موضوع کاهش میزان موالید و میل به تک فرزندی و از سوی دیگر رشد روزافزون جمعیت سالمندی در استان گیلان طی یکی دو سال اخیر به یکی از مباحث جدی و قابل تامل در مباحث کلان جمعیتی و جامعه شناسی ایران تبدیل شده است. کنشی که از یک رو محصول آگاهی و دستاوردهای فرهنگی نسل جدید و از سوی دیگر متاثر از پیامدهای ناگوار اقتصادی بوده است. بدیهی است بخش عمده ایی از جامعه جوان این استان متاثر از شاخص های کلان زندگی در دنیای امروز به این باور دست یافته اند که با رشد جمعیت و سیر فزاینده میزان موالید، نسل آتی در آینده با منابع محدودتری مواجه خواهند شد و این ناکامی و بدفرجامی ها آینده تیره ای را برای نسل آتی فراهم خواهد کرد. از سوی دیگر، پس از بحران ها و کشمکش های اقتصادی در سال های اخیر و رکود سهمگین اقتصاد ملی، نشانه های دایمی بودن آن این هشدار را به همگان داده است که چنانچه اقدامات پیشگیرانه در جهت کنترل بحران اتحاذ نکنند ممکن است با بحران های سهمگین تری مواجه گردند.
سال ها گیلان، استان اولین ها بوده است؛ از فرهنگ و هنر گرفته تا اولین کتابخانه، تئاتر، مدرسه دخترانه، داروخانه، بانک و… اما این روزها بار دیگر نام گیلان با موضوعی جدیدی گره خورده است: اولین های تک فرزندی و کاهش موالید در ایران.
از دهه ۶۰ تا ۷۰ در ایران بعنوان دهه موالید یا انفجار جمعیتی نام می برند. در این برهه خانوارهای ایرانی پرجمعیت تر از همیشه شدند و از سوی دولتمردان بر فرزند آوری و افزایش جمعیت تاکید بسیاری صورت می گرفت. سیاستی که در آن هیچ چشم اندازی برای اشتغالزایی و برخورداری از خدمات تحصیلی و رفاهی متوازن برای فرزندان نسل آینده پیش بینی نشده بود. حال کودکان متولد این دهه پدران و مادرانی خسته از شرایط نامساوی اشتغال و رفاه هستند که بعد از غول کنکور، اکنون فقدان فرصت های اشتغالزایی برابر، تورم و گرانی منجر به کاهش ازدواج و موالید آن ها شده است.
به گفته کارشناسان اجتماعی و اقتصادی هرم جمعیتی جوان کشور امروز دچار فراز و فرودهایی در شکل گیری هسته خانواده و روند منطقی فرزند آوری شده که نتیجه آن در سال های آتی با کاهش جمعیت مولد جامعه به عنوان سرمایه اجتماعی چهره خود را به نمایش خواهد گذاشت.
حال طبق آمارها گیلان رتبه اول کاهش موالید را به خود اختصاص داده است. پیش از این نیز رتبه اول سالمندی در کشور از آن استان گیلان بود. برطبق آمارهای مرکز آمار ایران و براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت استان گیلان ۲,۵۳۰,۶۹۶ نفر از ۸۵۱,۳۸۲ خانوار به دست آمده است.
طبق آمارهای سازمان ثبت احوال استان درسه ماهه اول سال ۹۸، تعداد ۵۴۲۱ واقعه ولادت در استان به ثبت رسیده است و شهرستان های تالش، آستارا و ماسال با میانگین ۱۴/۶ درصد بیشترین نرخ ولادت را داشته اند. براساس آخرین آمار ارایه شده از ثبت احوال استان تا ۹ ماهه سال ۹۷ نیز ۲۰ هزار ۲۹۰ ولادت در گیلان به ثبت رسیده است. در حالی که میزان عمومی نرخ ولادت در کشور به ازای هر هزار نفر ۱۹ نفر است این آمار در گیلان ۱۱ نفر در هزار نفر اعلام شده است.
همچنین با بررسی نرخ باروری در کشور که به ازای هر زن ۱.۷ است این آمار در گیلان ۱/۳ بوده که در طی ۱۰ سال گذشته روند کاهشی داشته است. درواقع بعد خانوار گیلان با سه نفر، کمترین جمعیت خانواده در کشور شناخته شده است. این موضوع در حالیست که در میزان سالمندی نیز با ۹ درصد سالمندترین استان کشور هستیم.
برای کسب اطلاعات آماری از میزان جمعیت خانوارهای تک فرزند در گیلان از مدیرکل ثبت احوال استان جویا شدیم که وی گفت: «این آمار در مقوله سازمان ثبت احوال قرار ندارد و نیازمند سیستم آماری خاص است.»
«روحانی فر» افزود: آمار موالید و مرگ و میر فقط در شورای راهبردی استان مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و برنامه ریزی دراین خصوص در اختیاران مدیران ارشد استان است.
