گیلان یکی از متنوع ترین ایالات ایرانی است که تقریبا بخش زیادی از تنوع جغرافیایی و طبیعی را در خود جای داده است. در بستر شمالی آن دریا و در بستر جنوبی آن کوه های سر به فلک کشیده دارد، دریاچه، رودخانه، مرداب، باتلاق و همه نوع تنوع زیستی و گیاهی را در گوشه گوشه این سرزمین دیده میشود. مقدمه یاد شده برای تبیین این موضوع است که؛ چرا گیلان از موزههایی که شایستگی آن را دارد، بیبهره است؟؟؟
تنوع زیستی، جغرافیایی و وفور منابع اقتصادی در گیلان موجب شده تا این پهنه یکی از کهن ترین سکونت گاه زندگی انسانی در ایران به شمار آید. شاهد این موضوع کشفیات باستان شناسی در مارلیک، اَملش، لیارسنگ بُن، آق اولر و سایر مناطق کوه و جلگه این پهنه است.
نخستین تلاش های باستان شناسی گیلان به اواخر عصر قاجار توسط دمورگان در تالش باز میگردد. طی سال های ۱۹۰۱- ۱۸۹۹م. هیاتی فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان به بخشهای وسیعی تالش و مناطق اطراف آن سفر کردند و توانستند محوطه های باستانی این مناطق را شناسایی کنند. نتیجه این تحقیقات گسترده و دامنه دار کشف آثاری از نیمه دوم هزاره دوم ق. م تا آغازین سدههای هزاره اول قبل از آن بود. بعدها در دهه هفتاد و هشتاد خورشیدی باستان شناسان ایرانی نظیر دکتر خلعتبری آثار ارزشمندی از دوره پیش از آریایی مریان و آق اولر کشف نمودند و وسعت این یافته ها نشان دهنده نقش مردم این پهن در تاریخ بوده است.
همچنین در دهه چهل خورشیدی با شناسایی چراغعلی تپه – مارلیک- و تلاش های علمی که مرحوم دکتر نگهبان در مارلیک انجام دادهاند، پیشینه تمدنی گیلان بیش از پیش مطرح شد. وسعت کشفیات از یک سو و اشیا به دست آمده در مارلیک نشان دهنده گستره وسیع تمدنی مارلیک در دورههای پیش از تاریخ و عصر تاریخی را نشان می دهد. مارلیک و کشفیات آن به طوری گسترده موجب مطرح شدن نام گیلان در ایران و جهان شد.
پس از مارلیک یکی از معروف ترین سایت های باستان شناسی شمال ایران، املش است. این حوزه بسیار وسیع بوده و محدوه بزرگی از دیلمان، رانکوه، اشکورعلیا، اشکورشوییل و مازندران باختری را در بر می گیرد. از نظر قدمت و تاریخ، آثار یافت شده در تمدن اَملش به هزاره دوم قبل از میلاد تا دوره پارتی ساسانی در بر میگیرد و اخیراً نیز اشیای و قبور کشف شده در لیارسنگ بُن قدمت آن به دوره اشکانی نسبت داده شده است. هرچند برخی از اشیا یافت شده در املش عموماً از نظر تاریخی به حدود سده ۸ تا ۹ قرن پیش از میلاد باز میگردند.
علاوه بر این محدوده های شناخته شده، مجموعه های منفرد بسیاری از دوره پیش از تاریخ و پس از تاریخ در عصر باستان در گیلان شناسایی شده که انجام تحقیقات باستان شناسی میتواند بخش مهمی از ناآگاهی ما نسبت به تاریخ گیلان در عصر کهن را بازگو نماید.
باستان شناسی و تاریخ گیلان پس از اسلام نیز بسیار مهم موثر و پر بار است. فعالیت زیدیان در شرق گیلان، حکومت های محلی در بیه پس و بیه پیش، آثار تاریخی، مساجد، ابنیه و سایر سازهها و دستاوردهای مادی، معنوی و غیره موجب مطرح شدن گیلان، دیلمان و تالش در تاریخ و فرهنگ ایران شده است. با روی کار آمدن صفویان و اهمیتی که آنان برای گیلان قائل بودند، موجب رشد و ترقی این ایالت در عصر صفوی شده است. اقدامات آنان در زمینه حمل و نقل، به ویژه ایجاد کارونسراها، پلها و سایر بناهایی که با تجارت مربوط بودند، موجب پیوند گیلان با سایر مناطق ایران شد. امروزه همین آثار بخش مهمی از سازههای ماندگار و تاریخی گیلان از آن دوره است
با شکل گیری مدرنیته و شروع عصر قاجار، گیلان وارد مرحله دیگری در دوران تاریخی، فکری و فرهنگی خود شده است. از این زمان گیلان در فرهنگ مردم ایران، دروازه اروپا، دوازه مدرنیته و روشنگری مطرح شده است. برخی از نخستین ابزارها و سازهای عصر مدرنیته از مسیر انزلی- رشت به تهران و سایر نقاط منتقل میشدند. فعالیت بازرگانان خارجی و تجارت ابریشم، توتون و تنباکو، خاویار و سایر محصولات ویژه گیلان موجب روابط گسترده گیلانیان با دنیای خارج شد. همه این داد و ستدها و مراودات انبوهی از تجربه در اختیار گیلانیان طی نسلهای متمادی قرار داده است. علاوه بر این، رشت کانون اندیشه های نوین در دوران جدید ایران بوده است. شکلگیری جمعیت های آزادی خواه، نخستین جمعیتهای سیاسی، فرهنگی و علمی زنانه، بنیان رادیکالیزم سیاسی و فکری، نخست در رشت ایجاد شده است.
