گیلان استانی مهاجرپذیر است

سی‌ام اردیبهشت ماه بنام روز ملی جمعیت نامگذاری شده است. جمعیت از اساسی ترین مباحث مدیریتی هر کشور است. «مهاجرت» در کنار ولادت و فوت  یکی از سه عامل اصلی تغییر و تحول جمعیتی محسوب می‌شود. اما در کشور اطلاعات رسمی قابل ‌توجهی در خصوص مهاجرت وجود ندارد و قابل استنادترین  اطلاعات مهاجرتی موجود اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سرشماری های عمومی نفوس و مسکن است که آن هم غالبا دیر منتشر می‌شود.

با ذکر این نکته که براساس اطلاعات موجود جمعیت استان گیلان در سال ۱۳۹۹(سی ام اردیبهشت) حدود دو میلیون و ۵۷۱ هزار نفر برآورد شده است به مناسبت روز ملی جمعیت با وحید طیفوری معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان در خصوص یکی از شاخص‌های جمعیتی یعنی مهاجرت گفت و گو کردم که در ادامه می‌خوانید:

آقای طیفوری قبل از اینکه وارد اعداد و ارقام بشویم یک سوال کلی داشتم. با توجه به اینکه معمولا نتایج سرشماری هر ۱۰ سال یکبار منتشر می‌شود آیا به نظرتان می‌توان با توجه به آن برنامه‌ریزی دقیقی انجام داد؟

 نتایج سرشماری ها مجموعه داده‌های کلانی است که به دلیل حجم بالا، انتشار آن زمان بر است لیکن در طول سال‌های اخیر با استفاده از فناوری‌های روز سعی شده زمان انتشار کاهش یابد به طوری که داده های سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ در کمتر از یک سال منتشر شد. با توجه به ماهیت کلان داده‌های سرشماری که تکیه بر ساختار جمعیت از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد لذا تغییرات جدی این ساختار معمولا زمان بر بوده و چندین سال طول می‌کشد. از این رو برنامه ریزی‌های مبتنی بر نتایج سرشماری ها می‌تواند دقت لازم را داشته باشد. با این حال جهت نیاز نظام آماری در بین سرشماری‌ها هم نسبت به تولید آمار میان دوره ای برای استفاده در برنامه ریزی‌ها اقدام می‌شود. البته امیدواریم با برنامه نوینی که در نظام آماری کشور در حال اجراست بتوانیم با استقرار کامل نظام آماری ثبتی مبتنی بر ریزداده ها، تنوع، تکثر و داده های بروزتر در اختیار کاربران قرار گیرد.

وضعیت مهاجرت در ایران طی دهه اخیر را چطور ارزیابی می‌کنید؟

 بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ در فاصله سال های ۹۵-۱۳۹۰ استان تهران با ۲۲۱۵۹۴ نفر مهاجرت خالص، رتبه اول مهاجرپذیری در کشور را داشته است و پس ‌از آن استان‌های البرز با ۱۱۰۶۲۴ نفر و یزد با ۳۸۷۸۴ نفر در رتبه های بعدی قرار دارند. استان گیلان نیز با ۱۴۱۲۵ نفر رتبه نهم را در کشور دارد. همچنین در دوره زمانی ۹۵-۱۳۹۰ استان تهران با ۳۵۰۶۳۲ نفر بیشترین تعداد مهاجران خارج‌شده را داراست و استان‌های خوزستان با ۱۳۵۴۹۱ نفر و خراسان رضوی با ۱۰۷۷۸۶ نفر در رتبه های بعدی قرار دارند و استان گیلان با ۶۱۵۵۵ نفر رتبه یازدهم را دارد.

بر اساس آمار استان گیلان با سهم ۳.۲ درصدی جزء استان‌هایی بوده است که حجم جابجایی جمعیتی درون استانی آن بالا بوده است و در رتبه هشتم قرار گرفته است، همچنین با سهم ۳.۰ درصدی از مهاجران واردشده، در رتبه ششم قرار گرفته است.

بر همین اساس استان خوزستان با ۷۹۱۷۱- نفر خالص مهاجرت بالاترین رتبه را در مهاجر فرستی دارد و استان لرستان با ۶۳۹۵۶- نفر رتبه دوم را دارد. استان‌های کرمانشاه و همدان به ترتیب با ۳۴۲۱۲- و ۳۱۹۸۴- نفر خالص مهاجرت رتبه‌های بعدی مهاجر فرستی در کشور را دارا هستند. همچنین استان گیلان با میزان خام مهاجران واردشده ۳۰ نفر در هر هزار نفر رتبه دهم در کشور و نیز با ۲۴ نفر در هر هزار نفر در رتبه ۲۲ میزان خام مهاجران خارج‌شده را در کشور دارد.