اما تک فرزندی و کاهش موالید در گیلان چه تبعاتی در آینده خانواده های گیلانی و توسعه پایدار استان خواهد داشت. این موضوع را از کارشناسان توسعه، روانشناس و اقتصادی استان بیشتر جویا شدیم.
تک فرزندی در دستور کار بهزیستی نیست
فعلا برنامه ریزی دراین خصوص دستور کار ما نیست. اولویت ما آسیب شناسی افزایش سالمندی درگیلان است.
«انسیه سروش» کارشناس مسوول شورای سالمندی سازمان بهزیستی گیلان با بیان این نکته گفت: در برخی از شهرستانها نرخ مرگ و میر بالاتری از تولد را شاهدیم و علاوه برتک فرزندی ما الان با کاهش تولدها در گیلان مواجه هستیم.
این کارشناس بهزیستی معتقد است: مهاجرت نیروی کار به خارج از استان، افزایش سطح رفاه و اشتغال زنان موجب کاهش تولد در استان شده است. درحال حاضر زنان گیلانی به دلیل مسایل فرهنگی به توسعه و رفاه خود بیشتر می اندیشند و این مسائل عاملی در کاهش فرزند آوری آن ها شده است. از سوی دیگر، مهاجرت بازنشستگان از سایر استان ها به گیلان و توجه بالا به تغذیه و بهداشت در میان این قشر تعداد سالمندان گیلان را افزایش داده و این دو آمار در تضاد هم قرار گرفته اند.
وی مادر گیلانی امروز را مادری عنوان کرد که بیشتر به حفظ جایگاه و ارتقاء شغلی و استاندارد زندگی اش فکر می کند و فرصتی برای تولد فرزندان بیشتر ندارد. اکنون تناسب اندام، تحصیلات و شغل مشغله اصلی مادر گیلانی شده است. نکته مهم در این موضوع سطح رفاه اجتماعی و اشتغال زوجین است که باید در برنامه ریزی کلان کشور بیشتر مورد توجه قرار گیرد. البته بهزیستی به تنهایی نمی تواند این مساله را ساماندهی کند و وظیفه ما رسیدگی به بخش آسیب پذیر جامعه از جمله سالمندان است.
آسیب شناسی از منظر توسعه
اما «مهدی خیاطی» کارشناس گروه برنامه‌ریزی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان گیلان معتقد است: در سال های ۸۵ و ۹۰ گیلان بیشترین درصد خانوارهای تک فرزندی در کشور را داشته است.
وی افزود: این موضوع از دو بعد قابل بررسی است. یکی آینده فرزندان خانوارهای تک فرزند از نظر روحی و روانی و نیز تاثیر گذاری خانوارهای تک فرزند در جامعه.
خیاطی با تاکید براینکه تک فرزندان در خانواده هایی با امکانات بیشتری رشد می کنند و منابع مالی خانواده فقط برای رشد و ارتقا یک فرزند هزینه می شود به تنهایی و درونگرا بودن این فرزندان در بزرگسالی اشاره کرد و گفت: این کودکان در آینده و بعد از فوت والدین نیاز به نقطه اتکا عاطفی خواهند داشت که فقط این روابط درمیان خواهر و برادر وجود دارد.
وی ادامه داد: در ۳۰ سال آینده بیش از ۱۰ میلیون سالمند خواهیم داشت که به امکانات و شرایط خاصی برای نگه داری نیازمندند. از سوی دیگر به نیروی کارجوانی نیاز داریم که از سالمندان نگه داری کنند و از آنجا که گیلان در سالمندی نیز رتبه بالایی دارد این مساله از هم اکنون باید از سوی مسوولان استان مورد برنامه ریزی و حایز اهمیت قرار بگیرد.
این کارشناس توسعه نیاز به نیروی کار و توازن در میزان عرضه و تقاضای شغلی را یکی از مشکلات استان در آینده بیان کرد و گفت: گیلان در آینده به دلیل رشد اقامت افراد با سنین بالا با نقصان نیروی کار مواجه خواهد بود. خصوصا که اکنون در بین خانوادهها چه بسا با مهاجرت های شغلی به استان برای تامین نیروی مولد کار در آینده داشته باشیم.
خیاطی به آسیب های فرهنگی و قومیتی نیز اشاره کرد و افزود: یکی از پارامترهای قدرت فرهنگی در هر قومی وابسته به تعداد افراد آن قومیت دارد و هر چقدر تعداد حاملان فرهنگ استان بی شمارتر باشد بالقوه پتانسیل برای حفظ فرهنگ و انتقال آن به آیندگان بیشترخواهد بود.
