بیش از ۴۰۰ بافنده در قاسم آباد گیلان کمرهمت بسته‌اند تا روایت چادرشب‌هایشان را به گوش آفاق برسانند و این هنر صنعت و روستا را جهانی کنند.
اینجا چادرشبها قصه می‌گویند؛ «گل افشان» حکایت دشت پرگل، «مهتاب بافت» داستان ماه اریب در شبهای تاریک و «آمنه بافت» افسانه زن درکنار گردونه‌ی مهر. اینجا نام زنان با بافته‌هایشان عجین است.
بیش از ۴۰۰ بافنده در قاسم آباد گیلان کمر همت بسته‌اند تا روایت چادرشب‌هایشان را به گوش آفاق برسانند و این هنر صنعت و روستا را جهانی کنند.
هفت قرن قدمت چادرشب بافی گیلان
چادرشب یا لاون پارچه‌ای مربعی است که از شش تخته با طرح‌های ذهنی و بدون استفاده از نقشه یا طرح در رنگ‌های شاد به ویژه زرد و قرمز و سبز و آبی بافته می‌شود.
زنان گیلانی در گذشته یک شال از پارچه چادرشب به کمر می‌بستند که این پارچه حرکت را برای بانوان که دامن قاسم آبادی به تن داشتند آسان‌تر می‌کرد. وقتی لباس سنتی از رونق افتاد کاربرد تولید چادر شب محدود شد.
چادر شبهای قدیمی نه تنها زیبایی داشت و خاطرات مادر همراه با آن اثر به دختر می‌رسید بلکه یک سرمایه بود. رنگرزی نخ‌ها را هم خودشان انجام می‌دادند. مادرها به هر دختر دو تا چهار چادر شب بعنوان سرمایه جهیزیه می‌دادند. به دختری که توانایی بافت چادر شب داشت می‌گفتند این دختر صنعت دارد.
مواد مورد استفاده برای بافت چادرشبها؛ پنبه، پشم و ابریشم است. در گذشته پشم و پنبه را به دلیل خاصیت ضد رطوبت با هم ترکیب می‌کردند، چند سالی با کاموا رایج شده بود اما پس از ثبت جهانی چادرشب هنرمندان باردیگر از پنبه در بافته‌هایشان استفاده کردند.
طرحهایی برگفته از میترائیسم و مهر پرستی
هر هنرمند دنیایی از پارچه‌ها را با این نقش‌ها می‌تواند به سلیقه خود طراحی کند. آشنایی و تعامل هنرمندان موجب ورود کارهای هنری جدید شده است. هنرمندان گیلانی با حضور در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها با طرح‌ها و کاربردهای جدید آشنا شدند و در بافته هایشان به کار بستند. روتختی، رومیزی، پرده، کیف، لباس، تابلو،کوسن، زیورآلات از جمله این تولیدات جدید است.”
«شهره فخر» از هنرمندان جوان و تحصیل کرده‌ی منطقه در خانه خلاقیت روستای جهانی قاسم آباد با بیان این مطلب به خبرنگار مرور از پیشینه‌ی چادر شب بافی می‌گوید:”مردم این منطقه گالش هستند و از طریق پرورش دام امرار معاش می‌کردند. چادر شب بافی در این منطقه بیش از۷۰۰ سال قدمت دارد.
در ثبت ملی و ثبت جهانی روستای قاسم آباد خود مردم و هنرمندان همت کرده و فضا را ایجاد کردند و سال ۹۸ روستای قاسم آباد با محوریت چادر شب بافی ثبت جهانی شد.
وی در ادامه می‌افزاید: با بررسی نقوش چادرشبها متوجه شدند که این طرح‌ها به پیش از اسلام و آیین میترائیسم و مهرپرستی در گیلان زمین بر می‌گردد. در مرکزیت یک نقطه داریم و به آن ماه اریب می‌گوییم که نماد آتش، گردهم آیی به دور آتش و انسجام است.
فخر اضافه می‌کند: یک سری اصول در بافت چادر شبهای این منطقه ثابت است. وقتی می‌گوییم من یک رنگ قاسم آبادی دارم یک سری کدهایی را باید داشته باشیم. ماه اریب، گل قالی چرخشی؛ آب آرام، باران و آتش و همچنین طرح زن را داریم. اسب چه‌های خزری و سوارکارش، طرح بز، درخت سرخدار و درخت همیشه سبز مقدس، طرح بوته یا همان درخت زندگی در تپه مارلیک. در جام مارلیک یک درختچه که پرنده‌ای روی شاخه آن نشسته و دو بز نگهبانش هستند که درخت زندگی است و در چادر شب بافته می‌شود .
