پناه ارامنه به ایران و فرار از نسل‌کشی عثمانی‌ها
کتاب «پناهندگی ارامنه باکو به گیلان» رونمایی شد
نشست رونمایی از کتاب «پناهندگی ارامنه باکو به گیلان» در خانه فرهنگ گیلان برگزار شد. در این برنامه با حضور جمعی از پژوهشگران و مترجمین این کتاب و سه تن از پژوهشگران گیلانی برگزار شد.
این مراسم ابتدا با یک دقیقه سکوت به احترام رضا فرحمند پژوهشگر گیلانی آغاز شد و سپس محمدتقی جکتاجی روزنامه‌نگار و گیلان‌شناس شروع به سخنرانی کرد.
ماجرای ورود و پناهندگی ارامنه به گیلان
این پژوهشگر در ابتدا با اشاره به قطر کم این کتاب اما کیفیت بالای آن در محتوا گفت: اگر چه این کتاب دارای قطر کمی است اما از نظر محتوا قابل تامل است. کتاب چاپ شده کتابی است که شاید عام خیلی پیگیر آن نشود و از آنجایی که احتمال می‌دهم خیلی‌ها آن را نخوانند یک توضیح کوتاهی در رابطه با آن می‌دهم. این کتاب راوی داستان پناهندگی ارامنه به گیلان در سال ۱۲۹۷ شمسی یا همان ۱۹۱۸ میلادی تا ۶ ماه بعد یعنی بهمن همان سال است.
وی در رابطه با کتاب ادامه داد: در آن سال بین ۱۰ تا ۲۰ هزار پناهنده ارمنی وارد گیلان شدند. آن‌ها از ترس نسل‌کشی عثمانی‌ها ناچار به فرار به مرزهای دیگر شدند. از دو مسیر آن‌ها برای ورود به استان بهره گرفتند: یک از طریق دریا و بندرانزلی و سپس وارد رشت شدند و دیگر از طریق داغستان که از مسیر دوم به آن‌ها اجازه ورود ندادند. به همین دلیل گروه دوم مجبور به ورود از طریق بندر‌های کوچک‌تر شد و آن‌ها از طریق مذاکره با میرزا کوچک موفق به کسب اجازه برای زندگی در گیلان شدند.
در نهضت جنگل گمرک نقشی حیاتی ایفا می‌کند و موجب می‌شود مطالعه آرشیو گمرکات گیلان از اهمیت بالایی برخوردار شود. گزارش‌های حاضر آرشیو گمرکات نشان می‌دهد که چطور میرزا کوچک با عوامل مخفی خود در گمرک آستارا، لنگرود و رودسر موفق به دستیابی به سلاح می‌شد.
جکتاجی ادامه داد: گروه اول از ارامنه بیشتر در سبزه میدان رشت و اطراف بیمارستان پورسینا کنونی ساکن شدند و گروه دوم در خانه‌های بزرگ و همچنین در سه کاروانسرا سکنی گزیدند. از مهم‌ترین نکات مربوط به ارامنه مهاجر، داشتن یک کمیته حل اختلاف بود که پیگیر مشکلات افراد می‌شد که از مهم‌ترین کارهای این این کمیته می‌توان به توسعه گورستان‌های ارامنه اشاره کرد.
او ادامه داد: از مهم‌ترین افرادی که در این مهاجرت وارد گیلان شدند می‌توان از آجاریان زبان‌شناس ارمنی و همچنین میناسیان روزنامه نگار و گل‌خندانیان حقوقدان و وزیر دارایی دولت اول ارمنستان یاد کرد.
سرمشقی خوب برای گزارش نویسی
سخنران دوم رضا نوزاد دیگر پژوهشگر گیلانی بود. او نیز با ارائه توضیحاتی در رابطه با کتاب منتشر شده از نشر ایلیا ادامه داد: در ابتدا باید به مشکلات پناهندگی و مهاجرت اشاره کنم و سپس این که این کتاب می‌تواند سرمشق خوبی برای گزارش‌نویسی باشد. این کتاب در طی چند سال کامل اما در سال ۱۹۱۹ بیشتر نسخه‌های آن گم و یک نسخه از آن ماند که حالا منتشر شده است. در کنار همه مشکلاتی که ارامنه برای مهاجرت داشتند نکته‌ای که بیش از همه جلب نظر می‌کند، تعامل آن‌ها با میرزا کوچک و پذیرش آن‌ها توسط جنگلی‌ها است.
وی همچنان در رابطه با ساختار این کتاب گفت: کتاب دارای پنج پیوست است؛ پیوست نخست، با کنکاش محققان و مترجمان گزارش الحاقی کمیته ارامنیان در آرشیو مدرسه ارامنه رشت یافت شد. پیوست دوم، سقوط باکو و مهاجرت ارمنیان به ایران است. پیوشت سوم، گوشه‌ای از خاطرات میناسیان است که برای مذاکره نزد میرزا کوچک‌خان می‌رود. پیوست چهارم، راپورت کفیل حکومت ایران است که پناهجویان را با نامردمی تمام افرادی آدم‌کش تلقی می‌کند و سرانجام پیوست پنجم، نامه میرزا کوچک به کمیته است.
تعامل دو سویه ارامنه و میرزا کوچک‌خان
علی امیری پژوهشگر و کارشناس اسناد تاریخی نیز سومین سخنران این نشست بود. او نیز با اشاره به تعامل ارامنه و میرزا کوچک گفت: مهم‌ترین چیزی در این مهاجرت می‌بینیم روحیه میرزا کوچک در قبال آن‌ها است که آن‌ها را با آغوش باز پذیرا می‌شود که البته ارامنه نیز همواره این لطف میرزا فراموش نکرده و بعدها در تئاتر در مدارس ارامنه از وی تقدیر کردند. از اساسی‌ترین کارهای پژوهشی می‌توان از مطالعه آرشیو مکتوب نام برد. برای مثال در نهضت جنگل گمرک نقشی حیاتی ایفا می‌کند و موجب می‌شود مطالعه آرشیو گمرکات گیلان از اهمیت بالایی برخوردار شود. گزارش‌های حاضر آرشیو گمرکات نشان می‌دهد که چطور میرزا کوچک با عوامل مخفی خود در گمرک آستارا، لنگرود و رودسر موفق به دستیابی به سلاح می‌شد.
در پایان نیز روبرت واهانیان با تشکر از حضار به دو نتیجه اساسی این کتاب اشاره کرد. او اولین دلیل اهمیت این کتاب را در اضافه کردن یک کتاب به مطالعات رشت‌شناسی دانست و همچنین دیگر در دلیل آن را شاهکار گزارش‌نویسی در رابطه با پناهجویان عنوان کرد.
