آینده کشاورزی گیلان به خطر می‌افتد؟

استان گیلان با مساحت ۱۴۰۴۴ کیلومتر مربع و سطح زیر کشت ۴۳۰ هزار هکتار در کرانه دریای کاسپین واقع شده است. شالیکاری مهمترین منبع درآمد کشاورزان  این استان بوده و حدود ۴۰ درصد از سطح زیر کشت برنج کشور در گیلان قرار دارد. به بیان دیگر این استان تامین کننده برنج ۱۹ میلیون نفر در سطح کشور است.

تامین آب اراضی شالیزاری گیلان در وسعت ناخالص ۱۸۹۰۰۰ هکتار از طریق سد سفیدرود و شبکه آبیاری و زهکشی واقع در پایین دست آن انجام می‌پذیرد. این سد از سال ۱۳۴۱ به زیر بهره برداری رفته است، ضمن این که بخش عمده اراضی منطقه در وسعت حدود ۱۱۷ هزار هکتار، قبل از احداث سد با استفاده از روشهای سنتی از طریق رودخانه سفیدرود تامین آب می شدند که با احداث سد، بهبود وضعیت یافته اند. در واقع سد سفیدرود مهمترین منبع تامین آب اراضی شالیزاری استان گیلان است.

درعین حال مطالعه، اجرا و بهره برداری از سدهای متعدد در حوضه آبریز این سد که حوضه‌ای مشترک بین هشت استان کشور است با برداشتهای مستقیم از آبهای سطحی بالادست به ویژه در دو دهه اخیر، تامین آب اراضی کشاورزی این استان را با چالش مواجه کرده و این شرایط چشم انداز روشنی را در تامین آب مطمئن برای  کشاورزی استان متصور نمی‌کند. جدا از کاهش کمیت آب رودخانه سفیدرود، کیفیت آن نیز کاهش یافته که این موضوع با توجه به این  که گیاه برنج جزو گیاهان حساس به شوری است قابل تامل است.

 بر اساس برآورد انجام شده از طریق بیلان هیدروکلیماتولوژی منتهی به سال آبی ۱۳۹۰-۱۳۸۹، میزان آب تجدید شونده داخل استان ۶۷۱۲ میلیون مترمکعب در سال و جریان سطحی ورودی و انتقالی از مجاور شامل حوضه سفیدرود بزرگ  ۲۳۹۳ میلیون مترمکعب در سال است. همچنین میزان تامین آب از حوضه آبریز سفیدرود بزرگ حدود ۱۷۴۳ میلیون مترمکعب در سال بوده  که دستکم ۶۵۰ میلییون مترمکعب در سال نیز به منظور تامین حق آبه زیست محیطی رودخانه سفیدرود در دلتای بزرگ آن رهاسازی می‌شود.

با توجه به  اینکه در شرایط ترسالی میزان خروجی آب از سد سفیدرود در سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ برابر ۳۲۳۵ میلیون مترمکعب بوده و نیاز آبی استان در افق ۱۴۱۰ نیز برابر ۴۳۰۰ میلیون مترمکعب در سال برآورد شده، روند تغییرات جریان ورودی به مخزن سد سفیدرود که مهمترین منبع تامین آب گیلان است به دلیل ساخت سدهای جدید در

حوضه آبریز سفیدرود بزرگ نشان می‌دهد طی دوره آماری ۲۳ ساله (۱۳۹۷-۱۳۷۵ )

نسبت به ۳۳ سال پیش از آن (۱۳۴۲-۱۳۷۵،) حدود ۳ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. بنابراین روشن است که  چالش تامین آب از سد سفیدرود شروع شده و در آینده بسیار نزدیک استان با مشکلات جدتری در این حوضه از جمله انباشت رسوبات مواجه خواهد بود.

