روایتی دیگر از ظهور و رکود صنعت ابریشم
نگاهی به کتاب « صنعت نوغان گیلان، در مسیر جاده ابریشم»
ابریشم در دورهی صفوی به‌عنوان کالایی استراتژیک مورد توجه حکومت مرکزی قرار گرفته و تأثیر پررنگی بر ساختار فرهنگی و جغرافیایی گیلان گذاشت. گیلان همواره در طول تاریخ به جهت ویژگی‌های مطلوب آب و هوایی یکی از خاستگاه‌های مهم ابریشم ایران و جهان بوده است. در عصر صفوی، صفویان در راستای گسترش ارتباط با اروپاییان توانستند علاوه بر جهانی کردن ابریشم گیلان، سود سرشاری نیز نصیب خود کنند. این مساله موجب تشویق بازرگانان اروپایی به گسترش داد و ستد با ایران شد. پس از سقوط صفویان، به دلیل آشوب‌های داخلی ایران، ابریشم گیلان نیز دستخوش خسارت‌های جدی شد. رکود تولید و تجارت ابریشم در عصر قاجار و عوامل بسیاری از جمله بیماری‌های کرم ابریشم، ناامنی و سیاست‌های استعماری غرب از جمله تشدید کننده شرایط وخیم تجارت ابریشم ایران و گیلان بود.
تاسیس کارخانه حریربافی در اوایل دورهی پهلوی و بعدها تاسیس مراکز ترویجی، صنعتی و بنیادین در زمینه‌ی توسعه‌ی نوغانداری به ویژه در دهه‌ی پنجاه خورشیدی نمونه‌هایی از این دشت تلاش‌ها جهت احیای ابریشم بود. این مسیر پس از انقلاب در ایران، بیش از دو دهه دنبال شد، اما رفته رفته به دلیل عدم درک لازم از خصوصی‌سازی و عدم کنترل واردات غیرقانونی نخ ابریشم، تولید و فروش تخم نوغان و تولید پیله و ابریشم رو به افول نهاد. اما علاقه‌مندی کشاورزان ایرانی و گیلانی و شرایط اقتصادی سال‌های اخیر مانع از بین رفتن این میراث چند هزارساله گیلانیان شد.
کتاب «تولید و تجارت نوغان گیلان در مسیر جاده ابریشم» حاصل پژوهش دکتر عباس پناهی، دانشیار پژوهشکده‌ی گیلان‌شناسی دانشگاه گیلان، دکتر سید حسین حسینی مقدم دانشیار دانشکده‌ی کشاورزی دانشگاه گیلان و نادیا ره، پژوهشگر مطالعات ایران‌شناسی است که سیر تاریخی تولید، تجارت و پرورش ابریشم در گیلان و ایران را از سرآغاز تا عصر حاضر تبیین کرده است. داده‌های این پژوهش به روش تاریخی و به شیوه‌ی مطالعات توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است.
در مقدمه‌ی این کتاب آمده است: پژوهش پیش رو قصد دارد تا با توجه به توانش‌های ارزشمند تولید و تجارت ابریشم در گیلان، سیر تاریخی تولید و تجارت ابریشم گیلان را از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر مورد بررسی قرار دهد. هدف دیگر این کتاب، تبیین ویژگی‌های فرهنگی و توانمندی‌های فنی مردم گیلان در دوره‌های تاریخی است. اینکه چه عواملی موجب تغییرات در تولید و تجارت این محصول در برخی از دوره‌های تاریخی شده است؟ و همچینن چه تلاش‌هایی برای توسعه و چه بی‌توجهی‌هایی در برخی ادوار صورت گرفته که گاهی این صنعت را تا حد نابودی سوق داده است؟(ص۳)
این کتاب در دوازده فصل تدوین شده است. فصل اول با عنوان «نقش جغرافیای گیلان در تولید ابریشم» به اهمیت و نقش اقلیم گیلان بر تولید پیله و ابریشم، مراکز پرورش نوغان و جغرافیای تجارت ابریشم و پارچه‌های ابریشمی و همچنین کاربرد پوشاک ابریشمی در جغرافیای گیلان پرداخته است.