خیاطی تغییر وتحولات درکشورهای به توسعه را اجتناب ناپذیردانست و گفت: ازجمله تحولات جمعیتی این اتفاق در استان افزایش سطح بهداشت و کاهش مرگ ومیر است که آهنگ رشد جمعیت را در فرایند توسعه ابتدا به آرامی افزایش می دهد و سپس با سرعت زیاد به نقطه حداکثری رسانده و بعد از آن به کاهش رشد می رسد. ما الان در سراشیبی رشد قرار گرفتیم. بعد از این مرحله نرخ رشد جمعیت رو به سالمندی می رود که گیلان اکنون در آستانه ورود به سالمندی جمعیت قرار گرفته است.
کارشناس توسعه استان به برنامه ریزی های کلان دربرنامه ششم توسعه اشاره کرد وگفت: گیلان بیشترین جمعیت سالمند کشوررا دارد این موضوع از یک سو می تواند موجب ایجاد مراکز مجهز تغذیه، روانشناختی و پزشکی برای سالمندان گیلان باشد که ازهم اکنون می توان سرمایه گذاریهای زیادی روی آن انجام داد.
فقر ارتباطی در خانواده های آینده
یک روانشناس استان نیز تک فرزندی را مختص به همه اقشار جامعه بیان کرد و گفت: علل تک فرزندی در میان طبقات اجتماعی جامعه فرق می کند.
«سید ولی اله موسوی» روانشناس و استاد دانشگاه گیلان معتقد است: افزایش خط فقر و درآمد ناکافی فرصتی برای رسیدگی به فرزندان بیشتر برای خانواده ها باقی نگذاشته است. از سوی دیگر انتظار جوانان نسل جدید از اشتغال دلخواه و رفاه بیشتر موجب بی رغبتی به فرزند آوری در میان آنها شده است.
موسوی با تاکید بر اینکه نبود رفاه و درآمد بالا صرفا دلیل اصلی این مساله نیست بیان کرد: در میان قشر مرفه با امکانات مالی مناسب نیز آمار تک فرزندی بالاست. کسانی که ترجیح می دهند به جای فرزند حیوانات را وارد زندگی خود کنند. پس فقط مشکلات مادی در این مساله عامل اصلی نیست و برخی از خانواده ها از بعد فرهنگی نیاز به آسیب شناسی دارند. این استاد دانشگاه به فقر ارتباطی در میان خانوارهای تک فرزند اشاره کرد و گفت: ارتباطات و تعاملات در این خانواده ها کم است و ساختار این خانواده
ها قوی نیست. فقدان خواهر و برادر از نظر روانشناختی خسارات عاطفی زیادی را متوجه تک فرزند می کند. وی همچنین مزیت های خانوارهای تک فرزندی را برشمرد و افزود: با کوچک شدن بعد خانواده، نیاز به داشتن خانه های بزرگترکاهش می یابد وهزینه سرانه در خانواده افزایش پیدا می کند. در واقع میزان رفاه وکیفیت زندگی افزایش پیدا کرده و این مساله برای خانواده های امروز بسیار حایز اهمیت است.
وی دلیل اصلی تک فرزندی درگیلان را مسایل مالی و ناتوانی مردم استان درتامین هزینه های فرزندان بیان کرد و گفت: پدر و مادر گیلانی به لحاظ نبود اشتغال پایدار و امنیت روانی از آینده شغلی قادر به تامین پوشک و شیرخشک نیستند و لذا فرزند آوری بیشتر را متوقف کرده اند. مساله ای که درآینده نه چندان دور آسیب های اجتماعی و روانشناختی زیادی برای خانواده های تک فرزند به دنبال خواهد داشت.
رصد کاهش موالید در سند ارتقاء زنان و خانواده
اما دفترامور بانوان و خانواده استان چه برنامه ریزی برای جلوگیری از آسیبهای تک فرزندی درخانوارهای گیلانی خواهد داشت.
«فاطمه ربیعی» مدیر کل امور بانوان و خانواده استانداری گیلان به سند ارتقاء وضعیت زنان و خانواده در دفتر امور بانوان استان اشاره کرد و گفت: سند ارتقاء زنان و خانواده چالش ها و مشکلات بانوان استان را احصاء کرده که کاهش موالید و افزایش سالمندی جامعه استان ازجمله این موارد است.
وی کاهش رغبت به فرزندآوری را معلول افزایش سن ازدواج بیان کرد و افزود: باید رفاه و اقتصاد خانوارهای گیلانی را افزایش دهیم و تا زمانی که مباحث اقتصادی و اشتغال برای جوانان و خانواده ها مساله باشد ما شاهد بالا رفتن سن ازدواج و کاهش موالید خواهیم بود.
فاطمه ربیعی برنامه ریزی و آینده نگری خانواده های استان را عامل مهمی درتک فرزندی آنها دانست و گفت: این دفتر درصدد تهیه پک های آموزشی بهداشت و درمان و تشویق افزایش موالید است که درسطوح فضاهای اشتغال بانوان، دبیرستانها و دانشگاهها توزیع خواهد شد.