گذری بر شکل‌گیری رادیو رشت

۱۳فوریه برابر با ۲۴ بهمن روز جهانی رادیوست. رسانه‌ای که با وجود تمام  تحولاتی که در سا‌ل‌های اخیر در فضای رسانه‌ای دنیا رخ داده، هنوز صمیمی، دوست‌داشتنی و نوستالژیک است. از عمر رادیو در ایران ۸۳ سال می‌گذرد. رادیو تا پیش از راه‌اندازی شبکه‌های تلویزیونی، در میان رسانه‌های جمعی ایران بی‌رقیب بود و جالب آنکه امروز نیز با وجود تنوع رسانه‌ها، هنوز به حاشیه رانده نشده است.

یونسکو از سال ۲۰۱۰ میلادی رادیو را به عنوان ابزاری بسیار قدرتمند برای گرامی‌داشت پیدایش ارتباطات میان بشر در تمام نقاط دنیا معرفی نمود. اولین دستگاه‌های پخش منظم برنامه‌های رادیویی در سال ۱۹۲۰میلادی در انگلستان آغاز و با شروع جنگ جهانی دوم، رادیو به یک رسانه‌ی جمعی و فراگیر تبدیل شد. تولید رادیوهای کوچک ترانزیستوری نیز به  پیشرفت این رسانه در کشورهای توسعه یافته، کمک شایانی نمود.

هیئت وزیران در ایران در روز دوم مهرماه سال ۱۳۱۳خورشیدی، استفاده از رادیو را تصویب نموده و از آن پس برای نصب آنتن  و استفاده از رادیو، به کسب مجوز از وزارت پست و تلگراف و تلفن نیاز بود.

 در سال ۱۳۱۶خورشیدی،  مقدمات ایجاد مرکز رادیو به ‌وسیله‌ی وزرات پست و تلگراف و تلفن فراهم و به‌دنبال این اقدام در سال ۱۳۱۷خورشیدی سازمان پرورش افکار تأسیس شد. در این سال به دنبال پخش برنامه‌های فارسی از رادیوهای بیگانه، اندیشه‌ی ایجاد رادیو در ایران قوت گرفت و با تصویب سازمان پرورش افکار، ساخت دو دستگاه فرستنده‌ی موج کوتاه به قدرت ۲ ‏و ۲۰ ‏کیلووات به کمپانی ‏استاندارد انگلستان واگذار شده و سرانجام رادیو تهران در چهارم اردیبهشت سال۱۳۱۹خورشیدی ‏افتتاح شد.

رادیو حیات اجتماعی جدیدی برای ایرانیان ایجاد کرد. بخش مهمی از سیاستگذاری‎‌های فرهنگی از طریق رادیو پی گرفته می‎‌شد. نسلی از ایرانیان با رادیو بزرگ شدند و این رسانه‌ی نو برای بسیاری از آنان خاطره ساخت. برنامه‎‌هایی چون قصه‌‌ی کودکان، داستان شب، گل‌ها و مانند آن، خاطراتی جاودانه برای چندین نسل شده و  همچنین برگ‎‌هایی نوشتاری و صوتی بر تاریخ و فرهنگ ایران افزودند.

نصب نخستین ایستگاه رادیویی در ایران اتفاق مهمی در صنعت رسانه‌ای کشور بود که تأثیر شگرفی در گسترش ارتباطات ایجاد کرد. رادیو با خود دگرگونی‌های بسیاری به زندگی ایرانیان آورد، ارائه‌ی شیوه‌های نوین زندگی در تمام حوزه‌ها، اعم از آموزش و سرگرمی، گام بزرگی در عرصه‌ی فرهنگ و اجتماع به شمار می‌آمد. برنامه‌های رادیو نشان از آن داشت که طبقات گوناگون جامعه، به عنوان نمونه کودکان و نوجوانان، گروه‌های هدف این رسانه بودند.
رضا مختاری، تاریخ‌نگار و پژوهشگر در این باره می‌گوید: «تعلیم و تربیت کودکان یکی دیگر از عرصه‌های فعالیت رادیو در گستره تقویت بنیان‌های وحدت ملی بود. این سیاست‌گذاری و فعالیت، از آن‌رو بود که در واقع قصه‌های دوران کودکی برای افراد یک ملت، گذشته‌ای مشترک به شمار می‌آمد. ایرانیان، از هر قوم و زبان، قصه‌هایی در کودکی شنیده بودند که به آنان با دیگر افراد ملت، هویتی مشترک می‌بخشید. این قصه‌ها از نگاه کارگزاران حکومت، فرهنگ و ادبیات ملی را به کودکان آموزش می‌داد.»