*ساخت سد در سرشاخه های سفید رود بزرگ در استانهای همجوار، کاهش حق آبه سفید در گیلان و انباشت رسوبات حاصل از کاهش دبی آب ورودی به استان چه اثراتی در حوزه های مختلف استان اعم از زمین شناسی، کشاورزی و منابع طبیعی وارد می‌کند؟ این سوالات را از کارشناسان این بخشها جویا شدیم.

انباشت رسوب و آلودگی اراضی گیلان

«رضا شهبازی» مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی کشور در پاسخ به پرسش مرور، ابتدا  به وقوع تغییرات در شرایط زیست زمین شناسی در جهان و بخصوص ایران اشاره کرد گفت: اولین مساله و چالش بزرگ ما در ایران اینست که چرخه های طبیعی بهم خورده است.

وی با بیان اینکه طبیعت همواره دوره های ترسالی و خشکسالی و بیلان آبی دارد که این موضوع پایداری چرخه های طبیعی زمین را به حالت تعادل می رساند افزود: شرایط ترسالی با آورده ای که به همراه دارد امکان گذر از خشکسالی را برای طبیعت فراهم می‌کند.

شهبازی اضافه کرد: در سالهای اخیر گرد و غبار و کاهش آورد رودخانه سفید رود این چرخه را بهم زده است. با برهم خوردن تعادل طبیعت با انباشتی از آلودگی بخصوص در حوضه‌های انتهایی مانند تالاب انزلی که به عنوان تصفیه کننده عمل می‌کنند مواجه می‌شویم.

شهبازی گفت: عناصر و رسوبات بزرگترین تصفیه کننده‌های طبیعی در حوضه‌های انتهایی رودهای بزرگ هستند که اگر چرخه آنها ناقص شود انباشت آلودگی به همراه خواهند داشت که به روشهای مختلف در طبیعت سیر خواهند کرد. از جمله جذب زیست توده که خوراک دام و بخشی به صورت غذا در اختیار انسان قرار می‌گیرد. بخشی نیز به صورت خشکی و ریزگردها منجر به آلودگی هوا می شوند. این ناکارآمدی در دوره های خشکسالی بیشتر نمایان است.

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی کشور با اشاره به آلودگیهای زیست محیطی از جمله گرد و غبار تا آلودگی زیستی تالابها افزود: این موارد در سال های اخیر دیگر موجب شگفت زدگی انسانها و سورپرایز آنها نیست. این نکته را در نظر داشته باشیم که این اتفاقات همزمان با چالش جهانی تغییرات اقلیمی همزمان بوده و بسیار قوی تر و فراتر از کنترل انسانهاست و فارغ از گرایش‌های طبیعی و قومیتی و مذهبی همه انسانها را درگیر کرده است. اما در گیلان چه اتفاقی افتاده است؟

شهبازی با اشاره به اینکه سد سفید رود بزرگترین و اصلی ترین منبع تامین آب در گیلان است اظهار کرد: سفیدرود علاوه بر تامین آب دلتای سفید رود بزرگ که حاصل آورد رسوبات است و خاک حاصل خیز گیلان به نوعی از تجمع رسوبات طی میلیون‌ها سال شکل گرفته است با کاهش دبی ورودی آب مواجه شده است. ما در آینده انباشت رسوب و آلودگی اراضی را در این استان خواهیم داشت. از سوی دیگر همه سازه‌های برق آبی گیلان که وابسته به آب پشت سد هستند متاثر از آن و با کاهش فعالیت و خاموشی توربین‌ها مواجه می‌شوند.

با ایجاد سدهای کوچک و بزرگ در مسیر بالادست رودخانه سفید رود بزودی حاشیه دریاچه سد با خشکی مواجه می شود. در حال حاضر چالش بزرگ گیلان گرد و غبار بیرون از مرزهای گیلان است. در گیلان پهنه مستعد تولید گرد وغبار وجود ندارد. به دلیل اینکه گرد و غبارو ریزگرد برای تولید نیازمند خشکی زیاد است رطوبت موجود دراستان و پوشش گیاهی همانند سدی در برابر آن می‌کند. این مساله موجب شده در گیلان منبع طبیعی تولید آلودگی نداشته باشیم.

