره از کلیدی‌ترین اهداف مدیران و برنامه‌ریزان شهری در سراسر جهان بوده و خواهد بود. با این‌حال، در دوران مدرن، ماهیت، کمیت و کیفیت این حرکت به‌گونه‌ای دگرگون شد که در تاریخ بشر بی‌سابقه بود.

 

اگرچه اختراع لوکوموتیو و اتومبیل در ابتدا با استقبال و شگفتی فراوان مدیران شهری مواجه شد و از آن‌ها برای سامان‌دهی فضاهای شهری استفاده گردید، اما با گذر زمان به‌تدریج مشخص شد که خودرو، برخلاف تصور اولیه، راه‌حلی معجزه‌آسا نیست.

 

در حوزه شهرسازی، دو رویکرد اصلی قابل شناسایی است: رویکرد خودرومحور و رویکرد انسان‌محور.

 

رویکرد خودرومحور، که ابتدا در کشورهای پیشرفته صنعتی شکل گرفت و سپس به کشورهای در حال توسعه گسترش یافت، با اتخاذ سیاست‌هایی نظیر تشویق پراکنده‌روی شهری، جدایی فضایی میان عملکردهای اصلی شهری مانند فضاهای مسکونی، خدماتی و شغلی، احداث و تعریض خیابان‌ها، ساخت پل‌های روگذر و زیرگذر، تأمین پارکینگ رایگان حاشیه‌ای، بی‌توجهی به عابران پیاده و پیاده‌روها، تضعیف حمل‌ ونقل عمومی، ایجاد فضاهای شهری تهی و ناامن، اولویت دادن به حرکت آزادانه خودروهای شخصی بدون محدودیت و تشویق به تولید و واردات خودروهای شخصی به‌جای وسایل حمل‌ ونقل ریلی و غیرریلی، فضاهای شهری را تحت سلطه خودروها قرار داد.

 

این رویکرد امروزه با چالش‌های جدی مواجه است و با وجود تلاش‌هایی مانند تولید خودروهای برقی برای توجیه آن، همچنان انتقادات فراوانی به آن وارد می‌شود. این سیاست‌ها اغلب به‌عنوان تحقیر انسان، بی‌توجهی به سلامت جسمی و روانی افراد و تحمیل هزینه‌های سنگین به جامعه تلقی شده و ناکارآمدی آن در ایجاد شهرهایی انسان‌محور و پایدار آشکار شده است.

 

در مقابل رویکرد خودرومحور، رویکرد انسان‌محور مطرح شده است که امروزه بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه در سراسر جهان آن را دنبال می‌کنند. این رویکرد با تمرکز بر بازگرداندن انسان به فضاهای شهری، محدودیت‌های متعددی برای استفاده از خودروهای شخصی اعمال می‌کند.

 

همزمان، گرایش فزاینده‌ای به استفاده از وسایل حمل‌ ونقل عمومی و تنوع‌بخشی به آن‌ها در حال شکل‌گیری است. در این رویکرد، احترام به کرامت و منزلت انسانی در کانون توجه قرار دارد. مراکز متعدد و دارای سلسله‌مراتب، خدمات ضروری برای زندگی روزمره را در فواصل مناسب در اختیار شهروندان قرار می‌دهند. کاربری‌های اصلی در فضاهای مختلط تعریف می‌شوند و جابجایی با وسایل نقلیه غیرموتوری و پیاده‌روی به‌شدت تشویق می‌شود.

 

نوشهرگرایی هوشمند بر سیاست‌هایی متمرکز است که به بهبود کیفیت زندگی شهری از طریق برنامه‌ریزی انسان‌محور کمک می‌کند. با این‌حال، دیدگاهی شبه‌علمی وجود دارد که برای کاهش تراکم ترافیک، بر افزایش تعداد خیابان‌ها، تعریض خیابان‌های موجود، و ساخت پل‌ها و تونل‌ها تأکید می‌کند تا فضای بیشتری برای تردد خودروها فراهم شود. تجربه‌های متعدد در سراسر جهان و حتی در ایران نشان داده‌اند که این اقدامات عمرانی نه‌تنها ترافیک را کاهش نمی‌دهند، بلکه در بلندمدت به افزایش تراکم ترافیکی منجر می‌شوند.

 

علاوه‌بر این، وابستگی بیش‌از حد به وسایل نقلیه موتوری شخصی، حتی با استفاده از خودروهای برقی، پیامدهای منفی متعددی بر سلامت جسمی و روانی شهروندان دارد.

 

آلودگی هوا، آلودگی صوتی، کم‌تحرکی، تصادفات رانندگی، اتلاف وقت در ترافیک، و استرس‌های شدید و مداوم از جمله معضلاتی هستند که از دوری از حمل‌ ونقل انسان‌محور ناشی می‌شوند.

 

با توجه به فلسفه و ارزش‌های شهرسازی و مدیریت شهری ایرانی-اسلامی، مدیران شهری نمی‌توانند از سیاست‌های خودرومحور در شهرهای ایران پیروی کنند. این سیاست‌ها که صنعت و تکنولوژی را اصیل می‌پندارند، با صرف هزینه‌های سنگین، رفاه و سلامت انسان‌ها را قربانی خودرو و مدیریت پروژه‌محور می‌کنند. در مکتب مدیریت شهری ایرانی-اسلامی، تعادل و تعالی از ارکان بنیادین و غیرقابل‌ اجتناب هستند. بر این اساس، شهرسازی و مدیریت‌شهری در این چارچوب، افق‌های نوینی را برای خلق محیطی سرشار از آسایش، آرامش، رفاه و سلامت دنبال می‌کند. بدیهی است که چنین رویکردی با سیاست‌های خودرومحور سازگار نیست، زیرا نه به‌سوی ایجاد محیطی متعادل حرکت می‌کند و نه تعالی فردی و اجتماعی را هدف قرار می‌دهد.

 

عضو هیأت علمی بازنشسته دانشگاه بین‌المللی امام خمینی و عضو هیأت علمی دانشگاه بین‌المللی سوره