پس جابجایی زیادی در استان انجام شده است.

 بله، بر اساس آمار استان گیلان با سهم ۳.۲ درصدی جزء استان‌هایی بوده است که حجم جابجایی جمعیتی درون استانی آن بالا بوده است و در رتبه هشتم قرار گرفته است، همچنین با سهم ۳.۰ درصدی از مهاجران واردشده نسبت به سایر استان‌ها جزو استان‌هایی بوده که حجم قابل توجهی از مهاجرین از خارج از استان به آن وارد شده است و از این نظر در رتبه ششم قرار گرفته است.

بیشتر از چه استان‌هایی به گیلان مهاجرت کرده اند؟

 بر اساس این سرشماری از مجموع واردشدگان از سایر استان ها به استان گیلان در دوره ۹۵-۱۳۹۰ بیشترین تعداد مربوط به استان تهران با ۲۸۵۳۱ نفر (۳۸.۱ درصد) بوده است که نسبت به دوره قبل ۱.۶ درصد کاهش داشته است. همچنین این بررسی نشان می‌دهد خارج‌شده گان از استان گیلان نیز عمدتاً استان تهران را برای اقامت خود برگزیده‌اند به‌طوری‌که از مجموع ۶۱۵۵۵ نفر خارج شدگان از استان گیلان، ۲۴۴۰۴ نفر (۳۹.۶ درصد) در دوره زمانی ۹۵-۱۳۹۰ به استان تهران مهاجرت کرده‌اند، استان‌های البرز با ۷۸۲۴ نفر و قزوین با ۵۰۳۴ نفر در رتبه های بعدی قرار دارند.

مشاهدات نشان می‌دهد طی سال های اخیر موضوعات اقلیمی، مباحثی نظیر سیل و زلزله در افزایش حجم مهاجرت‌ها تاثیرگذار بوده است.

استان های کهگیلویه و بویراحمد با ۵۸ نفر، چهارمحال و بختیاری با ۹۸ نفر و خراسان جنوبی با ۱۰۳ نفر کمترین مهاجران از گیلان را در خود جای‌ داده‌اند.

بیشترین علت مهاجرت مهاجران واردشده به استان گیلان چه بوده است؟

 متاسفانه باید بگویم با حذف سؤالات علل مهاجرت در سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵، خلأ آماری آن کاملاً محسوس است. اما اگر به لحاظ اهمیت موضوع از آخرین نتایج موجود که مربوط به سرشماری عمومی نفوس و مسکن۱۳۹۰ هست کمک بگیریم باید بگویم بر این اساس پیروی از خانواده با ۵۱.۸ درصد مهم ترین علت مهاجرت افراد بوده است و دست یابی به مسکن مناسب‌تر ۲۰.۸ درصد در رتبه‌ی بعدی قرار دارد. در نقاط شهری و روستایی استان نیز همانند کل استان به ترتیب پیروی از خانواده با ۵۱.۳ و ۵۲.۹ درصد و دستیابی به مسکن مناسب تر به ترتیب با ۱۰.۶ و ۱۷.۸ درصد بالاترین سهم را داشته اند.

به گفته صاحبنظران مهاجرت ازجمله رفتارهای جمعیتی است که نقش مهمی در تحولات جمعیتی در سطح منطقه‌ای و ملی و همچنین ترکیب و ساختار مناطق شهری و روستایی دارد.

 بله، همینطور است. علاوه بر تأثیر کمی در رشد جمعیت، اثرهای قابل‌توجهی نیز در کیفیت جمعیت مناطق مبدأ و مقصد مهاجرین دارد و طی سال های اخیر به طور متوسط یک میلیون نفر در داخل مرزهای کشور جابجا شده اند.

چه نکاتی در تصمیم افراد برای جابجایی تاثیرگذار بوده است؟

 در جابجایی جمعیت و تعداد خالص مهاجرت بین استانی، سطح توسعه‌یافتگی استان ها ازجمله عوامل مؤثر در مهاجرت بوده است. استان‌های دارای توسعه یافتگی بالاتر همواره مهاجرپذیر بوده و بالعکس استان هایی که کمتر توسعه یافته هستند مهاجر فرست بوده اند. البته مشاهدات نشان می‌دهد طی سال های اخیر موضوعات اقلیمی، مباحثی نظیر سیل و زلزله در افزایش حجم مهاجرت‌ها تاثیرگذار بوده است.