در فصل دوم نقش ابریشم گیلان درسفرنامه‌های سیاحان خارجی چون: مارکوپولو، کلاویخو، جوزافا باربارو، آنتونی جنکینسون، پیترو دلاواله، آدام الئاریوس، جنوس هنوی، ژان شاردن، ژان باپتیست تاورنیه، کارلا سرنا، ژان اوبن و امثال آن بررسی شده است.
فصل سوم به سرآغاز تولید و تجارت ابریشم ایران و گیلان اختصاص یافته و در آن به اهلی شدن کرم ابریشم، پیشینه‌ی جاده‌ی ابریشم و تجارت آن در دنیا، آغاز بافندگی و منسوجات ابریشمی و شروع تولید پیله از کرم ابریشم در ایران و گیلان پرداخته شده است.
فصل چهارم نیز، نگاهی بر ابریشم گیلان از دورهی باستان تا عصر صفوی داشته و تولید و تجارت ابریشم را از آغاز تا دورهی خلفای اسلامی و سپس عصر آل بویه و ایلخانان بررسی کرده است.
به دنبال آن در فصل پنجم بحث تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورهی صفویه و پساصفویه آمده است. در این فصل به مباحثی چون: اقتصاد صادرات‌محور شاه عباس اول، تجارت در دورهی شاه صفی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، همچنین مسیرهای تجاری صادرات ابریشم در این دوره، نقش ارامنه و سیاست‌های اقتصادی پادشاهان عصر صفویه و تجارت این کالا در دورهی افشاریه و زندیه اختصاص دارد.
فصل ششم با عنوان تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورهی قاجاریه، به بحران جهانی بیماری پبرین در اواسط قرن نوزدهم و دوران پس از بحران جهانی بیماری و همچنین به مدرن‌سازی و تاسیس کارخانه‌های ابریشم در گیلان عصرقاجار، بازار رقابتی تجارت جهانی آن و چالش‌های این صنعت در این دوره پرداخته است.
فصل هفتم، مسیرهای تجارت خارجی ابریشم ایران -گیلان- را از عصر صفویه تا دورهی پهلوی، بررسی کردده است. این فصل، نگاهی بر مسیر تجارت ابریشم از شمال ایران، نقش انگلیسی‌ها در تغییر مسیر تجارت ایران از شمال به جنوب، اهداف آن‌ها دارد.
فصل هشتم، به تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورهی پهلوی پرداخته است. این فصل حول محور وضعیت نوغانداری از ابتدای تا انتهای این عصر بوده و به تغییر رویکردها در دورهی پهلوی و تاثیر آن بر تجارت ابریشم و همچنین تاثیر نظام زمین‌داری در این دوره بر تولید ابریشم نظر دارد.
بیشترین داده‌های فصول این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و اسنادی و بر اساس مطالعات توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است. از اسناد مورد استفاده در این کتاب می‌توان به: اسناد مجلس شورای اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی ایران، اسناد مرکز استان و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و مرکز تحقیقات ابریشم ایران اشاره کرد.
فصل نهم این کتاب، تأثیر ابریشم بر روابط خارجی ایران از عصر صفویه تا پهلوی را تبیین کرده است. در این فصل به نقش انگلستان و روسیه در تجارت ابریشم ایران، حضور عثمانی‌ها در تجارت این کالا در ایران، و حضور شرکت‌های خارجی فعالی چون: رالی و پاسکالیدی و فرجام کارشان، حضور فرانسوی‌ها و همچنین نقش ابریشم در روابط ایران و ژاپن پرداخته است.
فصل دهم، وضعیت صنعت ابریشم پس از انقلاب ایران را بررسی کرده و به تداوم تغییر و تحول در متولیان نوغانداری و همچنین راه‌اندازی کارخانجات پیشرفته تولید نخ ابریشم غرب آسیا و فراز و نشیب‌های تولید پیله و نخ ابریشم پرداخته است.
