کاروانسرای تاریخی «تی‌تی»، دروازه‌ی تجارت گیلان
به بهانه‌ی 30 فروردین، روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی
به پیشنهاد شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها معروف به ایکوموس، در سال ۱۹۸۲میلادی، ۱۸ آوریل (۳۰ فروردین) از سوی یونسکو به نام روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی نام‌گذاری شد. این روز علاوه برآن‌که فرصتی برای بالا بردن آگاهی عمومی در جهت تنوع میراث جهانی و تلاش برای حمایت و حفاظت از آنها را فراهم می‌آورد، مبحث مهم آسیب‌پذیری این فضاهای تاریخی را نیز مطرح می‌کند.
یکی از محوطه‌های تاریخی گیلان که در سپتامبر سال گذشته، همزمان با ۵۳ کاروانسرای ایرانی دیگر، به ثبت جهانی رسید، کاروانسرای تی‌تی بود. کاروانسرای باشکوهی، باقیمانده از عصر صفوی در گیلان که در سده‌های گذشته، تجار و کاروانیان بسیاری را در خود جای داده بود.
امروزه وجود وسایل نقلیه امر سفر را برای مسافران راحت‌تر کرده است. در گذشته سفر به راحتی انجام نمی‌گرفت. مسافرت‌ها به وسیلهی چهار پایان انجام می‌گرفت و زمان زیادی طول می‌کشید تا مسافران به مقصد برسند. تجار نیز کالاهای بازرگانی خود را به وسیلهی چهار پایان حمل می‌کردند. از این رو وجود استراحت‌گاه در بین جاده‌ها امری ضروری بود تا مسافران بتوانند در آن‌جا استراحت کرده و برای ادامه‌ی سفر آماده شوند.
به همین دلیل سلاطین قدیم ایران به فکر ساختن کاروانسراهای مجهز، میان شهرهای مهم تجاری یا اماکن مقدس زیارتی افتادند. هر چند ساخت کاروانسراها در ایران به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد، اما بی‌شک عصر طلایی ساخت کاروانسراها در ایران، متعلق به عصر صفوی و به ویژه شاه عباس اول است.
کاروانسراها بهترین محل برای آسایش مسافران، حفظ کالا، امنیت راه، تأمین آذوقه و ایجاد ارتباطات محسوب می شدند. بسیاری از جهانگردانی که در آن زمان به ایران آمده‌اند، از این کاروانسراها یاد کرده و توصیفاتی را درباره‌ی آنها ارائه کرده‌اند.
فقدان وسایل لازم برای تهیه‌ی آب و غذا بین راه‌‌های ایران و عدم تجانس مردم آن روزگار، از دلایل ساخت کاروانسراها بوده است. البته باید به این نکته هم اشاره کرد که کاروانسراها در زمانه‌ی خود به دلیل رفت و آمد سوداگران و بازرگانان دوره‌گرد، به فضایی برای تبادل اطلاعات و کسب اخبار داد و ستد برای مسافران تبدیل شده بود. مردم در این محل، یکدیگر را از اخبار تجارت و خرید و فروش کالاها در منطقه‌ی خود، با خبر و بهره‌مند می‌ساختند. آنها هنگام استراحت در این مکان‌ها از مشاهدات و رویدادهای اقلیم خود، یکدیگر را آگاه می‌نمودند. بنابراین می‌توان گفت در سرزمین ایران که در عصر کهن، فاقد حکومت مرکزی بود، این بناهای کاروانی، بی‌تردید نقش مؤثری در ایجاد یگانگی و اتحاد بین ایرانیان و همبستگی شهرها و ایالات ایران داشت. کاروانسراهای گیلان نیز یکی از مهم‌ترین مکان‌هایی بود که ضمن استراحت کاروانیان، در آن مبادلات فرهنگی، اطلاعات و آگاهی‌های روزمره انجام می‌گرفت.