شهبازی در خصوص احتمال ایجاد گرد وغبار به دلیل کاهش آورد سفید رود و رسوب گذاری در آن افزود: ایجاد ریزگرد از رسوبات نیازمند قرارگیری درمعرض باد و رسوبات کاملا خشک است. اگر بخواهیم از چشم انداز خشکی پشت سد سفید رود بگوییم این موضوع وابسته به کاهش شدید حجم آب پشت سد است. در حال حاضر هنوز از این اتفاق دورهستیم و به آن حجم میزان رسوبات زیردانه پشت دریاچه سد نزدیک نشدیم. دراین صورت فاجعه عظیم زیست محیطی رخ خواهد داد.

وی تاکید کرد: با ایجاد سدهای کوچک و بزرگ در مسیر بالادست رودخانه سفید رود بزودی حاشیه دریاچه سد با خشکی مواجه می‌شود. در حال حاضر چالش بزرگ گیلان گرد و غبار بیرون از مرزهای گیلان است. در استان پهنه مستعد تولید گرد وغبار وجود ندارد. به دلیل اینکه گرد وغبار و ریزگرد برای تولید نیازمند خشکی زیاد است، رطوبت موجود در استان و پوشش گیاهی همانند سدی در برابر آن عمل می‌کند. این مساله موجب شده در گیلان منبع طبیعی تولید آلودگی نداشته باشیم. آنچه که در ماه گذشته که این استان را در معرض ریز گرد قرار داد، نفوذ گرد و غبار شمال شرق و شمال غرب دریای خزر بوده است.

شهبازی با بیان اینکه مناطق مرکزی و جنوب ایران همواره در معرض گرد و غبار هستند تاکید کرد: اکوسیستم گیلان با جنگلهای هیرکانی در حاشیه جنوب دریای کاسپین همراه با رطوبت  بالا به عنوان یک سد طبیعی در برابر گرد وغبار و ریزگردها عمل کرده است.

علیرغم ادعاها مبنی بر اینکه رسوب گذاری در سفیدرود را ناشی از عدم فعالیتهای آبخیزداری می‌دانند باید گفت که آورد رسوبات از این حوزه نیست. هر چند که رسوبات به همراه آب  و خاک شویی از بالادست وارد رودخانه های می‌شود اما به آن میزان نیست که منجر به رسوب گذاری در پشت سد شود. در کل با اجرای آبخیزداری نمی‌توان میزان رسوبات ورودی به حوضه های آبریز را صفر کرد اما قابل مدیریت است.

کارشناسان معتقدند اجرای عملیات آبخیز داری در بالادست حوضه های آبریز سد سفید رود به میزان زیادی از ورود رسوبات به رودخانه های منتهی به سفید رود بزرگ می‌کاهد. این درحالیست که طی سالهای اخیر گیلان با سیلابهای زیادی در مناطق مختلف مواجه بوده که حجم زیادی از رسوبات و گل و لای را به پایین دست و رودخانه ها منتقل کرده‌اند. از سوی دیگر تاثیرات کاهش آورد ورودی به سفید رود در گیلان و رسوب گذاری حاصل از آن چه ارتباطی با پروژه‌های آبخیزداری در حوزه‌های بالادست گیلان دارد؟

مدیریت رسوبات ورودی به حوضه‌های آبریز

«فریورنقوی» معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی گیلان در پاسخ به این سوال مرور گفت: کاهش جریان آب ورودی به سفید رود گیلان هیچ وقت موجب افزایش رسوب گذاری نمی‌شود.