همت مردم و مسؤولان برای احیای چادرشب بافی
«لیلا رئوف» مسؤول اداره میراث فرهنگی رودسر و خانه خلاقیت و نوآوری چادرشب بافی قاسم آباد به خبرنگار مرور بیان می‌کند: چادر شب با قدمتی که داشت و دست بافته منحصر به فردی که بود مورد توجه قرار گرفت. در ثبت ملی و ثبت جهانی روستای قاسم آباد خود مردم و هنرمندان همت کرده و فضا را ایجاد کردند و سال ۹۸ روستای قاسم آباد با محوریت چادر شب بافی ثبت جهانی شد.
رئوف می‌افزاید: ثبت جهانی شدن اهمیت بسیاری دارد اما حفظ آن مستلزم اقداماتی است. برای این که به جهانی شدن پایبند باشیم و شرایطی را ایجاد کنیم که به همین شکل باقی بماند. نیاز است هر سال به سطح بالاتری برسیم به همین منظور و جذب مخاطبان بیشتر و آشنایی مردم با این هنر، برنامه‌هایی نظیر جشنواره و نمایشگاه برگزار می‌کنیم تا جایگاه چادر شب بافی را در کشور تثبیت کنیم.
البته این کار ساده‌ای نیست و هنوز بسیاری این هنر را نمی‌شناسند و برای جذب مخاطب باید تلاش فراوانی انجام دهیم که در این راستا نیاز به حمایت رسانه‌ها داریم. کاربرد چادرشب در زمان گذشته متفاوت از امروز بود به این دلیل خانه خلاقیت و نوآوری ایجاد شد که ما بتوانیم از چادرشب در تولیدات مختلف استفاده کنیم.
مسؤول اداره میراث فرهنگی رودسر با اشاره به اینکه برای ثبت ملی احیای رنگرزی و بافته‌های گذشته را از سر گرفتیم تصریح کرد: با این کار خواستیم این هنر را احیا کنیم تا به فراموشی سپرده نشود. با سطح کوچکتر این کارها انجام می‌شود و به مرور زمان سعی می‌کنیم پیشرفت دهیم. اگر برای کار نتوانیم ابریشم طبیعی تهیه کنیم سعی می‌کنیم با ابریشم مصنوعی کار را پیش ببریم .
رئوف اضافه می‌کند: در حال حاضر در منطقه قاسم آباد ۴۰۰ هنرمند در منطقه پروانه فعالیت دریافت کرده‌اند، ۱۵ هنرمند به شکل نمادین در این خانه فعالیت دارند و دیدار کنندگان می‌توانند بافت کار و اجرای نقوش را از نزدیک ببینند و با هنرمندان گفت و گو کنند. همچنین اداره میراث فرهنگی تابلوهای زیبایی برای کارگاه‌های خانگی طراحی کرده تا آنهایی که در خانه کار می‌کنند تابلوها را سر در خانه نصب می‌کنند و گردشگران می‌توانند متوجه شوند و چادرشبها را بدون واسطه از هنرمندان خریداری کنند. سالانه مبالغی برای تهیه مواد اولیه برای برخی هنرمندان که قادر به تامین مواد اولیه نیستند تسهیلات داده می‌شود. برخی نیز به عنوان پشتیبان هستند بازار فروش را آماده می‌کنند و مواد اولیه به هنرمندان چادرشب باف می‌دهند.
ثبت آثاربه تنهایی کافی نیست
« سامان خلیلیان» مدیر اسبق کاخ موزه گلستان که برای دیدار از نمایشگاه تولیدات هنرمندان چادر شب بافی به روستای جهانی صنایع دستی قاسم آباد آمده بود در مصاحبه با مرور می‌گوید: وجود بالغ بر ۴۰۰ چادرشب باف در یک روستا نشان می‌دهد در هر خانه‌ای قطعا یک نفر به این کار می‌پردازد و این یک نقطه طلایی برای چنین هنر ارزشمندی است.
وی اضافه می‌کند: در کنار این که خود مردم به درستی دارند کارشان را انجام می‌دهند، میراث فرهنگی گیلان با برنامه ریزی‌هایی که انجام داده امکان جهانی شدن این هنر را فراهم آورده و باید با مدیریت و برنامه ریزی کار این هنرمندان را تسهیل کنند.