آب و هوای معتدل و ریزش باران‌های مداوم در استان گیلان، روند فرسودگی بناها را سرعت می‌بخشد. از این‌رو در این خطه، کمتر بنایی تاریخی با عمری چندصدساله می‌توان یافت. اما با وجود تمام عوامل طبیعی مهاجم، تخریب‌ها، مرمت‌های غیراصولی و مانند آن که آسیب‌های قابل‌توجهی به کاروانسرای تی‌تی وارد کرده، اما این بنا همچنان استوار از گذشته باقی مانده است.
این کاروانسرا در شهرستان سیاهکل و ۲۵ کیلومتری شهر لاهیجان و ۷۵ کیلومتری شهر رشت و در سمت راست ساحل شیم‌رود و محل تلاقی آب شیم‌رود و باباکوه واقع شده است. آخرین مالک آن «گودرز پرتوی دیلمی» از بازماندگان خان منطقه بوده است. بعدها این بنا توسط اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان از مالک خصوصی خریداری شده و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به شماره‌ی ۱۷۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ساخت این بنا در این ناحیه، نشان از اهمیت مسیر آن دارد. وجود این کاروانسرا در مسیر سیاهکل به دیلمان و طالقان نشان‌دهنده‌ی موقعیت استراتژیک و تجاری این منطقه در دوره‌ی صفویه بوده است. این سازه در مسیر اصلی عبور و مرور کاروانیان و تجار قرار داشته که بی‌شک یکی از اقلام مورد تجارت‌شان ابریشم بوده که از سرزمین گیلان به سمت طالقان و نواحی مرکزی ایران ارسال می‌شده است. بنابراین وجود این کاروانسرا بر سر راه تجار، برای اتراق کاروان‌ها و حفظ امنیت جاده، آن را به مکانی پراهمیت تبدیل کرده بود.
سندی، انتخاب نام«تی‌تی» را به بانی بنا، سلطان تی‌تی نسبت می‌دهد، چرا که این نام در میان زنان سادات کیایی دیده شده است. در کتیبه‌ای در حاشیه‌ی بالای صندوق مزار میرشمس‌الدین در محله‌ی اردو بازار لاهیجان، چنین عبارتی به چشم می‌خورد: «انما هو العالم بما فی الصدور و ناشر الموات من القبور. هذا المشهد السید الموید امیرشمس الدین الحسینیرحمه الله و وقف هذا الصندوق خلاصه العایف خان سلطان تی‌تی فی زمان تولیت فخر المشایخ درویش قاسم خانی فی سنته ۱۰۱۸ ثمانیه عشر بعد الالف» (مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی،۱۳۸۹). با این سند گمان می‌رود که بانی این کاروانسرا «تی‌تی پریزاد» یا «تی‌تی خانم» یکی از دختران سادات کیایی و از منسوبان خاندان صفوی باشد. در برخی منابع آمده است: این بنا در دوره‌ی صفوی توسط مریم‌بیگم سلطان، دختر شاه تهماسب اول و همسر خان‌احمد، خان کیایی معروف به تی‌تی خانم ساخته شده است.
دیوارهای کاروانسرای تی‌تی از سنگ و ساروج ساخته شده و بخش‌های داخلی آن از آجر و ملاط و گچ و ورودی کاروانسرا از یک هشتی با طاق دایره‌ای آجری تشکیل شده است. در اطراف این هشتی دو ایوان قرار دارد که از آن‌جا می‌توان به حیاط کاروانسرا، راه یافت.
تی تی کاروانسرا، بنایی است تقریبا مربع شکل به ابعاد ۳۱.۴۵ متر در ۳۱.۷۰ متر که از نوع کاروانسراهای برون شهری و دو ایوانی محسوب می‌شود و سبک معماری آن شباهت زیادی به کاروانسرای مناطق کوهستانی دارد، با این تفاوت که کاروانسراهای مناطق کوهستانی فاقد حیاط مرکزی هستند. کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی، جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالبا به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان‌های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده‌اند.
