گیلان استانی مهاجرپذیر است

سی‌ام اردیبهشت ماه بنام روز ملی جمعیت نامگذاری شده است. جمعیت از اساسی ترین مباحث مدیریتی هر کشور است. «مهاجرت» در کنار ولادت و فوت  یکی از سه عامل اصلی تغییر و تحول جمعیتی محسوب می‌شود. اما در کشور اطلاعات رسمی قابل ‌توجهی در خصوص مهاجرت وجود ندارد و قابل استنادترین  اطلاعات مهاجرتی موجود اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سرشماری های عمومی نفوس و مسکن است که آن هم غالبا دیر منتشر می‌شود.

با ذکر این نکته که براساس اطلاعات موجود جمعیت استان گیلان در سال 1399(سی ام اردیبهشت) حدود دو میلیون و 571 هزار نفر برآورد شده است به مناسبت روز ملی جمعیت با وحید طیفوری معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان در خصوص یکی از شاخص‌های جمعیتی یعنی مهاجرت گفت و گو کردم که در ادامه می‌خوانید:

آقای طیفوری قبل از اینکه وارد اعداد و ارقام بشویم یک سوال کلی داشتم. با توجه به اینکه معمولا نتایج سرشماری هر 10 سال یکبار منتشر می‌شود آیا به نظرتان می‌توان با توجه به آن برنامه‌ریزی دقیقی انجام داد؟

 نتایج سرشماری ها مجموعه داده‌های کلانی است که به دلیل حجم بالا، انتشار آن زمان بر است لیکن در طول سال‌های اخیر با استفاده از فناوری‌های روز سعی شده زمان انتشار کاهش یابد به طوری که داده های سرشماری نفوس و مسکن 1395 در کمتر از یک سال منتشر شد. با توجه به ماهیت کلان داده‌های سرشماری که تکیه بر ساختار جمعیت از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد لذا تغییرات جدی این ساختار معمولا زمان بر بوده و چندین سال طول می‌کشد. از این رو برنامه ریزی‌های مبتنی بر نتایج سرشماری ها می‌تواند دقت لازم را داشته باشد. با این حال جهت نیاز نظام آماری در بین سرشماری‌ها هم نسبت به تولید آمار میان دوره ای برای استفاده در برنامه ریزی‌ها اقدام می‌شود. البته امیدواریم با برنامه نوینی که در نظام آماری کشور در حال اجراست بتوانیم با استقرار کامل نظام آماری ثبتی مبتنی بر ریزداده ها، تنوع، تکثر و داده های بروزتر در اختیار کاربران قرار گیرد.

وضعیت مهاجرت در ایران طی دهه اخیر را چطور ارزیابی می‌کنید؟

 بر اساس نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسکن سال 1395 در فاصله سال هاي 95-1390 استان تهران با 221594 نفر مهاجرت خالص، رتبه اول مهاجرپذیری در کشور را داشته است و پس ‌از آن استان‌های البرز با 110624 نفر و یزد با 38784 نفر در رتبه های بعدی قرار دارند. استان گیلان نیز با 14125 نفر رتبه نهم را در کشور دارد. همچنین در دوره زمانی 95-1390 استان تهران با 350632 نفر بیشترین تعداد مهاجران خارج‌شده را داراست و استان‌های خوزستان با 135491 نفر و خراسان رضوی با 107786 نفر در رتبه های بعدی قرار دارند و استان گیلان با 61555 نفر رتبه یازدهم را دارد.

بر اساس آمار استان گیلان با سهم 3.2 درصدی جزء استان‌هایی بوده است که حجم جابجایی جمعیتی درون استانی آن بالا بوده است و در رتبه هشتم قرار گرفته است، همچنین با سهم 3.0 درصدی از مهاجران واردشده، در رتبه ششم قرار گرفته است.