۶ اردیبهشت ۱۳۱۹خورشیدی،  یعنی دو روز پس از آغاز به کار رادیو در ایران، نخستین برنامه ویژه‌ی کودکان از رادیو پخش شد. این برنامه را فضل‌الله مهتدی (صبحی) اجرا کرد. صبحی خود درباره‌ی این روز گفته است: «در روز چهارشنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹ رادیو گشوده شد و در آدینه‌ی نخست آن ماه، بانگ و آوای من به گوش شما رسید. من برای آغاز سخن «بچه‌ها سلام» را برگزیدم که خودمانی و دلنشین بود.» صبحی اولین قصه‌ی خود در رادیو به نام « ملا ماندگار» را برای کودکان نقل کرد. به این ترتیب برنامه‌ی کودکان روزهای جمعه از ساعت یازده و ربع تا یک ربع به دوازده، یعنی به مدت نیم ساعت در هفته با قصه‌های صبحی آغاز شد.

بر اساس نوشته‌ی  دکتر عیسی صدیق- رئیس اداره‌ی تبلیغات- نام اداره‌ی تبلیغات از شهریور ۱۳۱۹ خورشیدی به اداره‌ی اطلاعات و رادیو تغییر یافت و برای استفاده از نظر دانشمندان کشور، شورای عالی انتشارات با حضور  اشخاص چون: ذکاءالملک فروغی، محمد قزوینی، دکتر قاسم غنی، دکتر سیاسی، دکتر محمد افشار، دکتر شفق، علی نقی وزیری تشکیل شد.

فعالیت رادیو رشت در سال ۱۳۳۴ خورشیدی با نصب فرستنده‌ای به قدرت ۷۵ وات با تلاش بشیر فرهمند مدیر کل پست و تلگراف رشت و با همکاری منصور شاهی و نصر آغاز و راه‌اندازی شد.

اشغال نظامی ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی، مانع بزرگی را در راه گسترش شبکه‌ی رادیو در ایران ایجاد نمود. سازمان نوپای رادیوی ایران هنوز در مراحل اولیه‌ی گسترش خود بود که بر اثر فراگیر شدن جنگ جهانی دوم، برای مدتی در رکود و سکون فرو رفت. به موقع نرسیدن ماشین‌آلات و قطعات یدکی به دلیل خطرناک شدن مسیرهای حمل کالا، موجبات نایاب و گران شدن آن‌ها را فراهم آورده بود و این مشکلات مانعی بزرگ برای گسترش سریع رادیو ایران به شمار می‌رفت.

اولین مدیر رادیو رشت، جهانگیر سرتیپ‌پور و و اولین کسی که صدای او از رادیو رشت پخش شد، محتشمی بود. در ابتدا برنامه فقط یک ساعت در روز و شامل اخبار استان و برنامه‌های محلی بود.

سرانجام بعد از گذت چند سال  افتتاح اداره رادیو و به دنبال آن  راه‌اندازی اولین فرستنده‌ی رادیویی در تبریز در سال ۱۳۲۶خورشیدی، کم‌کم فرستنده‌های دیگری در دیگر شهرها مانند: ارومیه، اهواز، شیراز، مشهد، کرمانشاه، کرمان، اصفهان، سنندج، زاهدان، گرگان و رشت ایجاد شد. روند گسترش تا آن‌جا بود که تا سال ۱۳۴۰خورشیدی دوازده مرکز رادیویی فعال در ایران به وجود آمد.

رادیو رشت

فعالیت رادیو رشت در سال ۱۳۳۴ خورشیدی با نصب فرستنده‌ای به قدرت ۷۵ وات با تلاش بشیر فرهمند مدیر کل پست و تلگراف رشت و با همکاری منصور شاهی و نصر آغاز و راه‌اندازی شد.

 اولین مدیر رادیو رشت، جهانگیر سرتیپ‌پور و و اولین کسی که صدای او از رادیو رشت پخش شد، محتشمی بود. در ابتدا برنامه فقط یک ساعت در روز و شامل اخبار استان و برنامه‌های محلی بود.

به نقل از مرحوم احمد چهره‌سا از کارمندان اداره‌ی پست و تلگراف آن دوره، در ابتدای فعالیت رادیو رشت، ده دقیقه در هفته، به نمایش با صدای اکبر دودکار اختصاص داشت. از گویندگان آن روزهای رادیو می‌توان به انام‌الله نوری و مستوفی اشاره نمود.

کم‌کم هنرمندان گیلانی برای ارائه‌ی هنر خود به رادیو جذب شدند. منوچهر ویسانلو گفته است: «رادیو آن روزها در ساختمان تلفن‌خانه‌ی قدیم در خیابان شهناز سابق  مستقر بود و ما هنگام ضبط موسیقی مجبور بودیم با چند ساز مختلف دور یک میکروفون جمع شویم. در هر ماه چهار الی پنج ماه آهنگ ضبط می‌کردیم. از هنرمندان موسیقی اولیه در رادیو رشت باید از آقایان: جنتی، نژند، جوادی، امانی و ناصر مسعودی یاد نمود».

