در حالیکه این روزها خشکسالی زاینده رود و تجمعات زیست محیطی مردم اصفهان برای مطالبه حق آبه این استان، توجه کشور و رسانه‌ها را به خود جلب کرده شاید کمتر کسی در گیلان، متصور خطر کم آبی و چالش خشکسالی در آینده این استان باشد. برای شهروندان گیلانی که پاییز پر بارشی را پشت سر می‌گذرانند، شاید تهدید کم آبی دور از ذهن باشد اما واقعیت اینست که دو استان گیلان و مازندران که در ظاهر پر آب و پر بارش به نظر می‌رسند درست در زمانی که در فصل کشت به آب نیازمندند در خشکی و کم بارشی به سر می‌برند. یکنواخت نبودن بارشها در گیلان موضوعی است که در سایه نبود مدیریت منابع آبی و عدم ذخیره سازی مناسب آب در مناطق مختلف در روزهای گرم تابستان بیشتر نمایان می‌شود. برداشت‌های بی‌رویه در مسیر سفید رود، کاهش آورد و حق آبه این رود به یک سوم در فصل تابستان و نوبت بندی آبیاری کشاورزی در گیلان برای تامین آب ۱۷۰ هزار هکتار شالیزار، نمود واقعی چالش کم آبی در گیلان پر بارش است.
برداشت‌های غیرمجاز و توسعه کشاورزی در استانهای بالادست گیلان در راستای عدم توجه به مصرف‌کنندگان پایین دستی در زمان تخصیص منابع آب، تغییرات اقلیمی در راستای کاهش بارش و گرم شدن زمین، خشک شدن تالاب‌ها، افت سطح ایستابی و افزیش آلودگی منابع آب، دلایل و البته نشانه‌های بحران آب در استان گیلان هستند.
با وجود اینکه زنگ هشدار کم آبی در گیلان از سالهای گذشته توسط کارشناسان زیست محیطی و اقلیم زده شده اما این موضوع تاکنون چندان مورد توجه دولتمردان قرار نگرفته است. با این حال اتفاقات اخیر اصفهان تلنگری بود برای مسوولان گیلان. بطوریکه روز گذشته آیت الله فلاحتی نماینده ولی فقیه در استان در خطبه های نماز جمعه رشت با اشاره به اهمیت ساماندهی آب در استان گیلان گفت:«مشکل آب بسیار بحرانی است و استاندار برای رفع مشکل آب باید با سرعت چاره‌اندیشی کند، مسئله آب مسئله‌ای حیاتی است و نیازمند اهتمام ویژه‌ای است.»
آیا گیلان هم با چالشهای بحران آب و مدیریت منابع آب دست به گریبان است؟ این سوال را با دکتر«مریم نوابیان »عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان مطرح کردیم.
نوابیان با اشاره به اینکه افزایش جمعیت و نیاز آبی در مصارف مختلف، تغییر الگوی مصرف آب در نیازهای شهری، کشاورزی و صنعتی، برداشت بی رویه و غیر اصولی از منابع آب مانند احداث چاه‌های غیرمجاز، سد سازی‌های غیر اصولی در بالادست استان گیلان را در پی داشته است به مرور می‌گوید: برداشت‌های غیرمجاز و توسعه کشاورزی دراستان‌های بالادست گیلان در راستای عدم توجه به مصرف‌کنندگان پایین دستی در زمان تخصیص منابع آب، تغییرات اقلیمی در راستای کاهش بارش و گرم شدن زمین، خشک شدن تالاب‌ها، افت سطح ایستابی و افزیش آلودگی منابع آب، دلایل و البته نشانه‌های بحران آب در استان گیلان هستند.