بر همین اساس استان خوزستان با 79171- نفر خالص مهاجرت بالاترین رتبه را در مهاجر فرستی دارد و استان لرستان با 63956- نفر رتبه دوم را دارد. استان‌های کرمانشاه و همدان به ترتیب با 34212- و 31984- نفر خالص مهاجرت رتبه‌های بعدی مهاجر فرستی در کشور را دارا هستند. همچنین استان گیلان با میزان خام مهاجران واردشده 30 نفر در هر هزار نفر رتبه دهم در کشور و نیز با 24 نفر در هر هزار نفر در رتبه 22 میزان خام مهاجران خارج‌شده را در کشور دارد.

پس جابجایی زیادی در استان انجام شده است.

 بله، بر اساس آمار استان گیلان با سهم 3.2 درصدی جزء استان‌هایی بوده است که حجم جابجایی جمعیتی درون استانی آن بالا بوده است و در رتبه هشتم قرار گرفته است، همچنین با سهم 3.0 درصدی از مهاجران واردشده نسبت به سایر استان‌ها جزو استان‌هایی بوده که حجم قابل توجهی از مهاجرین از خارج از استان به آن وارد شده است و از این نظر در رتبه ششم قرار گرفته است.

بیشتر از چه استان‌هایی به گیلان مهاجرت کرده اند؟

 بر اساس این سرشماری از مجموع واردشدگان از سایر استان ها به استان گیلان در دوره 95-1390 بیشترین تعداد مربوط به استان تهران با 28531 نفر (38.1 درصد) بوده است که نسبت به دوره قبل 1.6 درصد کاهش داشته است. همچنین این بررسی نشان می‌دهد خارج‌شده گان از استان گیلان نیز عمدتاً استان تهران را برای اقامت خود برگزیده‌اند به‌طوری‌که از مجموع 61555 نفر خارج شدگان از استان گیلان، 24404 نفر (39.6 درصد) در دوره زمانی 95-1390 به استان تهران مهاجرت کرده‌اند، استان‌های البرز با 7824 نفر و قزوین با 5034 نفر در رتبه های بعدی قرار دارند.

مشاهدات نشان می‌دهد طی سال های اخیر موضوعات اقلیمی، مباحثی نظیر سیل و زلزله در افزایش حجم مهاجرت‌ها تاثیرگذار بوده است.

استان های كهگيلويه و بويراحمد با 58 نفر، چهارمحال و بختیاری با 98 نفر و خراسان جنوبی با 103 نفر کمترین مهاجران از گیلان را در خود جای‌ داده‌اند.

بیشترین علت مهاجرت مهاجران واردشده به استان گیلان چه بوده است؟

 متاسفانه باید بگویم با حذف سؤالات علل مهاجرت در سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، خلأ آماری آن کاملاً محسوس است. اما اگر به لحاظ اهمیت موضوع از آخرین نتایج موجود که مربوط به سرشماری عمومی نفوس و مسکن1390 هست کمک بگیریم باید بگویم بر این اساس پیروی از خانواده با 51.8 درصد مهم ترین علت مهاجرت افراد بوده است و دست یابی به مسکن مناسب‌تر 20.8 درصد در رتبه‌ی بعدی قرار دارد. در نقاط شهری و روستایی استان نیز همانند کل استان به ترتیب پیروی از خانواده با 51.3 و 52.9 درصد و دستیابی به مسکن مناسب تر به ترتیب با 10.6 و 17.8 درصد بالاترین سهم را داشته اند.

به گفته صاحبنظران مهاجرت ازجمله رفتارهای جمعیتی است که نقش مهمی در تحولات جمعیتی در سطح منطقه‌ای و ملی و همچنین ترکیب و ساختار مناطق شهری و روستایی دارد.

 بله، همینطور است. علاوه بر تأثیر کمی در رشد جمعیت، اثرهای قابل‌توجهی نیز در کیفیت جمعیت مناطق مبدأ و مقصد مهاجرین دارد و طی سال های اخیر به طور متوسط یک میلیون نفر در داخل مرزهای کشور جابجا شده اند.

