رشتی دوزی؛ چند هنر دیگر وجود دارد که حتی در آوا هم خواستگاهش را معرفی کند؟ همانطور که از نامش پیداست رشتی‌دوزی هنر اصیل شهر رشت است. طرح و نقش‌های معروف این کار مثل چهار گل، لچکی، ترنج لوزی، طرح گلدانی، لاله عباسی، بته جقه ترنجی، نیم ترنجی، قهر و آشتی، ترمه‌ای، گل‌های شاه عباسی با نخ ابریشمی آنقدر با قلاب هنرمندان بر پارچه‌های ماهوتی خوش نشسته که نسل به نسل ادامه پیدا کرده و هنوز هم می‌تواند بر روی لباس‌های زنان و مردان امروزی دل ببرد.علاقه‌مندان به رشتی دوزی، گستره‌ای از گیلان تا سراسر ایران و حتی ایرانیان و غیر ایرانیان در کشورهای مختلف جهان را تشکیل می‌دهند.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد قدمت رشتی دوزی یا قلاب‌دوزی به۵۵۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. این هنر در دوره قاجار یعنی بیش از ۱۰۰سال قبل علاقه‌مندان زیادی داشت. به طوری که لباس‌های رشتی دوزی شده بر تن شاهزاده‌های قاجاری مایه فخر به حساب می‌آمد. یکی از ماندگارترین البسه‌ی رشتی دوزی شده هم مربوط به محمد شاه قاجار است که اکنون در موزه هنر کلیولند آمریکا نگهداری می‌شود.
قلاب اصلی‌ترین ابزار رشتی‌دوزی و شبیه درفش است و در گذشته‌های دور اغلب هنرمندان سرشناس این رشته را مردان تشکیل می‌دادند. برای رشتی‌دوزی با استفاده از نخ ابریشم طبیعی در رنگ‌های مختلف، بر روی پارچه‌های ماهوت، فوتر و یا مخمل رنگی طرح‌های زیبا نقش می‌شود.
از میان ۷۰۰ هنرمند رشتی‌دوزی که در حال حاضر مشغول فعالیت هستند، ۴۰ هنرمند کارهای شاخص‌تری دارند. از جمله هنرمندان مشهور این رشته عالیه صادقی است که موفق به اخذ مهر اصالت یونسکو شده و همچنین خدیجه جعفری ،مریم اقبال و کبری گلبندی هم در این عرصه صاحب آوازه‌ای بلند هستند.
مطمئنا گردشگرانی که به شهر رشت می‌آیند به دنبال سوغات اصیل این شهر هستند. رشت پیش از این به عنوان برند خوراک شناسایی شده و از این پس رشتی‌دوزی به عنوان سوغاتی بیش از پیش مورد توجه گردشگران خواهد بود.
کاخ موزه نیاوران در پانزدهم دی‌ماه ۱۳۹۹ میزبان مراسم اعطای گواهی‌نامه ثبت ملی روستاها و شهرهای صنایع‌دستی ایران بود. در این مراسم شهر رشت به عنوان شهر ملی هنرهای سنتی ایران با محوریت رشتی‌دوزی، روستای ارده شهرستان رضوانشهر با محوریت شال‌بافی،روستای جیرده شهرستان شفت با محوریت سفالگری سنتی، روستای عنبران محله شهرستان آستارا با محوریت گلیم‌بافی و روستای شالما شهرستان ماسال با محوریت چوب‌تراشی موفق به دریافت گواهی‌نامه ملی شدند.
پروسه انتخاب، تهیه پرونده و مستندات این پنج شهر و روستا از اردیبهشت ماه سال ۹۹ آغاز شد. همان طور که «مائده طورچی» کارشناس صنایع دستی واحد توسعه و ترویج اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی به مرور می‌گوید: ابتدا اطلاعات جامعی از رشتی‌دوزی و ابریشم و خود رشت از کتاب و مقالات استخراج شد. در ادامه با هنرمندان این رشته صحبت و اطلاعات آن‌ها در مورد این هنر به پرونده اضافه و در نهایت کار به تهیه پروپوزال رسید. برای پرزنت این کار و در جلسه دفاع هم آثار فاخر چند هنرمند مانند خانم جعفری و خانم اقبال جمع‌آوری شده بود در ادامه با پیگیری‌های مستمر و هدایت درست پرونده کار در دی ماه به نتیجه مثبت رسید.
نگاه متفاوت به هنرمندان رشتی‌دوزی
فرزاد رشیدی معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی استان گیلان هم در گفت و گو با مرور نتیجه مهم این کار را برند شدن شهر رشت می‌داند و معتقد است از این پس نگاه به هنرمندان رشتی‌دوزی شهر رشت متفاوت می‌شود.