 وی در توضیح این گفته افزود: آنچه که باعث افزایش رسوب گذاری می شود به سرعت آب بستگی دارد. در حال حاضر سرعت آب ورودی به  سفید رود در حوضه گیلان به میزان زیادی کم شده و به تدریج در سنوات متوالی رسوب موجود در آب ته نشین شده است.

 وی درباره برنامه های آبخیزداری استان در حوضه های بالادست سفید رود گفت:علیرغم ادعاها مبنی بر اینکه رسوب گذاری در سفیدرود را ناشی از عدم فعالیتهای آبخیزداری می‌دانند باید گفت که آورد رسوبات از این حوزه نیست. هر چند که رسوبات به همراه آب  و خاک شویی از بالادست وارد رودخانه‌های می‌شود اما به ان میزان نیست که منجر به رسوب گذاری در پشت سد شود. در کل با اجرای آبخیزداری نمی‌توان میزان رسوبات ورودی به حوضه‌های آبریز را صفر کرد اما قابل مدیریت است. در کل جلوگیری از ورود رسوب حتی در بالادست حوضه های آبریز نیز بطور کامل امکان پذیر نیست. طی بارش‌های شدید، به خاک کنار و بستر رودخانه ها ضرباتی وارد می‌شود که این خاک را شسته و وارد رودخانه ها می‌کند که قابل تقلیل نیست.

نقوی به پایان عمر ۵۰ ساله سد سفید رود نیز اشاره کرد و افزود: از ابتدا سد سفیدرود برای ۵۰ سال پیش بینی شده بود اکنون مخزن سد، کارایی مطلوب خود را با پر شدن از رسوبات از دست داده اما نابود نمی‌شود. اکنون لازم است مخزن سد از رسوبات خالی  و لایروبی شود. ضمن اینکه بعد از لایروبی رسوبات باید برای مدیریت رسوب جمع آوری شده نیز برنامه ریزی انجام شود.

نقوی در خصوص اقدامات آبخیزداری منابع طبیعی در حوضه های بالادست سد سفیدرود به ایجاد بندها و تقویت پوشش گیاهی خاک اشاره کرد و گفت: در باران‌های شدید خاک شسته شده در این بندها گیر کرده و از ورودش به رودخانه جلوگیری می‌شود.

 وی به آبخیزداری زیلکی رود در ارتفاعات رودبار اشاره کرد و افزود: در این حوزه با اقدامات مناسب آبخیزداری از ورود رسوبات به سفید رود به شدت کاسته شده است.

معاون آبخیزداری منابع طبیعی گیلان با تاکید به اینکه در مناطق مختلف استان با توجه به تراکم جمعیتی با پدیده تخریب خاک مواجهیم  اظهار کرد: در غرب گیلان ارتفاعات تالش و و در حوزه شرق در منطقه پلرود فعالیتهای آبخیزداری ضرورت دارد. در این مناطق بافت جمعیتی، شیب منطقه و تاسیسات زیر ساختی به خاک ضربه زیادی وارد کرده و بر حساسیتهای لزوم آبخیزداری افزوده است. در حال حاضر میزان رسوب گذاری در سد سفید رود اولویت آبخیزداری استان  نیست.

از دیرباز جلگه گیلان منطقه کشت برنج بوده، حق آبه ای مشخص برای این استان تعیین شد اما بنا بر اطلاعات و اخبار حوزه آب کشور، اکنون در مدیریت حوضه‌ای به صورت استانی عمل می‌شود. در حال حاضر استان زنجان جداگانه برای برداشت و بهره برداری از آب سفید رود برنامه ریزی می‌کند بی آنکه متوجه آثار سوء و زیانبار این برداشت برای کشاورزی استانهای دیگر از جمله گیلان باشد.