چه نکاتی در تصمیم افراد برای جابجایی تاثیرگذار بوده است؟

 در جابجایی جمعیت و تعداد خالص مهاجرت بین استانی، سطح توسعه‌یافتگی استان ها ازجمله عوامل مؤثر در مهاجرت بوده است. استان‌های دارای توسعه یافتگی بالاتر همواره مهاجرپذیر بوده و بالعکس استان هایی که کمتر توسعه یافته هستند مهاجر فرست بوده اند. البته مشاهدات نشان می‌دهد طی سال های اخیر موضوعات اقلیمی، مباحثی نظیر سیل و زلزله در افزایش حجم مهاجرت‌ها تاثیرگذار بوده است.

در دهه‎های پیش بیشتر مهاجرت‌ها به تهران بوده است ولی به نظر می‌آید این روند دچار تغییراتی شده، آیا همینطور است؟

بله، بررسي توزيع نسبي مهاجرت خالص در سال 1375 نشان مي‌دهد تعداد زيادي از استان‌ها مهاجر فرست بوده و مهاجران خارج‌شده از آن ها به مقصد تهران استان خود را ترک می کردند اما طي سال‌هاي 1385 و 1390 توزيع مهاجرت در کشور روند متفاوتي پیداکرده است. اگرچه استان تهران مقصد بسياري از مهاجرت‌ها است اما تعداد بسيار زيادي از استان‌ها به‌عنوان استان‌هاي مهاجرپذير تغيير ماهيت داده‌اند به‌نحوي که تعداد استان‌هاي مهاجرپذير از 9 مورد در سال 1375 به 16 استان در سال 1390 افزايش پيدا کرده‌اند که اين مورد مي‌تواند به دليل رشد و توسعه استان‌ و ايجاد پتانسيل لازم براي جذب مهاجران باشد.

 با این حساب پس به لحاظ جمعیتی با تغییرات زیادی مواجه ایم.

البته سهم مهاجران وارد‌شده به تهران کماکان بالاتر است، اما سهم آن از4/28 درصد در سال 1375 به 19.8 درصد در سال 1390 کاهش‌یافته است. نسبت مهاجرپذيري به مهاجر فرستی از 1.9 در سال 1375 به 1.2 در سال 1390 کاهش پيدا کرده است.

بر اساس سرشماری 1395 این روند مثبت عدم مهاجرت به تهران با تغییری شدید مواجه شده و مجدد مشابه الگوی نامتوازن سال 1375 شده است. به‌نحوی‌که سهم استان‌های مهاجرپذیر از 70 به 39 درصد تقلیل پیدا کرده است.

در سال 1395 سهم استان تهران از مهاجران وارد شده کشور برابر 26.1 درصد بوده که نسبت به سال 1390 افزایش داشته است.

و این روند در مورد گیلان چگونه است؟

بررسي شاخص‌هاي مهاجرت استان گيلان طي سال‌هاي مورد مطالعه نشان مي‌دهد که ميزان خالص مهاجرت سالانه از 0.7- در سال 1375 به 3.4 در هزار نفر در سال 1390 افزايش داشته و به همين ترتيب خالص مهاجرت سالانه نيز در حال افزايش بوده و از 1.6- هزار نفر در سال 1375 به حدود 2.7 هزار در سال 1385 و به 5.9 هزار نفر در سال 1390 رسیده است که نشان مي‌دهد طي دهه اخير حجم مهاجرت سالانه وارد‌شده به استان گيلان افزايش قابل توجهي داشته است. در سال 1395 این مقدار در استان گیلان 2.7 در هزار نفر بوده است.

با توجه به شواهد به نظر می‌رسد که میزان مهاجران وارد شده به گیلان طی دو سه سال اخیر افزایش داشته است. اما حیف که هنوز آمار رسمی در این مورد منتشر نشده است.

 متاسفانه تاکنون امکان ثبتی شدن مهاجرت و هر نوع جابجایی فراهم نشده و باید تلاش لازم در اینصورت  انجام شود. ولی سهم استان گيلان از حيث مهاجران خارج‌شده در کل کشور از رتبه نهم در سال 1375 به رتبه دوازدهم در سال 1390 و رتبه هفدهم در سال 1395 و ازنظر مهاجران وارد‌شده از رتبه دهم در سال 1375 به رتبه ششم در سال 1390 و هفتم در سال 1395 ارتقا پیداکرده است.