ورود به داخل کاروانسرای تی تی از ضلع شمالی بوده و درگاهی دارد چهارطاقی که گنبدی بر روی آن قرار گرفته است. دو جرز که سطح آجر چینی آن به مراتب نسبت به سایر دیوارهای بنا بیشتر است، به ابعاد ۱.۳۵ در ۰.۹۵ متر، که به فاصله ۴.۱۰ متر از یکدیگر قرار گرفته‌اند و طاقی، این دو را به هم متصل می‌کند که همه در ضلع بیرونی، به دیوار بنا تکیه داده‌اند و سردر ورودی را می‌سازند. دیواری به ضخامت ۸۵ سانتی‌متر به همراه طاقی به پهنای ۲.۳۲ متر به تبعیت از طاق سردر قرارگرفته است که از داخل درگاه در هر طرف به اندازه‌ی۱۲ سانت به ضخامت آن اضافه می‌شود و قرینه‌ی این دیوار نیز در ضلع دیگر درگاه و در محل ورود به حیاط کاروانسرا قرار دارد که طاق رویه رویی سردر را می‌سازد. در دو سمت درگاه، دو فضا در ارتفاعی حدوداً ۳۰ سانت بلندتر از کف درگاه قرار گرفته‌اند و دیوارهایی همانند ورودی با همان ضخامت و دهانه و طاق در ابتدای این فضاها و دیوارهای دیگر با دهانه‌های ورودی کوچک‌تر و به فاصله ۱.۱۰ متر از دیوارهای جلویی در مدخل اتاق ها قرار دارند که جداکننده‌ی درگاه از اتاق دو سمت آن است(مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی،۱۳۸۹).
در گذشته حوض آبی در وسط این بنا قرار داشت که آب آن توسط لوله‌های سفالی از چشمه‌های بالای تپه تامین می‌شد. شاه‌نشین در قسمت جنوبی کاروانسرا و دو اتاق در کنار آن قرار دارد. این کاروانسرا، آن هم در روزهایی که کاروانسراهای کمی در شمال کشور ساخته می‌شد، گوشه‌ای از اهمیت و گذر کاروان‌ها و مسیر عبوری سیاهکل و موقعیت استراتژیک این شهر را روایت می‌کند.
کاروانسراها برخلاف بسیاری دیگر از ابنیه‌ی تاریخی بناهاییاند که در انزوا و به طور مجرد قابل درک نیستند، چرا که آنها جداگانه و تنها ساخته نشدهاند. هر کاروانسرا به عنوان جزیی از یک مسیر ارتباطی، به منظور داشتن کارکرد مؤثر، نیازمند داشتن ساختمانهای دیگری در طول همان جاده بوده است تا زنجیره‌ی ارتباطی کامل شود و کاروانسرای تی‌تی نیز از این مورد مستثنی نبوده است.
کاروانسرای تی‌تی با وجود ثبت در فهرست آثار ملی، اما سال‌ها مورد بی‌مهری و فراموشی قرار گرفته بود. نبود درب ورودی این بنا را به محل رفت و آمد احشام اهالی منطقه و آغل دام‌های روستا تیدیل کرده و ریشه گیاهان هرز، موجبات تخریب و فرسایش دیواره‌ها را فراهم نموده بود.
خوشبختانه بحث ثبت‌جهانی کاروانسرای تی‌تی، موجب شد تا به این بنای فراموش شده، توجه ویژه‌ای شود. گیاه زدایی از بنا، نصب درب چوبی در ورودی کاروانسرا و تعیین عرصه و حریم از جمله کارهایی بود که برای این بنای تاریخی اعمال شد که در نهایت موجبات نظر مساعد ارزیابان یونسکو و سپس ثبت جهانی این کاروانسرا را فراهم آورد.
کاروانسرای تی‌تی پس از روستای قاسم‌آباد و جنگل‌های هیرکانی، سومین اثر از گیلان است که در میراث جهانی به ثبت رسیده است. امیداست با مدیریت، نظارت و پایش به موقع شرایط بهتری برای این بنای تاریخی ارزشمند فراهم شود. چرا که نباید فراموش نمود ثبت جهانی این محوطه‌ی تاریخی، باید نقطه‌ی شروعی در جهت نگهداری و بهره‌برداری بهینه از آن در راستای رونق گردشگری و توسعه‌ی اقتصادی استان باشد.