وی با تاکید به پر بارشی گیلان می افزاید: اگرچه استان گیلان پربارش محسوب می‌شود ولی نکته اصلی بارش به هنگام باران است، زیرا عمده بارشهای استان در پاییز و زمستان رخ می‌دهند که در زراعت برنج (دوره رشد برنج اردیبهشت تا مرداد ماه)، قابل استفاده نیست. بنابراین بارش روی داده با توجه به شرایط فعلی و امکان محدود ذخیره‌سازی، بدون استفاده از طریق رودخانه به دریای خزر و یا تالاب انزلی می‌ریزند. پس تا زمانی که شرایط لازم برای مهار اصولی بارش داخل استان وجود نداشته باشد و آب‌بندان‌ها به تعداد مناسب با توزیع مکانی مطلوب وجود نداشته باشد و پیشرفت پروژه‌های آبی کند باشد، امکان ذخیره‌سازی بیشتر به دلیل نامناسب بودن شرایط منطقه به لحاظ خاستگاه سد و ….، وجود نداشته باشد، تخصیص استانی منابع آب و گسترش سدسازی و برداشت آب در بالادست سد سفیدرود انجام می شود و ما شاهد تغییرات اقلیمی در ایران بخصوص در حوزه آبریز سفیدرود هستیم. از اینرو خطر کم آبی استان را به شدت تهدید می‌کند.
این استاد دانشگاه کیفیت آب را جزء بحران‌های مدیریتی استان بیان کرده و اظهار می‌کند: منابع متعدد آلودگی و مدیریت ناکارآمد فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی و بی‌اخلاقی‌های زیست محیطی، شرایط را بحرانی‌تر کرده است. متاسفانه آثار بحران کیفی آب مانند گسترش بیماری‌های خاص (سرطان و انواع بیماری‌های پوستی و عصبی و …) محسوس و قابل استناد نیستند و از اینرو به آن کمتر پرداخته می‌شود. لازم به ذکر است اکوسیستمی که تحت تاثیر چنین منابع آبی قرار می گیرد حتما کارکرد خود را از دست داده و شرایط مناسبی را برای زیست موجودات از جمله انسان نخواهد داشت.
در برخی شهرهای غرب استان، کمبود آب منجر به استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی شده است که این امر پیشروی آب دریا و شور شدن چاه‌ها، منازعات اجتماعی را در پی داشته است
وی در خصوص مناطق بحرانی و مستعد گیلان در کم آبی پاسخ می دهد: مساله آب مرز ناشناس است و بحران آبی کل دنیا، ایران و استان و … را تحت تاثیر قرار می‌دهد. چرا که در شرایط فعلی باید به دنبال زندگی و توسعه پایدار بود. بنابراین کل استان از بحران کمی و کیفی آب تحت تاثیر خواهند بود ولی ممکن است نوع و شدت آن کمی متفاوت باشد. در بخش کشاورزی، مناطقی که تحت پوشش شبکه مدرن آبیاری هستند متاثر از وضعیت کمیت و کیفیت آب بالادست و آورد آب روخانه سفیدرود و مناطقی که زیرپوشش شبکه نباشد تحت تاثیر شرایط بارش استان و کمیت و کیفیت زهاب برگشتی از اراضی خواهند بود. در برخی شهرهای غرب استان، کمبود آب منجر به استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی شده است که این امر پیشروی آب دریا و شور شدن چاه‌ها، منازعات اجتماعی را در پی داشته است.
نوابیان با اشاره به اینکه در استان تلاش‌هایی برای کاهش بحران آب انجام شده است ارزیابی خود را از مدیریت منابع آب استان اینگونه بیان می‌کند: این تلاشها بیشتر بعد از وقوع بحران انجام شده و پیش‌بینی روند آن نشان می‌دهد که لازم است با هم‌افزایی همه ارگان‌های متولی آب، تحقیقاتی و تصمیم‌گیر، بتوان چشم‌اندازی بر اساس واقعیات پیشروی تعیین و بر اساس آن راهکارهای علمی و به‌روز تعریف و تقسیم کار کرد.