رسوب گذاری بلند مدت در پشت دریاچه سد سفید رود می‌تواند در آینده کشاورزی گیلان تاثیرگذار باشد. کارشناسان معتقدند با نفوذ رسوبات به آبیاری کشاورزی، دیگر کشت و کار متناوب در استان محتمل نخواهد بود و کشاورزان می‌بایست به کشتهای دوره‌ای روی بیاورند. در صورت تداوم ورود گرد وغبار و تداوم اثرات منفی تغییرات اقلیمی در آینده‌، اراضی کشاورزی این استان خود مهمترین منابع انتشار گرد و غبار خواهند بود.

رسوبات سد سفید رود عارضه‌ای منفی در کشاورزی گیلان

«مجتبی شاه نظری» مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی گیلان نیز از رسوبات انباشته شده در پشت سد سفید رود به عنوان یک چالش یاد می‌کند که علاوه بر آسیب به سد سفیدرود به عنوان یک سرمایه گذاری ملی، عارضه‌ای منفی در کشاورزی استان محسوب می‌شود.

مدیر خاک و آب جهاد کشاورزی اقدامات آبخیزداری جهاد کشاورزی در حوضه‌ی سد سفیدرود را منوط به اجرا در خارج از قلمرو گیلان عنوان کرد و افزود: آبخیزداری در حوضه سفید رود در برگیرنده چند استان است که هرکدام مسایل خودشان را دارند. در این بخش نیاز به هم افزایی برون استانی است.

وی ادامه داد: در مسیر بالادست رودخانه های قزل اوزن و شاهرود که دو حوضه آبریز اصلی سفید در گیلان هستند سدهایی احداث شده که منجر به کاهش آورد سفید رود به جلگه گیلان شده است. با توجه به اینکه از دیرباز جلگه گیلان منطقه کشت برنج بوده، حق آبه‌ای مشخص برای این استان تعیین شد اما بنا بر اطلاعات و اخبار حوزه آب کشور، اکنون در مدیریت حوضه ای به صورت استانی عمل می‌شود. این درحالیست که پیش از انقلاب این مدیریت به صورت واحد تعریف شده بود. در حال حاضر استان زنجان جداگانه برای برداشت و بهره برداری از آب سفید رود برنامه ریزی می‌کند بی آنکه به آثار سوء و زیانبار این برداشت برای کشاورزی استانهای دیگر از جمله گیلان باشد.

 وی افزود: آنچه که از گزارش‌های آب منطقه‌ای از الگوها و نمودارهای ورود آب به سفیدرود در اختیار ما قرار دارد نشاندهنده کاهش آب ورودی به گیلان است. این درحالیست که کشاورزی و کشت برنج در گیلان وابسته به مقدار مشخصی از این آب است .

 شاه نظری در ادامه گفت: در حوزه کشت برنج از گذشته ۲۳۸ هزار هکتار سطح زیرکشت برنج ، ۱۸۰ هزار هکتار بر اساس آورد این سد برنامه‌ریزی شده است. این میزان سطح کشت به مقدار مشخصی از آب نیاز دارد که هر گونه کاهشی در میزان آن بر کیفیت و کمیت کشاورزی گیلان تاثیرگذار خواهد بود.

مدیر آب و خاک کشاورزی گیلان در خصوص تاثیرات بلند مدت رسوبات سد سفیدرود بر کشاورزی گیلان اظهار کرد: در سالهای نزدیک شاهد لایروبی در سد سفید رود نبودیم. از سوی دیگر اکنون ورودی آب به استان با مشکلاتی همراه شده است. در بالادست حوضه آبریز سفید رود سدهای زیادی ساخته شده و سفیدرود آخرین نقطه رودخانه‌ای این آب است که به نوعی با رسوب گذاری طولانی مدت با کاهش میزان دبی مواجه شده است.

انباشت رسوبات موجب شده حتی اگر پاییز و زمستان پر بارشی داشته باشیم با توجه به حجم زیادی از رسوبات انباشته شده در پشت سد، به مقدار محدودی ذخیره سازی در پشت سد خواهیم داشت و مابقی آب بارش به هدرمی‌رود. به طوری که کاهش ورودی آب به سفید رود از یک سو و پر شدن مخزن سد از رسوبات از سوی دیگر موجب شده در سالهای پر آبی نیز قادر به ذخیره سازی و ظرفیت سازی نباشیم.

