«ارزیابی تاثیرات اجتماعی»(social impact assessment) به زبان ساده، پیش‌بینی آثار اجتماعی یک پروژه یا تصمیمی معین (قبل از اجرا) است. در ایران این نوع ارزیابی‌ها را غالبا با عنوان «پیوست اجتماعی»، در مواردی «پیوست فرهنگی» و در مواردی نیز «پیوست اجتماعی-فرهنگی» می‌شناسند که در دنیا با همان عنوان «ارزیابی تاثیرات اجتماعی(SIA) شناخته می‌شود.
ارزیای تاثیرات اجتماعی معمولا در سه مرحله از یک پروژه انجام می‌شود یا می‌تواند انجام شود:
نخست قبل از اجرا یعنی در فاز صفر پروژه: در این مرحله چشم‌اندازی از آثار و پیامدهای مختلف پروژه بر گروه‌های مختلف اجتماعی تدوین می‌گردد تا مجری شناخت روشنی از پیامدها به دست آورد. همچنین شیوه‌های تعدیل یا حل پیامدهای منفی و تقویت پیامدهای مثبت بررسی می‌شود.
دوم در حین اجرا: گاهی پروژه‌ها به هنگامِ یا در حینِ اجرا هم پیامدهایی به ویژه بر اجتماع پیرامون، و زندگی روزمره‌ی مردمان اطراف خود دارند که این ممکن است موجب نارضایتی اجتماعی و بازتاب رسانه‌ای منفی شود. در این مرحله نیز شیوه‌های حل و تعدیل تضاد و تعارض توسط تیم ارزیابی بررسی می‌گردد.
سوم؛ پس از بهره‌برداری: مدتی پس از بهره‌برداری و افتتاح یک پروژه نیز می‌توان ارزیابی تاثیر اجتماعی انجام داد. در این مرحله آثار اجتماعی شناخته شده در مرحله نخست بازبینی و بحث می‌شود. در هرصورت هر مطالعه‌ای از درصد خطایی برخوردار است. در این مرحله به آثار اجتماعیِ وقوع‌یافته ولی دیده‌نشده در مرحله نخست، توجه می‌شود و راهکارهای حل آن‌ها بررسی می‌گردد.
تاکید می‌کنم که تیم ارزیابی، در هر سه مرحله از مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی می‌تواند گزینه عدم اجرا (No Action) و یا توقف (stop) را به کارفرما پیشنهاد بدهد.
***
ما دقیق نمی‌دانیم که برای پروژه شبیه‌سازی جهنم در زیباشهر فومن در گیلان گزارش ارزیابی تاثیر اجتماعی(پیوست اجتماعی- فرهنگی) تهیه شد یا خیر؟ نمی‌دانیم پس از بهره‌برداری جلسه‌ای با متخصصان و کارشناسان تشکیل شد یا خیر؟ متولیان صرفا آمدند و از نیکی‌های پروژه گفتند بدون‌اندکی توجه به واکنش‌های اجتماعی و بازتاب گسترده رسانه‌ای آن.
می گویند چرا دانشگاهیان خودشان را کنار کشیده‌اند و در بهتر شدن تصمیم گیری‌ها مشارکت ندارند. آنچه می‌گویم را نشانه مشارکت فرض کنید. به عنوان فردی که سال‌ها در عرصه ارزیابی تاثیرات اجتماعی تجربه دارم عرض می‌کنم. اگر من در مقام کارشناس ارزیابی تاثیرات اجتماعی این پروژه حتی در این مرحله یعنی پس از بهره‌برداری(فاز کنونی پروژه) بودم بی تردید برای آن گزینه «توقف پروژه» را انتخاب می‌کردم. تعارض اجتماعی و تضاد حاصل از این پروژه آن قدر زیاد است که دلسوزانه‌ترین و مشفقانه‌ترین گزینه برای کارفرما گزینه توقف است. بی شک کارفرما بنا به ملاحظات و نگرانی‌هایی(فرهنگی) این پروژه را ساخته است. با آنچه پس از افتتاح بر این پروژه گذشته، اطمینان داشته باشد که هیچکدام از آن اهداف نه تنها تحقق نخواهد یافت بلکه پیامدهای معکوس انبوهی در انتظار پروژه است.
نمی‌دانم چرا این متن را نوشتم. می‌دانم کسی توجهی به آن نخواهد کرد. شاید مثل همیشه صرفا می‌نویسیم تا بگوییم، ما گفتیم شما گوش نکردید.
*برای آشنایی بیشتر با ارزیابی تاثیرات اجتماعی می توانید به کتاب زیر مراجعه کنید:
فرانک ونکلی و همکاران. ارزیابی تاثیر اجتماعی. ترجمه سلیمان پاک سرشت و فردین علیخواه. انتشارات همشهری. تهران. ۱۴۰۰