در دهه‎های پیش بیشتر مهاجرت‌ها به تهران بوده است ولی به نظر می‌آید این روند دچار تغییراتی شده، آیا همینطور است؟

بله، بررسی توزیع نسبی مهاجرت خالص در سال ۱۳۷۵ نشان می‌دهد تعداد زیادی از استان‌ها مهاجر فرست بوده و مهاجران خارج‌شده از آن ها به مقصد تهران استان خود را ترک می کردند اما طی سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ توزیع مهاجرت در کشور روند متفاوتی پیداکرده است. اگرچه استان تهران مقصد بسیاری از مهاجرت‌ها است اما تعداد بسیار زیادی از استان‌ها به‌عنوان استان‌های مهاجرپذیر تغییر ماهیت داده‌اند به‌نحوی که تعداد استان‌های مهاجرپذیر از ۹ مورد در سال ۱۳۷۵ به ۱۶ استان در سال ۱۳۹۰ افزایش پیدا کرده‌اند که این مورد می‌تواند به دلیل رشد و توسعه استان‌ و ایجاد پتانسیل لازم برای جذب مهاجران باشد.

 با این حساب پس به لحاظ جمعیتی با تغییرات زیادی مواجه ایم.

البته سهم مهاجران وارد‌شده به تهران کماکان بالاتر است، اما سهم آن از۴/۲۸ درصد در سال ۱۳۷۵ به ۱۹.۸ درصد در سال ۱۳۹۰ کاهش‌یافته است. نسبت مهاجرپذیری به مهاجر فرستی از ۱.۹ در سال ۱۳۷۵ به ۱.۲ در سال ۱۳۹۰ کاهش پیدا کرده است.

بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ این روند مثبت عدم مهاجرت به تهران با تغییری شدید مواجه شده و مجدد مشابه الگوی نامتوازن سال ۱۳۷۵ شده است. به‌نحوی‌که سهم استان‌های مهاجرپذیر از ۷۰ به ۳۹ درصد تقلیل پیدا کرده است.

در سال ۱۳۹۵ سهم استان تهران از مهاجران وارد شده کشور برابر ۲۶.۱ درصد بوده که نسبت به سال ۱۳۹۰ افزایش داشته است.

و این روند در مورد گیلان چگونه است؟

بررسی شاخص‌های مهاجرت استان گیلان طی سال‌های مورد مطالعه نشان می‌دهد که میزان خالص مهاجرت سالانه از ۰.۷- در سال ۱۳۷۵ به ۳.۴ در هزار نفر در سال ۱۳۹۰ افزایش داشته و به همین ترتیب خالص مهاجرت سالانه نیز در حال افزایش بوده و از ۱.۶- هزار نفر در سال ۱۳۷۵ به حدود ۲.۷ هزار در سال ۱۳۸۵ و به ۵.۹ هزار نفر در سال ۱۳۹۰ رسیده است که نشان می‌دهد طی دهه اخیر حجم مهاجرت سالانه وارد‌شده به استان گیلان افزایش قابل توجهی داشته است. در سال ۱۳۹۵ این مقدار در استان گیلان ۲.۷ در هزار نفر بوده است.

با توجه به شواهد به نظر می‌رسد که میزان مهاجران وارد شده به گیلان طی دو سه سال اخیر افزایش داشته است. اما حیف که هنوز آمار رسمی در این مورد منتشر نشده است.

 متاسفانه تاکنون امکان ثبتی شدن مهاجرت و هر نوع جابجایی فراهم نشده و باید تلاش لازم در اینصورت  انجام شود. ولی سهم استان گیلان از حیث مهاجران خارج‌شده در کل کشور از رتبه نهم در سال ۱۳۷۵ به رتبه دوازدهم در سال ۱۳۹۰ و رتبه هفدهم در سال ۱۳۹۵ و ازنظر مهاجران وارد‌شده از رتبه دهم در سال ۱۳۷۵ به رتبه ششم در سال ۱۳۹۰ و هفتم در سال ۱۳۹۵ ارتقا پیداکرده است.