وی در ادامه تصریح می‌کند: حوزه‌ی تحت تاثیر بحران آبی در استان گسترده است و نیاز به اقدامات گسترده‌ای دارد که از جمله آنها می‌توان به کاهش تلفات در شبکه آبیاری و آبرسانی، اصلاح برنامه انتقال و توزیع آب، مدیریت زهکش‌ها برای استفاده مجدد از آب، تعیین تاریخ بهینه کشت برنج، اجرای آبیاری تناوبی در کشت برنج و تطبیق شبکه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یکپارچه‌سازی اراضی در استان، برنامه‌ریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی، کنترل آلودگی و بهبود وضعیت تصفیه فاصلاب‌های شهری و صنعتی، کاهش آلودگی بخش کشاورزی و مدیریت پسماندها و البته جلوگیری از هرگونه برداشت و تخریب محیط زیست تاثیرگذار بر منابع آبی، اشاره کرد که نیاز به هماهنگی و مدیریت کارآمدتری دارد.
کاهش بحران کم آبی با مداخله در مدیریت کیفی آب رویکرد مهمی است که با کاهش آلودگی منابع آب، امکان بهره‌برداری بیشتر از منابع آب موجود را فراهم می‌سازد پس تاکید می‌شود که مقابله با کم آبی صرفا با مدیریت کمیت آب راه به جایی نمی‌برد بلکه باید در خصوص کیفیـت آب نیز برنامه‌ریزی کرد و مدیریت منابع آب باید به صورت توام در بخش کمی وکیفی انجام شود.
نوابیان برافزایش سطح آگاهی کشاورزان و بهره‌برداران آب و افزایش اعتماد آنها به تصمیمات سنجیده سازمان‌های متولی را دارای اهمیت زیادی بیان کرد تا همراهان خوبی برای اجرای تصمیمات میان و بلندمدت استانی باشند.
وی تاکید می‌کند: آنچه مسلم است عزم استانی برای هم‌افزایی وهم‌راستایی سازمان‌های متولی مسائل آب در راستای جمع‌آوری اطلاعات لازم، هم‌اندیشی با متخصصین آب در حوزه‌های مختلف، بکارگیری علوم و فناوری‌های جدید در پیش‌بینی و تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و بهره‌برداری از منابع آبی استان در مصارف مختلف ضروری است و نیازمند برنامه‌ریزی مدبرانه وآگاهانه است که از هر گونه سطحی‌نگری باید به دور باشد. تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امکانات و پتانسیل‌های استان چه در بخش تجهیزاتی و چه در بخش منابع انسانی و انجام پیگیری‌های لازم می‌تواند تخصیص منابع آب به استان و یا شرایط تولید منابع آب داخلی را افزایش دهد تا کمبود آب در این استان کاهش یابد.
گیلان به مدد کوههای البرز و ارتباط ان با سامانه های ابری از بارشهای خوبی برخوردار است اما مانند سایر مناطق کشور از مدیریت منابع آبی و تفکر جامع بر مدیریت رودخانه ها و منابع سرزمینی محروم است.
به گفته کارشناسان تالاب انزلی بزرگترین پهنه آبی و زیست بوم طبیعی استان در سالهای اخیر با مشکلات متعددی همچون کاهش سطح آب، ورود رسوبات ناشی از جنگل تراشی در بالا دست، پسابهای صنعتی خانگی، سموم کشاورزی، پسماند و گیاهان مهاجم روبرو بوده و به شدت در معرض خطر کم آبی قرار دارد. کاهش سطح تراز آب دریا نسبت به تالاب و عدم مدیریت منابع آبی حوضه های آبریز این تالاب، روند خشک شدن تالاب را تسریع کرده است.
سدهای افسارگسیخته تهدید حیات تالاب انزلی
«سعید نادری» عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان و دکترای محیط زیست(تنوع زیستی) نیز درباره تاثیر خطرکم آبی وعدم مدیریت منابع آبی بر حیات تالاب انزلی به مرور می گوید: گیلان به مدد کوههای البرز و ارتباط ان با سامانه های ابری از بارشهای خوبی برخوردار است اما مانند سایر مناطق کشور از مدیریت منابع آبی و تفکر جامع بر مدیریت رودخانه ها و منابع سرزمینی محروم است.