اگر افرادی که به گیلان مهاجرت می‌کنند در سنین نیروی کار باشند می‌توانند نقش تولیدی داشته باشند.آیا همینطور است؟

 بیشترین مهاجرت در گروه سنی 39-20 سالگی که سن مناسبی برای تحصیل، اشتغال، ازدواج و خدمت سربازی است اتفاق افتاده است. مهاجران روستا به شهر بیشتر به دلیل اشتغال و یافتن مسکن مناسبتر و تحصیل به شهرها مهاجرت می‌کنند درصورتی‌که بیشتر مهاجران شهر به روستا به دلیل پایان خدمت و یا تحصیل به روستای محل زندگی خود برگشته‌اند.

به هرحال گیلان همیشه علاقمندان زیادی داشته است.

 بله، شرایط آب و هوایی گیلان و شرایط طبیعی و اقلیمی از قبیل داشتن دریا و مناطق جنگلی زیبا و شرایط کم‌آبی در برخی نقاط کشور، گیلان را به یکی از مقاصد مهاجرت در سال های اخیر تبدیل کرده است. بیشترین مهاجرت به استان گیلان از استان‌های تهران و البرز صورت گرفته است. بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن جابجایی درون استانی جمعیت و مهاجرت به و یا از استان گیلان در دو دهه اخیر به‌گونه‌ای بوده که جریان مهاجرت در گیلان از مهاجر فرستی به مهاجرپذیری تبدیل‌شده است.

به لحاظ آخرین آمار وضعیت چطور است؟

 بر اساس سرشماری سال 1395، تعداد مهاجران واردشده (درون و برون‌استانی) به استان گیلان برابر 157095 نفر بوده است که از این تعداد 82204 نفر درون استان جابجا شده و 74891 نفر از سایر استان‌ها وارد گیلان شده‌اند. تعداد افراد خارج‌شده از استان برابر 143759 نفر که از این تعداد 61555 نفر به خارج از استان مهاجرت کرده‌اند و مابقی درون استان جابجا شده‌اند. خالص مهاجرت استان در سال 1395 برابر 13336 نفر بوده است و از این ‌جهت در رتبه هشتم کشور قرار داریم.

در واقع ما با توزیع جمعیتی نامتوازن روبرو هستیم؟

 بررسی روند خالص مهاجرت استان های کشور طی سرشماری‌های 1375 تا 1395 نشان می‌دهد که در سرشماری 1375 کمتر از 30 درصد استان‌های کشور مهاجرپذیر و مابقی مهاجر فرست بوده‌اند به‌نحوی‌که در این دوره استان تهران نزدیک به 30 درصد مهاجران کشور را به خود اختصاص داده که بیانگر توزیع نامتوازن مهاجرت در کشور بوده است. این الگو در سرشماری‌های بعدی به‌ویژه سرشماری 1390 دستخوش تغییر شده و شاهد توزیع متعادل‌تر مهاجرت در بین استان ها هستیم. به طوری که سهم استان‌های مهاجرپذیر به 70 درصد افزایش‌یافته و از طرفی مهاجرت به استان تهران از 30 درصد به 20 درصد کاهش پیدا کرده است، اما بر اساس سرشماری 1395 این روند مثبت با تغییری شدید مواجه شده و مجدد مشابه الگوی نامتوازن سال 1375 شده است. به‌نحوی‌که سهم استان‌های مهاجرپذیر به 39 درصد تقلیل پیداکرده است.

خیلی ها می گویند افرادی که در سال های اخیر به گیلان مهاجرت کرده اند در واقع برای گذراندن سنین بازنشستگی خود گیلان را انتخاب کرده‌‌اند.

 ما باید براساس آمار حرف بزنیم و تحلیل کنیم. در سال 1395، بیش از 56 درصد مهاجرین واردشده از سایر استان‌ها در گروه سنی 44-20 ساله بوده و برخلاف تصور تنها 5/2 درصد مهاجرین واردشده در گروه سنی 65 ساله و بیشتر قرار دارد.

در گروه مهاجران خارج از استان نیز گروه سنی 44-20 سال، 70.2 درصد و گروه سنی 65 ساله و بیشتر 1.3 درصد مهاجران را به خود اختصاص داده است.