اگر افرادی که به گیلان مهاجرت می‌کنند در سنین نیروی کار باشند می‌توانند نقش تولیدی داشته باشند.آیا همینطور است؟

 بیشترین مهاجرت در گروه سنی ۳۹-۲۰ سالگی که سن مناسبی برای تحصیل، اشتغال، ازدواج و خدمت سربازی است اتفاق افتاده است. مهاجران روستا به شهر بیشتر به دلیل اشتغال و یافتن مسکن مناسبتر و تحصیل به شهرها مهاجرت می‌کنند درصورتی‌که بیشتر مهاجران شهر به روستا به دلیل پایان خدمت و یا تحصیل به روستای محل زندگی خود برگشته‌اند.

به هرحال گیلان همیشه علاقمندان زیادی داشته است.

 بله، شرایط آب و هوایی گیلان و شرایط طبیعی و اقلیمی از قبیل داشتن دریا و مناطق جنگلی زیبا و شرایط کم‌آبی در برخی نقاط کشور، گیلان را به یکی از مقاصد مهاجرت در سال های اخیر تبدیل کرده است. بیشترین مهاجرت به استان گیلان از استان‌های تهران و البرز صورت گرفته است. بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن جابجایی درون استانی جمعیت و مهاجرت به و یا از استان گیلان در دو دهه اخیر به‌گونه‌ای بوده که جریان مهاجرت در گیلان از مهاجر فرستی به مهاجرپذیری تبدیل‌شده است.

به لحاظ آخرین آمار وضعیت چطور است؟

 بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد مهاجران واردشده (درون و برون‌استانی) به استان گیلان برابر ۱۵۷۰۹۵ نفر بوده است که از این تعداد ۸۲۲۰۴ نفر درون استان جابجا شده و ۷۴۸۹۱ نفر از سایر استان‌ها وارد گیلان شده‌اند. تعداد افراد خارج‌شده از استان برابر ۱۴۳۷۵۹ نفر که از این تعداد ۶۱۵۵۵ نفر به خارج از استان مهاجرت کرده‌اند و مابقی درون استان جابجا شده‌اند. خالص مهاجرت استان در سال ۱۳۹۵ برابر ۱۳۳۳۶ نفر بوده است و از این ‌جهت در رتبه هشتم کشور قرار داریم.

در واقع ما با توزیع جمعیتی نامتوازن روبرو هستیم؟

 بررسی روند خالص مهاجرت استان های کشور طی سرشماری‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ نشان می‌دهد که در سرشماری ۱۳۷۵ کمتر از ۳۰ درصد استان‌های کشور مهاجرپذیر و مابقی مهاجر فرست بوده‌اند به‌نحوی‌که در این دوره استان تهران نزدیک به ۳۰ درصد مهاجران کشور را به خود اختصاص داده که بیانگر توزیع نامتوازن مهاجرت در کشور بوده است. این الگو در سرشماری‌های بعدی به‌ویژه سرشماری ۱۳۹۰ دستخوش تغییر شده و شاهد توزیع متعادل‌تر مهاجرت در بین استان ها هستیم. به طوری که سهم استان‌های مهاجرپذیر به ۷۰ درصد افزایش‌یافته و از طرفی مهاجرت به استان تهران از ۳۰ درصد به ۲۰ درصد کاهش پیدا کرده است، اما بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ این روند مثبت با تغییری شدید مواجه شده و مجدد مشابه الگوی نامتوازن سال ۱۳۷۵ شده است. به‌نحوی‌که سهم استان‌های مهاجرپذیر به ۳۹ درصد تقلیل پیداکرده است.

خیلی ها می گویند افرادی که در سال های اخیر به گیلان مهاجرت کرده اند در واقع برای گذراندن سنین بازنشستگی خود گیلان را انتخاب کرده‌‌اند.

 ما باید براساس آمار حرف بزنیم و تحلیل کنیم. در سال ۱۳۹۵، بیش از ۵۶ درصد مهاجرین واردشده از سایر استان‌ها در گروه سنی ۴۴-۲۰ ساله بوده و برخلاف تصور تنها ۵/۲ درصد مهاجرین واردشده در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر قرار دارد.

در گروه مهاجران خارج از استان نیز گروه سنی ۴۴-۲۰ سال، ۷۰.۲ درصد و گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر ۱.۳ درصد مهاجران را به خود اختصاص داده است.