او می‌گوید: مطمئنا گردشگرانی که به شهر رشت می‌آیند به دنبال سوغات اصیل این شهر هستند. رشت پیش از این به عنوان برند خوراک شناسایی شده و از این پس رشتی‌دوزی به عنوان سوغاتی بیش از پیش مورد توجه گردشگران خواهد بود.
رشیدی توضیح می‌دهد: برای ثبت رشتی‌دوزی افراد و نهادهای زیادی کمک کردند؛ حمایت‌های استاندار و نمایندگان مجلس در روند تهیه پرونده و ارسال توصیه نامه‌ها و نیز حضور در جلسات دفاع از ثبت این شهر و روستاها در جلسات شورای راهبردی وزارتخانه برای همکاران این اداره‌کل و کارشناسان این معاونت روحیه دهنده و انگیزه‌بخش بود تا بتوانیم با تمام قوا برای نیل به سوی احیای هنرهای سنتی و بومی و نیز توسعه اقتصاد پایدار روستایی قدم بگذاریم.
معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی استان با تاکید بر اهمیت این اقدام و نتایج ارزشمند آن در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن اضافه کرد: ثبت این شهرها می‌تواند زمینه‌ساز رونق بیشتر و سرآغازی برای فعالیت‌های بزرگتر باشد.
او به ثبت جهانی روستای قاسم‌آباد شهرستان رودسر در حوزه چادرشب بافی اشاره می‌کند و می‌گوید: این کارضمن تقویت هویت ملی با تاکید بر میراث فرهنگی ملموس و ناملموس صنایع دستی، وفاق و همدلی در مردم آن روستا، زمینه توجه بیشتر دولت و توسعه گردشگری خلاق و تجربه محور شده است.
این کار به مرزهای استانی و کشوری محدود نمی‌شود بلکه با ایجاد مراودات بین‌المللی هنرمندان، استفاده از تجربیات کشورهای موفق در این حوزه و نیز اشتغال در حوزه صنایع دستی و همچنین ایجاد برندینگ صادراتی صنایع دستی استان را در بعد بین المللی فراهم می‌کند.
سهیلی می‌گوید: برنامه‌ریزی برای این موزه در حال انجام است فراخوان برای دریافت آثار هنرمندان انجام شده و باید کار چیدمان و طراحی انجام شود. علاوه بر این در حال رایزنی با شهرداری رشت هستیم تا در صورت تفاهم، آلاچیق‌های اطراف ساختمان کلاه فرنگی نیز هم محل عرضه و فروش آثار هنرمندان باشد.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی معتقد است برای رشتی دوزی نیز چنین مسیری پیش رو است. او امیدوارانه ادامه می‌دهد؛ با حفاظت از این میراث ارزشمند و هویت بخشی صنایع دستی برای جوامع محلی به افزایش کارگاههای تولیدی و مشاغل مرتبط، و ایجاد برند ملی محصول _مکان صنایع دستی، افزایش فروش تقویت نقش و اهمیت هنرمندان صنایع دستی در تصمیم‌گیرها منطقه و نیز تقویت توریسم خلاق می‌رسیم که سبب افزایش کیفیت زندگی هنرمندان خواهد شد.
پیرسرا، بازار هدف صنایع دستی
حلقه مفقوده بزرگی که در این بین وجود دارد بازار دائمی مربوط به صنایع دستی است. چیزی که ایمان سهیلی رئیس اداره میراث فرهنگی گردشگری صنایع دستی شهرستان رشت بر آن تاکید دارد. او به مرور می‌گوید: برنامه‌ریزی و هدف اصلی ما این است که پیرسرا را بازار هدف صنایع دستی کنیم تا گردشگران به راحتی سوغات شهر را تهیه کنند و هنرمندان نیز از این فرصت استفاده کنند.
آنطور که هنرمندان گیلانی می‌گویند مردم خارج از استان بسیار طرفدار این هنر هستند.اما بسیاری وقتی وارد رشت می‌شوند نمی‌دانند باید به کجا مراجعه کنند.
رییس اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی رشت می‌گوید:در استان گیلان ۷۰۰۰ هزار هنرمند صنایع دستی داریم که اگر فقط فرصت و بستر کار اقتصادی برای ۲۰۰۰تن فراهم شود نقش بسیار مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی این قشر و خانواده‌هایشان دارد.