واقعیت این است که در برنامه ریزی کلان برای ثبت جهانی تلاش می‌شود، مخصوصا سالی که گذشت با مدیریت درست خوشبختانه توانستند پرونده جهانی سازی چند اثر میراث ناملموس را داشته باشیم .
فقط ثبت جهانی شدن مهم نیست، معرفی درست هنر و منطقه، آموزش و برندسازی بسیار مهم است. شعار امسال ایکوم جهانی؛ موزه‌ها و آموزش و پژوهش پویا است
خلیلیان با ابراز تاسف از این که آنها و بسیاری از دیدارکنندگان به سختی توانستند محل برگزاری نمایشگاه را بیابند و در راه پیدا کردن محل سرگردان شدند تاکید می‌کند: فقط ثبت جهانی شدن مهم نیست، معرفی درست هنر و منطقه، آموزش و برندسازی بسیار مهم است.
وی با تاکید به تسهیلگری متولیان میراث فرهنگی اظهار می‌کند: متولیان میراث می‌توانند برای معرفی بیش از پیش این هنرها تسهیلگر باشند تا گردشگر ملی یا بین المللی وقتی وارد این جغرافیا می‌شود از قبل نشانه گذاری خود را داشته باشد، آنقدر محل تولید درست معرفی شده باشد که افراد به خاطر دیدن این هنر و کارگاه‌های زنده اش به این منطقه بیاید. این خیلی مهم است که ورکشاپ‌های زنده‌ای اینجا فعال شده. باید با کمک آنها، کنیم که گردشگر با معرفی درست با هدف مشخص به این منطقه سفر کند. قطع به یقین این نقطه گذاری می‌تواند راهگشا باشد و در توسعه اقتصادی منطقه اثر گذار باشد .
مدیر اسبق کاخ موزه گلستان می‌افزاید: وظیفه مهمی که ما همکاران در میراث فرهنگی داریم این است که به ثبت جهانی بسنده نکنیم. قطع به یقین معرفی این هنر و از سوی دیگر آموزش ضروری است. شعار امسال ایکوم جهانی موزه‌ها و آموزش و پژوهش است. امسال ایکوم جهانی تأکیدا می‌گوید: اصل قضیه نگهداری آثار در موزه‌ها پژوهش و آموزش پویا است. یعنی باید به زنده سازی این هنر کمک کنیم. قطع به یقین اینگونه می‌توانیم معرفی جهانی داشته باشیم. متولیان میراث فرهنگی با برنامه ریزی به کمک خود هنرمندان و صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع دستی می‌توانند این مهم را به انجام برسانند.
این کارشناس هنری با بیان این که هنرمندان چادر شب باف نسل به نسل این میراث هنری را حفظ کرده‌اند تاکید می‌کند: اگر خود هنرمندان در برنامه ریزی‌ها مشارکت نداشته باشند قطعا سیاستگزاری‌های کلان و برنامه ریزی ادارات دولتی، راهبردی و کارگشا نخواهد بود.
آنقدر این هنر زیبا و مسحور کننده است که گردشگر اگر یکبار به اینجا بیاید قطعا بار دیگر هم خواهد آمد و دیگران را نیز تشویق به آمدن خواهد کرد. این را باید تسری بدهیم .
باید از نهایت توان رسانه هایمان برای معرفی هنرها و صنایع دستی و مناطق تولید آنها استفاده کنیم تا این هنرصنعت‌ها باقی بماند. قطعا دیده خواهد شد و در‌اندازه‌ی نام و نشان جهانی اش می‌تواند حرف داشته باشد.
به چادرشب هایمان اعتماد کردیم
بر اساس شنیده‌ها خانه خلاقیت و نوآوری چادرشب بافی قبل از انقلاب به صورت خانه صنایع دستی بود و مواد اولیه آورده می‌شد و رنگرزی سنتی انجام می‌گرفت، مواد اولیه در اختیار هنرمندان قرار می‌دادند گاه حتی از راه‌های دور هنرمندان قالی باف می‌آمدند و مواد اولیه دریافت می‌کردند آنجا می‌ماندند کار تولید می‌کردند و دولت تولیدات را از آنها خریداری می‌کرد که چرخه قطع نشود. بعد از انقلاب وقتی جنگ شد از نظر اقتصادی نتوانستند تامین کنند و مواد اولیه نیامد ساختمان متروک شد .