بنابراین ترکیب سنی مهاجرین واردشده به استان و خارج‌شده از استان عمدتاً جوان و میان‌سال است. خب بیشتر از کدام استان ها می‌آیند؟

 جریان مهاجرت استان گیلان با سایر استان‌ها در سرشماری ۱۳۹۵ نشان می دهد که بیشترین مهاجران واردشده به استان به ترتیب از استان‌های تهران، البرز، اردبیل، قزوین، هرمزگان و بیشترین مهاجرین خارج‌شده از استان نیز به ترتیب به استان‌های تهران، البرز، قزوین، مازندران، اردبیل و هرمزگان مهاجرت کرده اند.

با این حساب به نظر می‌رسد یک گیلانی به هر استانی که رفته، از همان استان یک نفر به گیلان آمده. اما بفرمایید مهاجرت ها به لحاظ شهری و روستایی چگونه است؟

بررسی مهاجران برحسب نقاط شهری یا روستایی نشان می‌دهد، از مجموع ۸۲۲۰۴ نفر که طی سال‌های ۹۵-۱۳۹۰ محل اقامت خود را در داخل استان تغییر داده اند، محل اقامت قبلی ۵۴۳۱۲ نفر (۶۶.۱ درصد) در نقاط شهری و ۲۷۸۹۲ نفر (۳۳.۹ درصد) نقاط روستایی بوده است.

از مجموع ۴۲۳۷۲ نفر مهاجران درون شهرستانی که محل اقامت قبلی خود را شهر اعلام کرده‌اند، ۳۹۴۲۹ نفر (۹۳ درصد) به سایر شهرها (شهر به شهر) و ۲۹۴۳ نفر (۷ درصد) به نقاط روستایی (شهر به روستا) وارد و ساکن شده اند. همچنین از مجموع ۷۴۸۴۹ نفر که از شهرهای سایر استان ها وارد استان گیلان شده اند ۵۸۲۰۸ نفر (۷۷.۸ درصد) در نقاط شهری استان (شهر به شهر) و ۱۶۶۴۱ نفر (۲۲.۲ درصد) به نقاط روستایی استان (شهر به روستا) مهاجرت کرده اند.

آیا مهاجرینی هم داشتیم که از خارج از کشور بیایند و در گیلان ساکن شوند؟

 بله، از مجموع ۶۸۸ نفر مهاجری که از خارج از کشور وارد استان شده اند، تعداد ۴۲۸ نفر (۶۲.۲ درصد) مرد و ۲۶۰ نفر (۳۷.۸ درصد) زن بوده اند. همچنین از این تعداد ۶۳۸ نفر در نقاط شهری و ۵۰ نفر در نقاط روستایی ساکن شدند.

و اما یک نکته مهم وضعیت اشتغال مهاجرین است. لطفا در این مورد توضیح بفرمایید.

در سرشماری ۱۳۹۵ وضع شغلی مهاجران واردشده به استان گیلان از سایر استان‌ها نشان‌ می‌دهد که ۳۳.۹ درصد مهاجرین واردشده شاغل، ۲۷.۷ درصد خانه‌دار، ۲۲.۸ درصد در حال تحصیل و ۵.۴ درصد بیکار بوده است. همچنین ۳۹.۶ درصد مهاجرین خارج‌شده از استان شاغل، ۲۹.۶ درصد خانه‌دار و ۲۰.۴۰ درصد در حال تحصیل بوده‌اند.

در گیلان کدام شهرستان ها بیشتر مهاجر فرست یا مهاجر پذیر هستند؟

طی دوره زمانی ۹۵-۱۳۹۰، شش شهرستان از ۱۶ شهرستان استان مهاجرپذیر بوده اند یعنی خالص مهاجرت آن ها مثبت است. اما در سرشماری قبلی همه ی شهرستان های استان مهاجرپذیر بوده اند یعنی خالص مهاجرت در آن ها مثبت بوده است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵، طی دوره ۹۵-۱۳۹۰ شهرستان رشت با خالص مهاجرت ۱۹۱۶۶ نفر رتبه اول مهاجرپذیری را بین شهرستان های استان گیلان داشته و شهرستان های لاهیجان با ۲۴۱۳ نفر، بندرانزلی با ۱۹۹۳ نفر، لنگرود با ۹۰۹ نفر و آستانه‌اشرفیه با ۶۱۴ نفر در رتبه های بعدی قرار دارند و ازطرفی شهرستان های رودبار با ۴۹۳۶- نفر، شفت با ۱۴۷۲- نفر و تالش با ۱۱۸۴- نفر بیشترین مهاجر فرستی را داشته اند.