بنابراین ترکیب سنی مهاجرین واردشده به استان و خارج‌شده از استان عمدتاً جوان و میان‌سال است. خب بیشتر از کدام استان ها می‌آیند؟

 جریان مهاجرت استان گیلان با سایر استان‌ها در سرشماری 1395 نشان می دهد که بیشترین مهاجران واردشده به استان به ترتیب از استان‌های تهران، البرز، اردبیل، قزوین، هرمزگان و بیشترین مهاجرین خارج‌شده از استان نیز به ترتیب به استان‌های تهران، البرز، قزوین، مازندران، اردبیل و هرمزگان مهاجرت کرده اند.

با این حساب به نظر می‌رسد یک گیلانی به هر استانی که رفته، از همان استان یک نفر به گیلان آمده. اما بفرمایید مهاجرت ها به لحاظ شهری و روستایی چگونه است؟

بررسی مهاجران برحسب نقاط شهری یا روستایی نشان می‌دهد، از مجموع 82204 نفر که طی سال‌های 95-1390 محل اقامت خود را در داخل استان تغییر داده اند، محل اقامت قبلی 54312 نفر (66.1 درصد) در نقاط شهری و 27892 نفر (33.9 درصد) نقاط روستایی بوده است.

از مجموع 42372 نفر مهاجران درون شهرستانی که محل اقامت قبلی خود را شهر اعلام کرده‌اند، 39429 نفر (93 درصد) به سایر شهرها (شهر به شهر) و 2943 نفر (7 درصد) به نقاط روستایی (شهر به روستا) وارد و ساکن شده اند. همچنین از مجموع 74849 نفر که از شهرهای سایر استان ها وارد استان گیلان شده اند 58208 نفر (77.8 درصد) در نقاط شهری استان (شهر به شهر) و 16641 نفر (22.2 درصد) به نقاط روستایی استان (شهر به روستا) مهاجرت کرده اند.

آیا مهاجرینی هم داشتیم که از خارج از کشور بیایند و در گیلان ساکن شوند؟

 بله، از مجموع 688 نفر مهاجری که از خارج از کشور وارد استان شده اند، تعداد 428 نفر (62.2 درصد) مرد و 260 نفر (37.8 درصد) زن بوده اند. همچنین از این تعداد 638 نفر در نقاط شهری و 50 نفر در نقاط روستایی ساکن شدند.

و اما یک نکته مهم وضعیت اشتغال مهاجرین است. لطفا در این مورد توضیح بفرمایید.

در سرشماری 1395 وضع شغلی مهاجران واردشده به استان گیلان از سایر استان‌ها نشان‌ می‌دهد که 33.9 درصد مهاجرین واردشده شاغل، 27.7 درصد خانه‌دار، 22.8 درصد در حال تحصیل و 5.4 درصد بیکار بوده است. همچنین 39.6 درصد مهاجرین خارج‌شده از استان شاغل، 29.6 درصد خانه‌دار و 20.40 درصد در حال تحصیل بوده‌اند.

در گیلان کدام شهرستان ها بیشتر مهاجر فرست یا مهاجر پذیر هستند؟

طی دوره زمانی 95-1390، شش شهرستان از 16 شهرستان استان مهاجرپذیر بوده اند یعنی خالص مهاجرت آن ها مثبت است. اما در سرشماری قبلی همه ی شهرستان های استان مهاجرپذیر بوده اند یعنی خالص مهاجرت در آن ها مثبت بوده است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395، طی دوره 95-1390 شهرستان رشت با خالص مهاجرت 19166 نفر رتبه اول مهاجرپذیری را بین شهرستان های استان گیلان داشته و شهرستان های لاهیجان با 2413 نفر، بندرانزلی با 1993 نفر، لنگرود با 909 نفر و آستانه‌اشرفیه با 614 نفر در رتبه های بعدی قرار دارند و ازطرفی شهرستان های رودبار با 4936- نفر، شفت با 1472- نفر و تالش با 1184- نفر بیشترین مهاجر فرستی را داشته اند.