«صادقی» پیشکسوت چادرشب بافی حدود ۱۵ سال پیش این کارگاه را بعنوان مکانی که خانمها چادر شب ببافند و محصول تولید کنند ایجاد کرد و روستای قاسم آباد ثبت جهانی شد.
وی یادآور می‌شود: “با ثبت جهانی جرقه این زده شد که می‌شود به چادر شبهایمان اعتماد کنیم. اداره میراث نیز اینجا را تحت نظر گرفت و شروع کرد به مدیریت اینجا و هدایت صنعتگران به تولید کارهای مخاطب پسند و کاربردی و معرفی کارها در نمایشگاه‌های مختلف و ارگان‌های مختلف .
ما نمایشگاه زدیم که زمزمه قاسم آباد بهتر شنیده شود. مهمانانی که برای دیدار می‌آمدند نیز به ما ایده‌های جدید دادندکه وقتی شما خطی کار می‌کنید، رانر تولید می‌کنید تمام قصه هایتان به به یک مجموعه‌ی کوچک تبدیل می‌شود و حتی آنها که توان مالی خرید کارهای بزرگ مثل روتختی یا رومیزی‌های بزرگ را ندارند می‌تواند این کارهای کوچک را بخرند .
این گونه بود که تولید کارهای متناسب با نیاز بازار شکل گرفت و الان مجموعه‌ای از کارهای زیبا با چادر شب را مشاهده می‌کنید. مرحله بعدی که اهمیت دادن و آگاهی بخشیدن است همه باید به هم کمک کنیم .”
۱۳ میلیون دلار صادرات چادرشب بافی
«مصطفی خانعلی نژاد» معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی گیلان نیز در گفت و گو با خبرنگار مرور بیان می‌کند: “ما در روستای جهانی قاسم آباد هستیم که سال ۹۸ ثبت جهانی شد.
بعد از ثبت برای احیاء، حفظ و تقویت چادرشب بافی به ایجاد خانه‌های خلاقیت، آموزش، ارائه تسهیلات به هنرمندان، کاربردی کردن تولیدات شروع کردیم تا برای اینکه این هنر نسل به نسل باقی بماند .
وی می‌گوید: در بحث صادرات تولیدات صنایع دستی نیز تلاش می‌کنیم. قبل از ثبت جهانی چادر شب بافی ما سالانه یک میلیون دلار صادرات چادر شب داشتیم بعد از ثبت صادرات به ۱۳ میلیون دلار رسید.
صادرات چادر شب اکنون به صورت چمدانی است اگر بتوانیم بحث تحریم‌ها را با برنامه ریزی‌های استراتژیک حل کنیم بی شک افزایش قابل ملاحظه‌ای در صادرات چادر شب و سایر صنایع دستی گیلان خواهیم داشت.
خانعلی نژاد با اشاره به تلاش اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی گیلان برای معرفی روستای قاسم آباد بعنوان روستای هدف گردشگری جهانی می‌افزاید: این امر باعث توسعه اشتغال و بهبود اقتصاد و کمک به معیشت مردم خواهد شد.”
سالهای اخیر استقبال خوبی از این هنر صنعت شده است. بانوی بافنده‌ای می‌گفت روزهای تعطیل مرتب زنگ خانه من به صدا در می‌آید و بافته هایم را خریداری می‌کنند.
وی تاکید می‌کند: چادرشبها که زمانی بر کمر بانوان این دیار بسته می‌شد اکنون زینت بخش خانه‌های بسیاری نه تنها در ایران بلکه جهان است. ثبت جهانی این هنر سبک زندگی مردم منطقه را نیز تغییر داد و اکنون بالغ بر ۴۰۰ بافنده در این منطقه به فعالیت مشغولند. قبلا فروشگاه صنایع دستی در این منطقه وجود نداشت الان بالغ بر ۱۰ فروشگاه صنایع دستی در روستا دایر شده است. هنرمندان همچنین مورد تکریم قرار می‌گیرند و به نمایشگاه‌های مختلف از جمله نمایشگاه‌های خارجی دعوت می‌شوند .
این موضوع نشان دهنده این نکته است که صنایع دستی بعنوان بخشی از فرهنگ هر ناحیه می‌تواند علاوه بر معرفی هویت فرهنگی بعنوان یک منبع درآمد برای مردم و همچنین جایگزینی برای صادرات نفتی و عاملی برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان باشد.