وی با اشاره به تاثیر پذیری گیلان از تغییرات اقلیمی در سطح کلان می‌افزاید: آن چیزی که محرز است در گیلان دیگر مانند گذشته توزیع و پراکنش باران وجود ندارد و شاهد نوسانات عجیب و بی نظمی هایی در بارشها هستیم. این موضوع در کناربرداشت‌های بی‌رویه شن وماسه در بالادست حوضه‌های آبریز تالاب انزلی و فرسایش خاک منجر به ورود هرزآبهایی در رودخانه های منتهی به تالاب انزلی شده است و محیط آبی مطمئنی برای تالاب انزلی تامین نمی‌کند. بطوریکه در سالهای اخیر شاهد کاهش عمق و سطح آب در تالاب هستیم.
نادری با تاکید به اینکه ساخت افسارگسیخته سدهای بدون مطالعه در حوضه های اطراف تالاب انزلی نیز از میزان حق آبه تالاب کاسته است اظهار می‌کند: از جمله این سدها، سد لاسک است که علاوه بر نابودی رویشگاه جنگلهای هیرکانی، مانع از ورود آب به تالاب می‌شود که در نهایت کاهش حق آبه تالاب در کنار عدم مدیریت و تغییرت اقلیمی در سطح منطقه ای، بزرگترین تهدید خشکسالی برای تالاب انزلی خواهد بود.
این کارشناس همچنین با اشاره به نفوذ گرد وغبارو ریزگردها از کشورهای حاشیه دریای خزر و رسوبگذاری آن بروی منابع آبی استان، این معضل را عاملی در تسریع خشک شدن تالاب انزلی و سایر منابع آبی در آینده عنوان می‌کند.
بحران مدیریت منابع آبی در گیلان
از سوی دیگر«پرویز رضایی» استاد جغرافیا و برنامه ریزی محیطی و آب وهواشناسی دانشگاه گیلان مباحث کم آبی و خشکسالی در گیلان را متمایز از سایر مناطق کشور می‌داند. او به مرور می‌گوید: بحران کم آبی آنگونه که در کشور شاهد هستیم در گیلان اصلا موضوعیت ندارد. ما درگیلان با بحران مدیریت منابع آبی مواجه هستیم تا کم آبی .
رضایی در این باره اضافه می‌کند: در گیلان بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی است. از اواسط بهار تا اواخر شهریور ما در گیلان با توزیع آب مشکل داریم که این مساله با آنچه که در اصفهان مطرح است تفاوت دارد.
وی رودخانه بزرگ سفید رود از لحاظ حوضه‌های آبریز در دنیا منحصر به فرد بیان می‌کند و می‌افزاید: حوضه های آبریز سفید رود که از مناطق خشک و سرد عبور می‌کند در مسیر رسیدن به گیلان با انواع سدهای بزرگ و کوچک و برداشت های بی‌رویه مواجه است. در حال حاضر ما در مدیریت منابع آبی با بحران بین حوضه‌ای روبرو هستیم. با سدهایی سروکار داریم که هیچگونه مدیریتی بر آنها انجام نمی‌شود و در آینده نزدیک ما همان مشکلی که الان ترکیه با ساخت سد و ذخیره آب دجله ایجاد کرده از لحاظ ژئوپوتیکی با استانهای دیگر در مدیریت منابع آبی خواهیم داشت.
این استاد جغرافیا با تاکید به اینکه گیلان آب کافی دارد اما مدیریت ندارد خواستار احداث زیر ساختهای تامین و توزیع آب در مناطق مختلف شهری و روستایی و کشاورزی است و می‌گوید: بیش از ۵۰ درصد آب گیلان درمسیربهره برداری هدر می‌رود و رودخانه‌های گیلان از چابکسر تا آستارا به صورت محلی مدیریت نمی‌شوند. در حالیکه نیاز آبی استان در سال ۳ میلیارد متر مکعب است اما در این استان سالانه ۹ تا ۱۲ میلیارد آب از طریق بارشها و آبهای سطحی ، زیرزمینی وارد می‌شود که نیازمند مدیریت است. اکنون بیش از آنکه نگران کم آبی گیلان باشیم باید نگران مهاجرت های گسترده از استانهای کم آب کشوربه این استان و کمبود زمین در گیلان باشیم.