شاه نظری با بیان اینکه رسوبات به لحاظ دانه بندی و کیفیت می‌توانند در بخش صنعت و راهداری مورد استفاده قرار بگیرند اما برای کشاورزی شاید فقط در بخش گلخانه‌ای و باغبانی کاربرد داشته باشند. چرا که رسوبات به لحاظ غذایی و مواد مغذی قابلیت استفاده به عنوان خاک نباتی را دارند.

این مدیر کشاورزی گیلان در ادامه بحث به فرسایش خاک به عنوان یک خطرزیست محیطی اشاره کرد و افزود: فرسایش خاک که دراثر شستشوی بارش‌ها و رسوب گذاری  رخ می‌دهد یکی از موانع تداوم پایداری تولید دراستان است. با هر فرسایش خاکی، اولین لایه‌ای که برداشت می‌شود خاک زراعی مناسب کشاورزی است.

حال این سوال مطرح می‌شود که آیا رسوبات به خودی خودی معضل هستند؟ بله. خاک نباتی به راحتی در جریان آب با حرکت در می‌آید و بعنوان یک معضل به پایین دست منتقل می شود. محصولاتی که در بالادست کشت می شوند به دلیل فقر مواد مغذی در خاک باقیمانده با تهدید  نابودی مواجه خواهند شد.

در حال حاضر برای سایر رودخانه های داخل استان نیز با مشکل فرسایش و شستشوی خاک روبرو هستیم و اگرعملیات آبخیزداری به درستی و به موقع انجام نشود در فصول غیر آبیاری، این رسوبات با بارشهای سنگین مستقیما وارد دریا می‌شوند.

 تداوم کاهش دبی ورودی سد سفید رود

«مهدی اسماعیلی» رییس پژوهشکده حوضه آبی دریای خزر وابسته به دانشگاه گیلان  نیز در گفت و گو با مرور، کاهش آورد کیفیت آب سفید رود گیلان را در ارتباط  مستقیم با احداث سدهایی دراستانهای زنجان و توسعه اراضی و باغات قزوین عنوان کرد و گفت: با ساخت این سدها عملا حجم زیادی از آورد رودخانه سفید رود در سالهای اخیر کاهش داشته است.

 وی اضافه کرد: در منطقه الموت قزوین در دل دره ها، کیلومترها لوله گذاری با قطر ۳ تا ۴ اینچی برای برداشت از آب سفیدرود انجام شده که دستاورد آن برای گیلان کاهش ورودی آب به سفیدرود بوده است. این در حالیست که بخشی از سموم و زهکشی باغات الموت نیز از طریق همین لوله‌ها و رودخانه‌های متصل، وارد سفید رود گیلان می‌شود و در کیفیت آب ورودی به استان تاثیر گذار بوده است.

 اسماعیلی با بیان اینکه همان قدر که دبی آب ورودی به استان کاهش داشته، بخشی دیگر از آب رودخانه سفید رود با لایه‌های شوری مواجه است که در کیفیت آب تاثیرگذار بوده است.

وی با اشاره به اینکه بخش زیادی از رسوبات در دریچه سد تله گیری می‌شوند تاکید کرد با این اقدام از تاثیرات منفی رسوبات بر روی کشاورزی استان کاشته می شود. کل شبکه آبیاری کشاورزی گیلان وابسته به کانال‌های کشاورزی فومنات، سد تاریک و سنگر است و در شرایطی که کیفیت آب ورودی به سفیدرود کاهش داشته از سرعت و میزان دبی ورودی آن نیز کاسته می‌شود.

وی تداوم کاهش آورد و میزان دبی ورودی سد سفید رود را در آبیاری تناوبی و چرخشی کشاورزی در آینده استان دانست.