در نتیجه گیلان امروز در تاریخ پر فراز و نشیب خود انبوهی از تجربههای تلخ و شیرین را با خود به یادگار دارد. این دستاوردها آرشیوی از تکاپوهای تلخ و شیرین اقتصادی، فرهنگی،فکری و سیاسی مردم گیلان در بستر تاریخ است. تفکیک هر یک از این دستاوردها میتواند بهانهای برای ایجاد موزهها، بنای یادمان و یا هر نوع سازه برای آشنایی مردم در تمام رده های سنی با گذشته تاریخیشان باشد.
اساساً تاریخ برای عبرت و پند آموزی نیست، بلکه علمی است که تجربیات گذشته را در اختیار نسل حاضر قرار میدهد تا مردم با استفاده از آن تجربیات به ساختن امروز و فردایشان پرداخته و از تکرار تجربه بیهوده بپرهیزند. موزهها نیز آیینه عبرت نیستند، بلکه موزهها با به تصویر کشیدن اشیا، سازهها و تصاویر به دنبال اندیشیدن، تفکر و اندیشه بازدیدکنندگان هستند.
استان گیلان با وجود دستاورهای تاریخی که اشاره شد، ظرفیت ایجاد ده ها موزه را دارد. در هر سایت باستان شناسی می توان موزه ای جهت نگهداری و ارائه آن به بازدیدکنندگان ارائه داد. در حالی که تنها موزه فعال در مرکز رشت برازنده استانی با چنین ظرفیت فرهنگی و تاریخی نیست. البته تاسیس موزه میراث روستایی تنها اقدام موثر و شایسته حداقل در حفظ بافت فرهنگی و معماری کهن گیلان بوده که در جای خود قابل تقدیر است.
گیلان بالقوه ظرفیت ایجاد موزههای؛ شیلات، ابریشم، مشروطه، مسکوکات، منسوجات، صنایع دستی،دخانیات، اوزان و مقیاسها، موزه صنعت، برنج، اقوام، آموزش و علوم، تاتر و سینما، مطبوعات، تجارت و بازرگانی، چوب و جنگل و بسیاری از موزههایی که به نوعی با معیشت، صنعت و فرهنگ گیلان مرتبط هستند، است.
در حوزه تاریخی و باستان شناسی با توجه به حجم بسیار وسیع اشیا کشف شده گیلان در زمینه های گیلانِ پیش از تاریخ، عصر باستان و دوره اسلامی به راحتی میتواند با ایجاد این موزه ها علاوه بر گسترش هویت تاریخی، به گسترش آگاهی عمومی نسبت به فرهنگ و تاریخ این پهنه از یک سو و معرفی دستاوردهای فرهنگی به گردشگران کمک نماید. امروزه مسافران داخلی و خارجی در گیلان جز طبیعت سرسبز و یکی دو موزه در دسترس، توفقگاه فرهنگیای که معرفی کننده هویت و تاریخ این مرز بوم باشد، در دسترس ندارند. با آماری در شهرهای گردشگر پذیر، می توان به این نتیجه رسید بیشترین دلایل جذب گردشگر در این شهر به علت موزهها، سایتهای باستان شناسی و مکانهایی است که موجب معرفی فرهنگ، تاریخ و تمدن آن منطقه برای گردشگران میشود وگرنه گردشگران دلیلی برای توقف در شهری که از سابقه فرهنگی برخودار نیست، نمی بینند. موزهها یکی از مکانهای پرمخاطب برای گردشگرانی شهری است. هرچند شهر رشت و شهرهای دیگر استان، بازارهای محلی و روستاهای زیبا آن به تنهایی موزهای زنده است، اما موزههای کاربردی و تخصصی نقشی مهمی در انتقال دانش و دستاوردهای مادی و معنوی مردم یک منطقه برای بازدیدگنندگان از یک سو و نسل جوان برای تاریخ سازی دارند. امید میرود با ایجاد عزمی در استان به ویژه در حوزه سیاستگذاری های شهری و همچنین تصمیمگیری دولتمردان در سطح ملی طی سالهای آینده گامی در این زمینه برداشته شود.