فصل یازدهم، نقش فرهنگ و تخصص گیلانیان در صنعت ابریشم را موضوع بحث خود قرار داده و به مباحثی چون: اصطلاحات مرتبط با صنعت ابریشم گیلان، انواع پارچه، دست‌بافته‌های ابریشمی گیلان چون: شال، روسری، جوراب، چادرشب، حریر و همچنین موضوعاتی چون: ابریشم‌کشی، خفه‌خشک کردن پیله، صمغ‌گیری و رنگرزی و مانند آن اشاره کرده است.
فصل دوازدهم که آخرین فصل این کتاب است به اسناد رویدادهای تاریخی ابریشم گیلان اختصاص داده شده است. این اسناد شامل: نامه‌های سیداسماعیل قادم‌مقامی به شارل سکرتان، مسیو فواد قصیری به شعاع‌التجار در خصوص تولید و تجارت ابریشم و همچنین عریضه‌های نوغانداران گیلانی درباره‌ی اوضاع ابریشم به دولت مرکزی و مجلس و همچنین تحلیل شکوائیه‌ها و نقشه‌های نوغانداری ایرانِ دوره قاجار تا پهلوی است.
بیشترین داده‌های فصول این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و اسنادی و بر اساس مطالعات توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است. از اسناد مورد استفاده در این کتاب می‌توان به: اسناد مجلس شورای اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی ایران، اسناد مرکز استان و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و مرکز تحقیقات ابریشم ایران اشاره کرد. از دیگر منابع مهم این کتاب می‌توان، روزنامه‌هایی چون: خیرالکلام، ساحل نجات، ایران نو و مانند آن و همچنین سفرنامه‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌های دانشگاهی فارسی و انگلیسی و وب‌سایت‌ها را نام برد.
از فصل هشتم این کتاب بیشتر شاهد حضور داده‌هایی بر اساس مصاحبه‌ای شفاهی هستیم. به عنوان مثال در فصل هشتم این کتاب، پیرامون شرکت ابریشم گیلان، مصاحبه‌ای شفاهی با اکبر یوسفی و انوش برکه (از بازنشستگان شرکت‌های سهامی پرورش کرم ابریشم) و همچنین احمد اداره‌چی درباره‌ی کاربرد لباس‌‍‌هاس ابریشمی انجام گرفته است. در فصل نهم این کتاب در راستای موضوع جایگاه ابریشم در روابط ایران و ژاپن مصاحبه‌ای با «توشیو شیما» (کارشناس ژاپنی) و اکبر یوسفی و انوش برکه دیده می‌شود.
در فصل دهم این کتاب که درباره‌ی تامین تخم نوغان و چالش‌آن در دهه‌ی ۶۰، اطلاعاتی از مصاحبه‌ی شفاهی با اسماعیل اعتباری و محمدرضا غلامی (کارشناسان شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران) درج شده است. از دیگر کسانی که در این کتاب در بخش مصاحبه‌های شفاهی شرکت داشتند می‌توان به حمزه مرادی، محب‌اله ره، محمدرضا بیابانی و روبرت واهانیان اشاره کرد.
بخشی از اطلاعات این کتاب مانند: میزان تولید ابریشم، واردات تخم نوغان و تواید تخم آن در بازه‌ی زمانی ۱۳۴۲ تا ۱۳۹۸ از مرکز توسعه‌ی نوغانداری کشور تهیه شده است.
در پایان آن‌که، از آن‌جا که تاکنون به‌صورت مستقل در زمینه‌ی تاریخ تحولات صنعت ابریشم، پژوهشی در قالب کتاب به انجام نرسیده، این نوشتار رویکری نو و ارزشمند دارد و این پتانسیل را داراست که در پژوهش‌های آتی، به عنوان پیشینه‌ی مطالعاتی در راستای تکمیل پژوهش این حوزه و همچنین تغییر وضعیت رکود در صنعت ابریشم، مورد استفاده پژوهشگران و برنامه‌ریزیان این صنعت قرار گیرد.
گفتنی است کتاب مذکور در ۲۷۸ صفحه، توسط انتشارات دانشگاه گیلان در سال ۱۴۰۰ خورشیدی، با قیمت ۷۰ هزار تومان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.