دومین مدیر رادیو رشت، هادی کشفی بود که در زمان مدیریت وی خانم‌ها نوری‌زاده و عبدالحمید  به عنوان گوینده به رادیو پیوستند. با افزایش تعداد کارکنان رادیو رشت، محل ضبط برنامه‌ها به ابتدای طبقه دوم گاراژ لوان‌تور منتقل شد. در سال ۱۳۳۷خورشیدی، با انتقالی هادی کشفی،  ابتدا سرمدی و سپس مومن پور- از فرهنگیان معروف– مدیران رادیو رشت شدند. در دوره‌ی مدیریت مومن‌پور، میزان ساعات پخش برنامه‌ها افزایش یافته و شورای نویسندگان نیز برای نخستین بار شکل گرفت.

مهم‌ترین برنامه‌های رادیوی رشت در سال ۱۳۳۹ خورشیدی شامل: نمایشنامه، موسیقی، برنامه‌ی خردسالان، برنامه‌ی نوجوان و برنامه‌ی دهقان بود. برنامه‌ی دهقان با اجرای احمد چهره‌سا، هر روز به مدت نیم‌ساعت پخش می‌شد که مورد علاقه‌ی کشاورزان گیلانی بود.

برنامه‌ی موسیقی سنتی نیز یکی از برنامه‌های پرطرفدار رادیو بود که گروه تولید کننده‌‌ی آن را هادی طاهباز، ناصر مسعودی، بهمن پرشاد، اکبر بلندبخش، خانم میرزاده، خانم عبدالحمیدی، فریدون نوزاد و نادر گلچین و … تشکیل می‌دادند.

در دوره مدیریت مومن پور، دستگاه یک کیلو واتی به ده کیلو وات ارتقا یافته و تولید برنامه‌ها نیز مسیر جدیدی را طی نمود. پس از انتقال مومن‌پور، مدیریت اداره‌ی انتشارات رادیو به شاعر گیلانی، نواب صفا سپرده شد. پس از راه‌اندازی فرستنده‌ی یکصدکیلو واتی در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، ساعات پخش برنامه‌ها به ۱۹ ساعت افزایش یافت که از این میان حدود ۵ تا ۶ ساعت  مختص به برنامه‌های محلی و بومی بود.

در سال ۱۳۵۳ خورشیدی چهارده برنامه شامل: برنامه‌های ویژه با مناسبت‌های مختلف، پخش مستقیم و تولیدی تهیه و پخش می‌شد.

نمایش‌های کوتاه طنز برای اولین بر توسط اکبر دودکار از رادیو رشت پخش شد و بعد از آن ادامه یافت. یکی از مهم‌ترین کارهای نمایش رادیویی قبل از انقلاب، کاری با عنوان: «سپیدرود راز می‌گوید» بود که موضوع اصلی آن حول محور ارباب و رعیتی بود. نمایش هفته و همچنین نمایش‌های کوتاه رادیو ارتش مربوط به نیروی دریایی نیز از کارهای نمایشی آن روزها بود. از هنرمندان رادیو رشت می‌توان به احمد بدرطالعی، انوش نصر، ابراهیم ضمیر، یحیی مقدم، وزیری، فریده دریامج، محمود پورموسوی، علیرضا مجلل، هادی طاهباز و … اشاره نمود. از تهیه‌کنندگان و صدابرداران نمایش رادیو نیز باید از محمدرضا خوشحال، رمضانعلی دانش‌دوست، محمدرضا بهنامی، ناصرگلرخ جعفری و یوسف جدید حقیقی نام برد.

 در سال ۱۳۶۵خورشیدی، برای سیگنال‌رسانی بهتر برتمام نقاط گیلان، ایستگاه کیاشهر با دو فرستنده‌ی پرقدرت نصب و راه‌انداری شد.  شبکه استانی صدای مرکز گیلان در سال ۱۳۷۵ خورشیدی افتتاح شد که برنامه‌های آن از اذان صبح تا ساعت ۲۴ پخش می‌شد. با راه‌اندازی شبکه‌های استانی در سطح کشور در اردیبهشت ۱۳۷۵، شبکه استانی صدای مرکز گیلان نیز به جمع شبکه‌های استانی پیوست. شبکه‌ی رادیویی گیلان از دیروز تا امروز  با تولید و پخش برنامه‌های متنوع در حوزه‌های مختلف،  همچنان همراهان و مخاطبان وفادار خود ره حفظ کرده است.

منابع:

عاطفی، ابراهیم(۱۳۸۸) این‌جا رشت است، ماهنامه رادیو، سال هشتم، شماره ۴۶

مختاری اصفهانی، رضا (۱۳۸۸) تاریخ تحولات اجتماعی رادیو در ایران، تهران: طرح آینده