رشتی‌دوزی صاحب موزه می‌شود
سهیلی در مورد موزه دائمی رشتی‌دوزی هم خبرهای جدیدی دارد؛ خانم جعفری یکی از هنرمندان خوب رشتی‌دوزی درخواست دائر کردن موزه شخصی رشتی‌دوزی داده است. اداره با این درخواست موافقت کرده و کارها در مسیر اجرایی شدن قرار دارد.
او خبر از دائر شدن موزه دائمی رشتی‌دوزی نیز می‌دهد: اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی ساختمان کلاه فرنگی پارک شهر را برای ایجاد موزه دائمی رشتی دوزی پیشنهاد داده و خوشبختانه مجوز آن هم صادر شده است.
به گفته‌ی جعفری بیشتر کارهایش در هلند، آمریکا و کانادا طرفدار دارد.۶۰ زن فعال در رشتی‌دوزی با این هنرمند همکاری می‌کنند تا سفارشات داخلی و خارجی رشتی‌دوزی آماده شود.
سهیلی می‌گوید: برنامه‌ریزی برای این موزه در حال انجام است فراخوان برای دریافت آثار هنرمندان انجام شده و باید کار چیدمان و طراحی انجام شود. علاوه بر این در حال رایزنی با شهرداری رشت هستیم تا در صورت تفاهم، آلاچیق‌های اطراف ساختمان کلاه فرنگی نیز هم محل عرضه و فروش آثار هنرمندان باشد.
سهیلی به ظرفیت ویژه این هنر برای اقتصادی شدن اشاره می‌کند و می‌گوید: این هنر در مانتو، کفش، کیف و سجاده، کوسن و.. کاربردهای زیادی دارد حتی در شرایط کرونا هم هنرمندان اینکار توانسته‌اند به کار خود ادامه دهند و به صادرات برسند.
سیده خدیجه جعفری یکی دیگر از هنرمندان رشتی‌دوزی است. همان هنرمندی که سهیلی در مورد راه‌اندازی موزه شخصی رشتی دوزی‌اش خبر داده است.
جعفری که از ۱۳ سالگی از طریق مادربزرگش با این کار آشنا شده است به مرور می‌گوید: پس از آن در ۱۴ سالگی با مراجعه به صنایع دستی از طریق کلاس‌های استاد بی‌پناه هنر اصیل را یاد گرفتم و تا قبل از ۲۰ سالگی به عنوان تولیدکننده رشتی‌دوزی در صنایع دستی شناخته شده بودم .
همچین این هنرمند رشتی دوزی از سال ۸۳ در دانشکده معین رشت، رشتی دوزی، معرق دوزی و توپوردوزی را تدریس می‌کند و قرار است کتاب آموزش رشتی دوزی او هم اسفندماه آینده منتشر شود.
از گیلان تا آمریکا
او می‌گوید در زمره‌ی اولین افرادی بودم که تلاش داشتند رشتی‌دوزی را کاربردی کنند. به همین دلیل این هنر زیبا را روی انواع کیف دوشی و دستی، قاب موبایل و …پیاده کردم که با استقبال خوبی هم در بازار مواجه شد.
او که پیج ایسنتاگرام فعالی هم دارد، می‌گوید با گذشت چند سال حالا کارهایش در خارج از کشور هم متقاضی دارد. به گفته‌ی جعفری بیشتر کارهایش در هلند، آمریکا و کانادا طرفدار دارد.۶۰ زن فعال در رشتی‌دوزی با این هنرمند همکاری می‌کنند تا سفارشات داخلی و خارجی رشتی‌دوزی آماده شود.
این هنرمند رشتی دوزی در ادامه می‌گوید: این هنر برای خارجی‌ها جذاب است. چون آن‌ها تنوعی که در کارهای رودوزی ایرانی مانند رشتی‌دوزی یا پته دوزی وجود دارد را در پوشش یا تزئینات دیگر مورد استفاده خود ندارند.
می‌توان به آینده‌ی رشتی‌دوزی امیدوار ماند و حتی به جان گرفتن صنعت ابریشم گیلان نیز گوشه چشمی داشت. البته اگر همکاری بخش خصوصی با نهادهایی مانند اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی و دیگر ارگان‌های مسئول برنامه‌های مدونی برای آموزش هنرجویان جدید، بازاریابی این هنر اصیل داشته باشند و لوازم مورد نیاز این کار مانند نخ‌های ابریشم و پارچه‌های مد نظر با قیمت معقول در دسترس هنرمندان قرار داشته باشد. چون تجربه ثابت کرده چه بسا آثار ارزشمند صنایع دستی در ایران و جهان به دلیل قیمت تولید بالا و همچنین نادیده گرفتن نیازهای روز مصرف‌کننده‌ها به ورطه‌ی فراموشی سپرده شده‌اند.
